ΤΡΕΧΟΝ ΤΕΥΧΟΣ      ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ      ΠΟΙΟΙ ΕΙΜΑΣΤΕ... (2003-2015)      ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ ΤΕΥΧΗ    Τεύχος 1 - Μάϊος 2006  
ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Τεύχος 15 - Ιούνιος 2010


Εκτύπωση     Αποστολή     Σμίκρυνση  Μεγέθυνση Μέγεθος γραμμάτων



Share |



Εγκληματολογική ανάγνωση σε εγχειρίδια του Δημοτικού Σχολείου


της Μαρούσας Απειρανθίτου
,
Κοινωνικής Λειτουργού, ΕΚΚΝ Αυλώνα
 

Στην εποχή μας είναι έντονη η ανασφάλεια μεγάλης μερίδας του κοινού που φοβάται πιθανή θυματοποίηση από εγκληματικές ενέργειες. Ο «φόβος του εγκλήματος» συχνά είναι δυσανάλογος προς τους δείκτες εγκληματικότητας μιας περιοχής, ωστόσο επηρεάζει τη γενικότερη στάση των πολιτών απέναντι στο εγκληματικό φαινόμενο και την τιμωρητική τους διάθεση προς τους δράστες (Ζαραφωνίτου, 2000, σελ.491,493,500). Επιπλέον, έχει «νομιμοποιήσει» σε κάποιες χώρες την αυστηρότητα στην μεταχείριση των παραβατών (Μαγγανάς, 1999, σελ.16-22) και τη γενικευμένη χρήση κατασταλτικών μέτρων (Μαγγανάς, 2004, σελ.37-66).

Τα ΜΜΕ είναι οι κατ’ εξοχήν πληροφοριοδότες του κοινού για το εγκληματικό φαινόμενο. Επειδή δημιουργούν και αναπαράγουν στερεότυπα γύρω από το έγκλημα και τον εγκληματία έχουν γίνει αντικείμενο μελέτης κοινωνικών επιστημόνων (Λαμπροπούλου, 1999α, Κουκουτσάκη, 1999, Κουκουτσάκη, 2000, Τσουκαλά, 2001). Ωστόσο, αν και τα σχολικά εγχειρίδια δημιουργούν και μεταβιβάζουν εικόνες παραβάσεων και παραβατών, και μάλιστα σε παιδιά, μικρό ενδιαφέρον έχει υπάρξει για την παρουσίαση σε αυτά σχετικών θεμάτων.

Αυτό το κενό έχουμε τη φιλοδοξία να καλύψουμε με την παρούσα έρευνα, ειδικά τώρα που όσα συμβαίνουν στο σχολικό χώρο  απασχολούν περισσότερο από ποτέ επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων και όχι μόνο τους εκπαιδευτικούς.

Το εκπαιδευτικό υλικό που πρόκειται να μελετηθεί είναι τμήματα από τα σχολικά εγχειρίδια της Ε΄ και της Στ΄ τάξης Δημοτικού για το μάθημα των Θρησκευτικών και το μάθημα της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής. Το ενδιαφέρον μας επικεντρώνεται στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται στους μαθητές το εγκληματικό φαινόμενο και στόχος είναι η διερεύνηση της συμβολής των αναφερόμενων βιβλίων στην κοινωνικοποίηση των παιδιών μέσα από την εικόνα που παρέχουν για τις παραβάσεις των κοινωνικών κανόνων και τους παραβάτες τους.


Βιβλιογραφική επισκόπηση

Το σχολείο δεν μεταδίδει απλώς γνώσεις αλλά είναι και σημαντικός φορέας κοινωνικοποίησης. Εκεί ένα παιδί μαθαίνει τις αξίες, τους κανόνες και τους προσανατολισμούς της κοινωνίας στην οποία ζει ενώ εκπαιδεύεται στην αυτοπειθάρχηση (Λαμπροπούλου, 1994, σελ.80-84, Zounhia, Hatziharistos & Emmanouel, 2003).

Η πλημμελής εκπαίδευση συχνά συνδέεται με την εκδήλωση παραβατικής συμπεριφοράς. Χωρίς να αντικατοπτρίζεται σε αντίστοιχες πολιτικές (Stretesky & Unnithan, 2002), είναι διαδεδομένη η φράση «Όπου ανοίγει ένα σχολείο κλείνει μια φυλακή». Ο M.Foucault όμως έχει επισημάνει ότι και οι δύο θεσμοί έχουν παρόμοια πειθαρχική λειτουργία. Έβλεπε ότι το σχολείο, με διάφορες στρατηγικές εξουσίας, επιτυγχάνει την καθυπόταξη του σώματος των μαθητών και την δημιουργία πειθήνιων πολιτών (Φουκώ, 1989, σελ.188-221).

Μελετητές προερχόμενοι από διάφορες επιστήμες οι οποίοι ασχολούνται με την εκπαιδευτική έρευνα εξακολουθούν να ενδιαφέρονται για τη διατήρηση της πειθαρχίας στο σχολείο (Zounhia κ.συν, 2003, Stephens, Kyriacou & Tonnessen 2005) και το ρόλο του σχολείου στη διαμόρφωση των μελλοντικών πολιτών (Πλατσίδου, 2001).

Για τον R.Dottrens η «αγωγή» αποσκοπεί στη διάπλαση ελεύθερων πολιτών για μια ελεύθερη χώρα, ώστε να ενεργούν έχοντες συνείδηση της ευθύνης τους και σεβόμενοι τους ισχύοντες νόμους (Κουστουράκης, 1994, σελ.58). Η διαπαιδαγώγηση νέων ανθρώπων που θα ισορροπούν μεταξύ των δικαιωμάτων και της υπευθυνότητάς τους είναι πρόκληση για το σχολείο και μπορεί να επιτευχθεί με ανάλογα προγράμματα και στρατηγικές (Μυλώσης & Πατσούρη, 2005, σελ.159-170).

Τα σχολικά εγχειρίδια λειτουργούν ως παράγοντες κοινωνικοποίησης του μαθητή. Επηρεάζουν τη διδασκαλία, είναι κύρια πηγή αξιόπιστων πληροφοριών και γνώσεων για μαθητές και εκπαιδευτικούς, αλλά μεταφέρουν και πρότυπα, νόρμες, στάσεις, αξίες, δηλαδή συντελούν στην ιδεολογική διαμόρφωση των παιδιών (Καψάλης & Χαραλάμπους, 1995, σελ.204,215).

Επιλέχτηκε εκπαιδευτικό υλικό για τις συγκεκριμένες σχολικές τάξεις γιατί οι μαθητές του Δημοτικού αναπτύσσουν την κοινωνικότητά τους επιθυμώντας και επιδιώκοντας να ενταχθούν στην ομάδα των συνομηλίκων, εκδηλώνουν σεβασμό σε άλλα πρόσωπα και εφαρμόζουν κανόνες των οποίων η ισχύ αναγνωρίζεται στις ομαδικές τους δραστηριότητες, η δε παράβαση επισύρει κυρώσεις (Κουστουράκης, 1994, σελ.61).


Το μάθημα της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής επιλέχτηκε καθώς έχει χαρακτηριστεί ως συνδετικός κρίκος και επιστέγασμα όλων των παρεχόμενων κοινωνικών γνώσεων από το σχολείο. Θεωρείται ότι αναγνωρίζει τον κοινωνικοποιητικό ρόλο του σχολείου και την επίδρασή του στην βαθμιαία απόκτηση των κοινωνικών στάσεων και αξιολογήσεων του ατόμου (όπ, σελ.56-57).

Το μάθημα των Θρησκευτικών επιλέχτηκε γιατί έχει σκοπό, μεταξύ άλλων, την ευαισθητοποίηση και έμπρακτη θέση των μαθητών απέναντι στον σύγχρονο κοινωνικό προβληματισμό (Γιαγκάζογλου, 2005, σελ.41-49), ενώ εκφράζει τη διδασκαλία της Ορθόδοξης εκκλησίας σύμφωνα με την οποία η τήρηση κανόνων στις ανθρώπινες σχέσεις βασίζεται στην αγάπη προς τον συνάνθρωπο, κατά το πρότυπο αγάπης του Τριαδικού Θεού (Τερέζης & Κουστουράκης, 1993, σελ.53-54).


Προηγούμενες εμπειρικές έρευνες

Κάποιες παλαιότερες σχετικές έρευνες παρουσιάζουν ενδιαφέρον, μολονότι δεν αναφέρονται επακριβώς στο υπό διερεύνηση θέμα.

Η Φραγκουδάκη (1978, σελ.15-35,45-65,121-137,181,206-207) κατέγραψε κι ανάλυσε τις αξίες που περιέχονται στα αναγνωστικά του Δημοτικού που εγκρίθηκαν το 1954 και ίσχυαν ακόμα. Αυτά τα εγχειρίδια, επίσης, συγκρίθηκαν με επιλεγμένα αναγνωστικά του μεσοπολέμου ως προς τα παιδαγωγικά μηνύματα και την ποιότητά τους. Στην έρευνα αυτή φάνηκε ότι τα ισχύοντα τότε αναγνωστικά προβάλλουν το πρότυπο του «καλού» παιδιού που είναι υπάκουο, σέβεται την οικογένειά του και πιστεύει στον Θεό. Προσφέρουν δε το πρότυπο μιας παιδαγωγικής βασισμένης στην αυστηρή πειθαρχία με αποκλειστικό μέλημα τη διατήρηση της τάξης.

Η Μακρυνιώτη (1986, σελ.71-128) προσέγγισε την παιδική ηλικία μέσα στην ελληνική κοινωνία με στοιχεία από τα αναγνωστικά του Δημοτικού σχολείου περιόδου 1834-1919. Μεταξύ άλλων κατέδειξε ότι τα αναγνωστικά αυτά προβάλλουν το πρότυπο του «καλού» παιδιού που από δική του πρωτοβουλία επιδεικνύει την αποδεκτή συμπεριφορά μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο προς όφελος του συνόλου αυτού. Σχολιάζει, επίσης, τον τρόπο με τον οποίο προβάλλουν την αξία της απόλυτης υπακοής, την απειλή της τιμωρίας για κάθε μη ενδεδειγμένη συμπεριφορά και τους μηχανισμούς τιμωρίας που ενεργοποιούνται σε κάποιες περιπτώσεις.

Οι Τερέζης & Κουστουράκης (1993, σελ.49-53,63) εξέτασαν τον τρόπο με τον οποίο εκφράζεται η διαλεκτική σχέση του Θεού με τον κόσμο σε τμήμα από το τότε βιβλίο Θρησκευτικών Γ΄ Δημοτικού και συμπέραναν ότι καταργεί φόβους, δεισιδαιμονία και κάθε εκδοχή περί αγεφύρωτου χάσματος ανάμεσα στον ανθρώπινο και στο θείο τρόπο ζωής. Κατά την ορθόδοξη χριστιανική θεολογία ο τριαδικός Θεός είναι πρόσωπο σε κοινωνία με κατεξοχήν τρόπο ύπαρξης την αγάπη. Εμφανίζεται ως ιστορικό πρόσωπο για τη σωτηρία του κόσμου και δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να υπερβεί ή/και να καταργήσει τους παράγοντες που τον οδήγησαν στην αμαρτία, στην ατομική αστοχία του.

Οι Μακρυνιώτη & Σολομών (1998α, σελ.59,62, 1998β, σελ.67) εξέτασαν την κοινωνική και πολιτική γνώση που απευθύνεται στους μαθητές ηλικίας από 10 έως 15 ετών και τη σχετική προετοιμασία των μελλοντικών εκπαιδευτικών που εισάγουν στη σχολική τάξη πολιτικές και κοινωνικές έννοιες. Μεταξύ άλλων είδαν ότι τα εξεταζόμενα σχολικά εγχειρίδια παρουσιάζουν τους νόμους και τους κανόνες ως εγγυητές του κοινού καλού, επομένως απαιτείται η υπακοή σε αυτούς και η εκπλήρωση των σχετικών υποχρεώσεων των πολιτών. Παρουσιάζεται το ισχύον Σύνταγμα μα αποσιωπάται η κοινωνική ανισότητα απέναντι στους νόμους.

Ο Νταγιάκης (2002, σελ.38) βρήκε ότι τα σχολικά εγχειρίδια Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής για το Δημοτικό αναπαράγουν στερεότυπα που δεν συνάδουν με την υπάρχουσα νομοθεσία ενώ ο Πολύζος (2002, σελ.40) βρήκε ότι στα βιβλία των Θρησκευτικών του Δημοτικού σχολείου η παρουσία του «άλλου» είναι αρνητική.

Όπως φαίνεται από τις προηγούμενες μελέτες, τα παιδιά μαθαίνουν μέσω των σχολικών βιβλίων τους να εναρμονίζουν τις πράξεις τους με τους καθιερωμένους κανόνες ώστε να συμβιώνουν κοινωνικά. Κάτι όμως που δεν έχει μελετηθεί επαρκώς είναι: Τι γίνεται όταν συμβεί κάτι που αποδοκιμάζεται κοινωνικά; Ποια είναι η αντίδραση προς τον παραβάτη των κανόνων; Πώς οι μαθητές προετοιμάζονται από το σχολείο να αντιμετωπίσουν τέτοιες καταστάσεις;


Θεωρητικό πλαίσιο – θεωρητικές έννοιες

Ο κανόνας (ποινικός νόμος), η παράβαση (έγκλημα) και η κοινωνική αντίδραση (κύρωση, ποινή) είναι τα κύρια στοιχεία-χρόνοι του εγκληματικού φαινομένου (Φαρσεδάκης, 1996, σελ.14).

Οι ανθρώπινες κοινωνίες, προκειμένου να επιβιώσουν, καθιερώνουν υποχρεωτικούς κανόνες συμπεριφοράς προβλέποντας ταυτόχρονα κυρώσεις σε περίπτωση παράβασής τους. Οι ποινικοί νόμοι είναι κανόνες σχετικά με απαγορευμένες συμπεριφορές που έχουν αναγορευτεί σε εγκλήματα και για τις οποίες προβλέπεται επιβολή ποινών (όπ).

Οι δημιουργοί των ποινικών νόμων χαρακτηρίζουν κάποιες πράξεις ως εγκλήματα με βάση γενικότερες αντιλήψεις περί ηθικής, δικαιοσύνης και τάξης. Για την Εγκληματολογία της κοινωνικής αντίδρασης, όμως, οι κανόνες με απαίτηση γενικής ισχύος δημιουργούνται από ισχυρές κοινωνικές ομάδες με βάση την ηθική, τα συμφέροντα και τις απόψεις των ομάδων αυτών και επιβάλλονται στο σύνολο της κοινωνίας με τη βοήθεια του κυρωτικού μηχανισμού (Λαμπροπούλου, 1999β, σελ.26-51, Becker, 2000, σελ.65-68).

Η αποδοχή από τα άτομα των κανόνων και ο προσανατολισμός τους σε αυτούς συνδέεται με την επιτυχία της κοινωνικοποίησής τους και την ικανότητά τους για αυτοπειθάρχηση. Για τον T.Hirschi η σύννομη συμπεριφορά της πλειοψηφίας των ατόμων σε μια κοινωνία συνδέεται με α)την αφοσίωσή τους σε πρόσωπα αναφοράς όπως οι γονείς, οι φίλοι, το σχολείο β)τη δέσμευσή τους από κοινωνικά αναγνωρισμένους στόχους όπως η κοινωνική θέση, η μόρφωση, τα υλικά αγαθά γ)την συμμετοχή σε συμβατικές δραστηριότητες (προστατευτική λειτουργία σχολικών υποχρεώσεων, εργασίας, οικογένειας κ.ά.) και δ)την αποδοχή των κανόνων (Λαμπροπούλου, 1994, σελ.36-41, 79, 106-107).


Παραβάσεις, παραβατικότητα, παραβάτης

Ορισμένοι άνθρωποι δεν συμμορφώνονται προς τους κανόνες και τους παραβαίνουν. Κατά το ποινικό δίκαιο οι παραβάτες των ποινικών νόμων ονομάζονται εγκληματίες, οι παραβάσεις που διαπράττουν ονομάζονται εγκλήματα και το σύνολο των διαπραττόμενων εγκλημάτων σε ένα δεδομένο τόπο και χρονικό διάστημα ονομάζεται εγκληματικότητα (Φαρσεδάκης, 1996, σελ.15).

Γύρω από τον ορισμό, την έννοια και το περιεχόμενο του εγκλήματος υπάρχει έντονος προβληματισμός. Ο ποινικός ορισμός του εγκλήματος δεν ικανοποιεί τους Εγκληματολόγους οι οποίοι ανησυχούν μεν για την «εγκληματοποίηση» αναρίθμητων ανθρώπινων συμπεριφορών αλλά ενδιαφέρονται και για συμπεριφορές που παρότι ιδιαίτερα βλαπτικές για το κοινωνικό σύνολο δεν έχουν χαρακτηριστεί εγκλήματα και δεν στιγματίζονται πχ λόγω της κοινωνικής θέσης των δραστών (όπ, σελ.23-58).

Στην παρούσα εργασία επιλέγεται η χρήση των όρων παραβάσεις, παραβατικότητα, παραβάτης που εκφράζουν γενικότερες ανεπιθύμητες καταστάσεις από ό,τι οι όροι έγκλημα, εγκληματικότητα, εγκληματίας. Ο L.Hulsman συνιστά απόρριψη του ποινικού λεξιλογίου. Προτείνει τους όρους «δυσάρεστες πράξεις», «ανεπιθύμητες συμπεριφορές», «προβληματικές καταστάσεις», «εμπλεκόμενα πρόσωπα». Οι όροι αυτοί εκφράζουν άλλη νοοτροπία και δεν στιγματίζουν κανέναν (Hulsman & Bernat de Celis, 1997, σελ.151-152).
κοινωνική αντίδραση.

Στοιχείο του εγκληματικού φαινομένου είναι η κοινωνική αντίδραση, άτυπη και τυπική. Η έννοια της κοινωνικής αντίδρασης επίσης χαρακτηρίζει τη θεωρητική μας αφετηρία. Η Εγκληματολογία της κοινωνικής αντίδρασης ή, αλλιώς, προσέγγιση της «ετικέτας» (Labeling approach) είναι μια ερμηνεία της αποκλίνουσας και παραβατικής συμπεριφοράς από την οπτική της θεωρίας της συμβολικής αλληλεπίδρασης (Λαμπροπούλου 1999β, σελ.23-63).

Ο όρος «ετικέτα» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1963 από τον H.Becker ο οποίος είχε παρατηρήσει ότι οι κοινωνικοί κανόνες θεσπίζονται και εφαρμόζονται με τρόπο που περιθωριοποιεί όσους τους παραβαίνουν. Η παραβίαση κανόνα στοιχειοθετεί παρέκκλιση και ο παραβάτης μπορεί να αντιμετωπιστεί ως περιθωριακός, κάποιος που δεν αναμένεται να ζήσει σύμφωνα με τους κανόνες στο εξής (Becker, 2000, σελ.51-65, 75-90).

Η παρέκκλιση δεν είναι μια ιδιότητα της πράξης που διαπράττει το άτομο, αλλά μάλλον μια συνέπεια της εφαρμογής των κανόνων και των κυρώσεων από τους άλλους σε έναν «ένοχο». Ο παρεκκλίνων είναι κάποιος στον οποίο αυτός ο χαρακτηρισμός έχει εφαρμοστεί επιτυχημένα. Η παρεκκλίνουσα συμπεριφορά είναι η συμπεριφορά που έτσι την έχουν χαρακτηρίσει οι άνθρωποι (όπ, σελ.59).

Ο E.Lemert έκανε την διάκριση ανάμεσα στην «πρωτογενή» και στη «δευτερογενή» παρέκκλιση. Η «πρωτογενής» παρέκκλιση είναι παραβίαση των κανόνων που πηγάζει από διάφορα αίτια και ίσως προκαλέσει αρνητική αντίδραση από το περιβάλλον του ατόμου. Εάν συνεχιστεί συνιστά «δευτερογενή» παρέκκλιση, επισύρει αυστηρότερες κυρώσεις και οδηγεί σε στιγματισμό του παρεκκλίνοντα. Ο στιγματισμός επαυξάνει την πιθανότητα συνέχισης της ίδιας συμπεριφοράς. Τελικά το άτομο αποδέχεται το ρόλο του παρεκκλίνοντα και προσπαθεί να προσαρμοστεί σε αυτόν (Φαρσεδάκης, 1996, σελ.52-53).


Δικαιοσύνη του Θεού και των ανθρώπων

Στην Αγία Γραφή η λέξη «δικαιοσύνη» είναι μετάφραση της εβραϊκής λέξης «tsedaká» που σημαίνει «η θεία ενέργεια που επιτυγχάνει τη σωτηρία του ανθρώπου». Είναι παράλληλη και σχεδόν συνώνυμη με την εβραϊκή λέξη «heséd» που σημαίνει «έλεος», «συμπάθεια», «αγάπη» και με τη λέξη «emèth» που σημαίνει «πίστη», «αλήθεια». Έτσι κατανόησε η Εκκλησία τη δικαιοσύνη του Θεού και όχι ως μια ίση κατανομή ή ως τιμωρία αφού ο Θεός ποτέ δεν ανταποδίδει κακό αντί κακού, δεν αποδοκιμάζει, δεν τιμωρεί, αντίθετα συγχωρεί όλες τις αμαρτίες των ανθρώπων και επιθυμεί με κάθε μέσο να τους σώσει (Καλόμοιρος, 1995, σελ.13-26).

Η δικαιοσύνη των ανθρώπων, αυτή που παρέχεται στα δικαστήρια, λειτουργεί ακόμα κατά το πρότυπο που συναντάται στην Παλαιά Διαθήκη δηλαδή έχει ανταποδοτικό χαρακτήρα (οι ποινές είναι ανάλογες με τη βαρύτητα της πράξης). Αυτό συμβαίνει και στην Ελλάδα, παρότι θεωρείται ορθόδοξη χώρα. Βρίσκουμε ενδιαφέρον να μελετηθεί πώς η χριστιανική διδασκαλία για την αγάπη προς τον πλησίον και την εκδήλωσή της μπορεί να επηρεάσει την αντεγκληματική πολιτική του κράτους (Αλεξιάδης, 2006) και την στάση του κοινού απέναντι στον παραβάτη.


Διατύπωση ερευνητικών ερωτημάτων

Τα ερευνητικά ερωτήματα στα οποία θέλουμε να δοθούν επαρκείς απαντήσεις είναι τα ακόλουθα:


Κανόνες

Ποιοι κανόνες παρουσιάζονται; Ποιοι διαμόρφωσαν αυτούς τους κανόνες; Πώς ερμηνεύεται η αποδοχή των κανόνων από τους πολίτες;


Παραβάσεις, παραβατικότητα

Ποιες παραβάσεις παρουσιάζονται; Τι παρουσιάζεται ως αίτιό τους; Ποιος όρος χρησιμοποιείται για την παραβατικότητα; Πόσο γενικευμένο φαινόμενο θεωρείται; Παρουσιάζεται φόβος θυματοποίησης του κοινού;


Παραβάτης

Παρουσιάζεται ο παραβάτης να έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά; Παρουσιάζεται ο παραβάτης να έχει δικαιώματα;


Κοινωνική αντίδραση

Ποιες μορφές κοινωνικής αντίδρασης παρουσιάζονται (επίσημη, άτυπη); Είναι επιεικείς ή αμιγώς κατασταλτικές; Παρουσιάζονται προληπτικά μέτρα (πχ κοινωνικής πολιτικής);


Δικαιοσύνη του Θεού και των ανθρώπων

Ποιες ομοιότητες υπάρχουν στην παρουσίαση της παραβατικότητας και του παραβάτη από τα δύο μαθήματα; Ποιες είναι οι διαφορές;


Μεθοδολογία

Η επιλογή της Labeling approach και της θεωρίας της συμβολικής αλληλεπίδρασης για την ανάλυση των στοιχείων κατευθύνει στην ποιοτική προσέγγιση του υλικού (Λαμπίρη-Δημάκη, 1990, σελ.63-64). Η σχολή της συμβολικής αλληλεπίδρασης, άλλωστε, είναι επιστημολογικά συγγενής με την ερμηνευτική και φαινομενολογική παράδοση που συνδέονται με την ποιοτική έρευνα (Ιωσηφίδης, 2003, σελ.18,29-33).

Στην επιλογή της ποιοτικής προσέγγισης κατευθύνει όμως και το ίδιο το ερευνητικό πρόβλημα. Η ποιοτική έρευνα ενδείκνυται για την περιγραφή, ανάλυση, ερμηνεία και κατανόηση της κατάστασης που μας ενδιαφέρει και μπορεί να απαντήσει στο ερώτημα «πώς» που έχουμε θέσει ως στόχο μελέτης. Ωστόσο, η επιλογή ποιοτικού χαρακτήρα έρευνας δεν αποκλείει τη χρήση ποσοτικών στοιχείων για συμπλήρωση ή ενίσχυση των ποιοτικών δεδομένων (όπ, σελ.17,19-20).


Η ανάλυση περιεχομένου

Θα χρησιμοποιήσουμε ανάλυση περιεχομένου των επιλεγμένων βιβλίων γιατί αποτελεί μέθοδο ελεγχόμενης και συστηματικής περιγραφής και ερμηνείας του γραπτού- εν προκειμένω- λόγου. Οι ευρηματικές και επαληθευτικές λειτουργίες της και οι δυνατότητες που παρέχει για συναγωγή συμπερασμάτων ως προς τις συνθήκες παραγωγής και αποδοχής του επικοινωνιακού μηνύματος την καθιστούν ιδιαίτερα χρήσιμη (Σακαλάκη, 2001, σελ.477).

Στην ερευνητική μας προσπάθεια ακολουθείται η θεματική ανάλυση γιατί ενδιαφέρει ο προσανατολισμός του κάθε μαθήματος σχετικά με το υπό διερεύνηση θέμα και τις έννοιες-«κλειδιά». Αν και δεν θα επικεντρωθούμε στην ανάλυση λόγου, μας ενδιαφέρει η ορολογία που χρησιμοποιείται από τα εγχειρίδια του κάθε μαθήματος για την παρουσίαση του εγκληματικού φαινομένου (Bird, Hammersley, Gomm & Woods, 1999, σελ.332-334).

Επιλέχθηκε η τυπολογική ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων και η δόμηση του ποιοτικού υλικού έγινε κατά κατηγορίες εξαντλητικές του θέματος. Το ενδιαφέρον μας περιλαμβάνει και τις σχέσεις των διαφορετικών κατηγοριών μεταξύ τους (Ιωσηφίδης, 2003, σελ.71).

Ως μονάδα καταγραφής επιλέχτηκε το θέμα (Κυριαζή, 2002, σελ.291), δηλαδή το σύνολο των λέξεων ή φράσεων που αναφέρονται στα στοιχεία τα οποία συνθέτουν το εγκληματικό φαινόμενο. Προκειμένου να κατανοηθεί ακριβέστερα το νόημα της μονάδας καταγραφής ορίστηκε κάθε φορά ως μονάδα συμφραζομένων (Σακαλάκη, 2001, σελ.485-486) ένα τμήμα του κειμένου με ευρύτερες από αυτή διαστάσεις, του οποίου το μέγεθος μπορεί να είναι από μία φράση έως όλο το κείμενο. Βασικό κριτήριο μέτρησης ήταν η παρουσία ή απουσία μίας μονάδας συμφραζομένων.

Η έρευνα όμως έχει και ποσοτική διάσταση, δηλαδή ενδιέφερε η συχνότητα με την οποία παρουσιάζονταν κάποια στοιχεία. Άλλωστε, η «ποσότητα είναι αναγκαία για να ορίσει και να συγκεκριμενοποιήσει την ποιότητα» (Λάζος, 1998, σελ.30).

Σε κάποιες περιπτώσεις έγινε αφαίρεση (Ιωσηφίδης, 2003, σελ.68), δηλαδή περίληψη εκτεταμένων κειμένων που είχε νόημα να κατηγοριοποιηθούν και αναλυθούν. Επίσης, χρειάζεται να αναφερθεί ότι όποτε ένα κείμενο περιείχε περισσότερα του ενός θέματα αυτά ταξινομήθηκαν στις αντίστοιχες κατηγορίες. Υπήρχαν όμως και περιπτώσεις όπου μία μονάδα καταχωρήθηκε σε περισσότερες από μία κατηγορία. Για παράδειγμα, το περιστατικό από τη ζωή του Αγίου Διονυσίου πολιούχου Ζακύνθου (Θρησκευτικά Στ΄ Δημοτικού, σελ. 40) όπου περιγράφεται πώς εξομολόγησε τον φονιά του αδερφού του ο οποίος είχε μετανοήσει, πώς παραπλάνησε τους διώκτες του, συγχώρεσε τον δολοφόνο και τον φυγάδευσε, ενδιαφέρει το ίδιο σε σχέση με τον παραβάτη και σε σχέση με την κοινωνική αντίδραση (τυπική και άτυπη).


Άξονες και κατηγορίες ανάλυσης περιεχομένου

Η επεξεργασία των πηγών της έρευνας έγινε με βάση δύο κύριους θεματικούς άξονες που προσδιορίσαμε ως «δικαιοσύνη των ανθρώπων» και «δικαιοσύνη του Θεού». Αναφέρονται στην προσέγγιση του εγκληματικού φαινομένου από το μάθημα της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής και το μάθημα των Θρησκευτικών, αντίστοιχα.

Οι εννοιολογικές κατηγορίες στις οποίες θα οργανωθούν τα ποιοτικά δεδομένα και θα βασιστεί η ανάλυση περιεχομένου των βιβλίων είναι τα κύρια στοιχεία του εγκληματικού φαινομένου: κανόνες, παραβάσεις/ παραβατικότητα, παραβάτες και κοινωνική αντίδραση (Φαρσεδάκης, 1996, σελ.14). Οι κατηγορίες αυτές είναι εξειδικευμένες, εκ των προτέρων ορισμένες από τον επιστημονικό κλάδο στον οποίο ανήκουν και σχετίζονται με το ερευνώμενο πρόβλημα (Κουστουράκης, 1996, σελ.29). 
 

Υλικό ανάλυσης

Τα γραπτά τεκμήρια (Φίλιας, 2003, σελ.180-182) που χρησιμοποιήθηκαν είναι τμήματα από τα βιβλία:

Κονταξάκης, Γ., Λαμπρινίδης, Α., Περπιράκης, Γ. & Τζάννης, Γ. (2005). Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή Ε΄ Δημοτικού. Αθήνα: ΟΕΔΒ.
Κονταξάκης, Γ., Λαμπρινίδης, Α., Περπιράκης, Γ. & Τζάννης, Γ. (2003). Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή Στ΄ Δημοτικού. Αθήνα: ΟΕΔΒ.
Κορναράκης, Κ., Πρέντος, Κ. & π. Γιαννακόπουλος, Δ. (2006). Θρησκευτικά Ε΄ Δημοτικού. Αναζητώντας την αλήθεια στη ζωή μας. Αθήνα: ΟΕΔΒ.
Γούλας, Κ., Δεληκωνσταντής, Κ. & Κομνηνού, Ι. (2006). Θρησκευτικά Στ΄ Δημοτικού. Οι Χριστιανοί στον αγώνα της ζωής. Αθήνα: ΟΕΔΒ.

Τα βιβλία αυτά αποτελούν έτοιμο υλικό ανάλυσης, εύκολα προσβάσιμο. Διανέμονται στους μαθητές των Δημοσίων σχολείων που φοιτούν στις αντίστοιχες τάξεις, αλλά τίθενται και στη διάθεση του ευρύτερου κοινού (Bird κ.συν., 1999, σελ.323), δηλαδή πωλούνται στα βιβλιοπωλεία. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα αναφερόμενα βιβλία (όπ, σελ.122) μελετήθηκαν επίσης τα αντίστοιχά τους βιβλία για τον δάσκαλο.


Κριτήρια επιλογής του υλικού

Η επιλογή των τμημάτων του κάθε βιβλίου που αποτέλεσαν το υλικό ανάλυσης έγινε με βασικό κριτήριο την αντιπροσωπευτικότητα, την καταλληλότητα και την ομοιογένεια (Σακαλάκη, 2001, σελ.481-483).

Τα βιβλία Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής της Ε΄ και Στ΄ τάξης Δημοτικού είναι ομοιογενή μεταξύ τους καθώς έχουν συγγραφεί από τα ίδια άτομα για τις αντίστοιχες τάξεις. Τα βιβλία των Θρησκευτικών της Ε΄ και Στ΄ τάξης Δημοτικού έχουν υψηλό βαθμό θεματικής ομοιογένειας, αν και δεν είναι προϊόντα της ίδιας συγγραφικής ομάδας.

Έγινε προσπάθεια περιορισμού των δεδομένων (Ιωσηφίδης, 2003, σελ.68) και εντοπισμού των αντιπροσωπευτικών και κατάλληλων τμημάτων των βιβλίων. Η τελική μας επιλογή ήταν οι ενότητες με τις περισσότερες αναφορές στην δικαιοσύνη των ανθρώπων και στην δικαιοσύνη του Θεού, όπως και στις θεωρητικές έννοιες-«κλειδιά». Πρόκειται, δηλαδή, για επιλογή που έγινε σύμφωνα με ποιοτικά όσο και με ποσοτικά κριτήρια (Κυριαζή, 2002, σελ.298).

Ενώ τα αποτελέσματα της έρευνας έχουν ευρύτερη αξία και σημασία για κοινωνικούς επιστήμονες που δεν απασχολούνται απαραίτητα στο σχολείο, το μικρό μέγεθος του δείγματος δημιουργεί πρόβλημα σε σχέση με την εγκυρότητα και αξιοπιστία της παρούσας έρευνας καθώς είναι δύσκολο από αυτό να εξαχθούν γενικεύσιμα συμπεράσματα. Θετικό τουλάχιστον στοιχείο είναι ότι τα δεδομένα υπάρχουν σε σταθερή και μόνιμη μορφή επιτρέποντας επαναλαμβανόμενες αναλύσεις και ελέγχους (Ιωσηφίδης 2003, σελ.63,128-131, Schofield 1999, σελ.135).


Το δείγμα

Τα τμήματα των βιβλίων που κρίθηκαν ως πιο σχετικά με το θέμα έρευνας και απαντούν στα ερευνητικά μας ερωτήματα είναι τα εξής:

Από το βιβλίο Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής της Ε΄ Δημοτικού οι ενότητες Α.3.«Πώς ζούμε με τους άλλους», Α.4.«Προβληματισμοί», Β.2.2.«Πώς λειτουργούν οι ομάδες», Β.3.5.«Κρατική μέριμνα», Δ.3.«Άλλα δικαιώματα του ανθρώπου», Δ.4.«Τα καθήκοντα του ανθρώπου», κεφάλαιο Ε.«Κυκλοφοριακή αγωγή».

Από το βιβλίο Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής της Στ΄ Δημοτικού και συγκεκριμένα το μέρος Β΄ οι ενότητες 1.1.«Το κράτος», 2.Α.1.«Η εσωτερική τάξη και η εξωτερική ασφάλεια», 2.Β.3.«Η προστασία του περιβάλλοντος», 2.Β.4.«Η εκπαίδευση στη χώρα μας», 3.5.«Τι είναι το σύνταγμα», 4.2.«Τα ανθρώπινα δικαιώματα», όλο το κεφάλαιο 5.«Κυκλοφοριακή αγωγή».
Από το βιβλίο Θρησκευτικών της Ε΄ Δημοτικού οι ενότητες 1.1.«Ο αγώνας στο σχολείο», 1.4.«Αγώνας με τη δύναμη της αγάπης», 3.1.«Ένας άνθρωπος αλλάζει ριζικά», 3.2.«Ο ληστής που έγινε Άγιος», 3.3.«Τα λάθη μας διορθώνονται», όλο το κεφάλαιο Ε.«Αγώνες για έναν κόσμο ανθρωπινότερο».

Από το βιβλίο Θρησκευτικών της Στ΄ Δημοτικού οι ενότητες 10.«Και οι δύο προσεύχονταν αλλά…», 11.«Να συγχωρούμε τους άλλους», 14.«Όταν λέμε πάντα την αλήθεια», 18.«Οι αιρέσεις νοθεύουν την αλήθεια», 25.«Μετανιώνω και συμφιλιώνομαι αληθινά».
Αποτελέσματα ανάλυσης δεδομένων

Σε ό,τι αφορά το ποσοτικό στοιχείο, έγινε εμφανές από την ανάλυση των δεδομένων ότι τα βιβλία Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής αναφέρονται περισσότερο στην ύπαρξη κανόνων (75 μονάδες καταγραφής, βλ.παράρτημα Β-πίνακες 1,2, σελ.1) - κυρίως κοινωνικών- και στην εφαρμογή τους που θεωρείται απαραίτητη για την αρμονική κοινωνική συμβίωση (όπ-πίνακας 8, σελ.2), ενώ δευτερευόντως αναφέρονται στην τυπική κοινωνική αντίδραση απέναντι στον παραβάτη (όπ-πίνακας 2, σελ.1 & πίνακας 11, σελ.3).

Τα βιβλία Θρησκευτικών αναφέρονται κυρίως στο πρόσωπο του παραβάτη (65 μονάδες καταγραφής, παράρτημα Β-πίνακες 3,4, σελ.1), με έμφαση στην ψυχολογική του κατάσταση μετά την τέλεση της πράξης (όπ-πίνακας 9, σελ.3). Σχεδόν εξίσου αναφέρονται στην κοινωνική αντίδραση (57 μονάδες καταγραφής, όπ-πίνακας 11, σελ.3), ιδίως την άτυπη, με έμφαση στο μυστήριο της εξομολόγησης.


Κανόνες

Τα βιβλία Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής αναφέρονται σε κανόνες κοινωνικής συμβίωσης με παραδείγματα από την κοινωνική ζωή των μαθητών. Για παράδειγμα: «Αν σκεφτείτε λίγο, θα διαπιστώσετε ότι σε όλες τις ομάδες που συμμετέχετε ακολουθείτε ορισμένους κανόνες: στο σχολείο, στην οικογένεια, στην ποδοσφαιρική ομάδα, στη χορωδία κτλ» (Ε΄, σελ.46). Αρκετά τονίζονται και οι κανόνες οδικής συμπεριφοράς.

Εξίσου συχνά (παράρτημα Β-πίνακας 8, σελ.2) τα εν λόγω βιβλία αναφέρονται στους νόμους. «Οι άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να εφαρμόζουν πολλούς από τους κανόνες που η κοινωνία επιβάλλει στα μέλη της. Και αυτό γιατί έχουν μεγάλη σημασία για τη διατήρηση της κοινωνικής ζωής όπως πχ ο σεβασμός της ζωής του άλλου. Οι κανόνες αυτοί ονομάζονται νόμοι (κανόνες δικαίου)» (Στ΄, σελ.14). Οι μαθητές διδάσκονται ότι η παράβαση των νόμων επισύρει κυρώσεις.

Σε ό,τι αφορά την δημιουργία τους: «Κάθε φορά που παρουσιάζεται μια δυσκολία, ένα πρόβλημα, μια καινούρια κατάσταση, η πολιτεία με νόμο που ψηφίζει προσπαθεί να αντιμετωπίσει τα πράγματα» (Ε΄, σελ.16). Τονίζεται ότι οι νόμοι ψηφίζονται από τη βουλή την οποία εκλέγουν οι πολίτες.

Σε σχέση με την εφαρμογή των νόμων, οι μαθητές καλούνται συχνά να προβληματιστούν οι ίδιοι. Ενδεικτικό ερώτημα και κατεύθυνση προς τους μαθητές είναι: «Πώς όμως εξασφαλίζεται η αρμονική και ομαλή κοινωνική συμβίωση; Είναι ο καθένας ελεύθερος να κάνει ό,τι θέλει…(;) Τι θα γινόταν, αν πραγματικά συνέβαινε αυτό…(;)» (Στ΄, σελ.14).

Τα βιβλία Θρησκευτικών έχουν ελάχιστες αναφορές στους κανόνες κοινωνικής συμβίωσης. Περισσότερο τονίζονται ηθικοί κανόνες, όπως πχ: «Γύρω μας παρατηρούμε ότι υπάρχει αδικία. Χρέος όλων μας είναι ο αγώνας ενάντια σ’ αυτή την αδικία. Ο αγώνας αυτός πετυχαίνει μόνο όταν αγαπάμε τον διπλανό μας και θυσιαζόμαστε γι’ αυτόν» (Ε΄, σελ.103).

Για νόμους του κράτους μιλάει μόνο ένας ήρωας του βιβλίου ο οποίος είναι δάσκαλος και οι νόμοι αυτοί αφορούν την αρχαία Ελλάδα. Η στάση που προωθεί το μάθημα είναι ότι οι νόμοι πρέπει να βασίζονται στην αγάπη που διδάσκει η Ορθόδοξη Εκκλησία για να «είναι πιο ανθρώπινοι» (όπ, σελ.7), δηλαδή να «βοηθούν τους ανθρώπους» (όπ, σελ.8).

Οι κανόνες που αναφέρεται ότι στηρίζουν την κοινή ζωή των μαθητών μέσα στην τάξη και έξω από αυτήν, πχ στο παιγνίδι, φαίνεται ότι είναι αποτέλεσμα συζήτησης και απόφασης των ίδιων (Ε΄, σελ.6). Η ζωή όμως της Εκκλησίας ρυθμίζεται από τους κανόνες που δίδαξε ο Χριστός. Από τα χρόνια της Παλαιάς Διαθήκης υπάρχουν κανόνες, οι δέκα εντολές, επίσης δοσμένες από τον Θεό (όπ, σελ.7-8). Η εφαρμογή των κανόνων είναι υπόθεση των πιστών. Το ακόλουθο απόσπασμα είναι χαρακτηριστικό: «…είναι όμορφο να αγωνίζεσαι, υπακούοντας με τη θέλησή σου στους κανόνες» (Ε΄, σελ.7).


Παραβάσεις-παραβατικότητα

Είναι η κατηγορία για την οποία υπάρχουν οι λιγότερες αναφορές στα βιβλία Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής. Τo βιβλίo E΄ Δημοτικού αναφέρεται στη συμβατική παραβατικότητα και τις συνέπειές της, πχ.διάρρηξη (σελ.19), παραβάσεις κοινωνικών κανόνων (σελ.21,46), σωματική βλάβη από αμέλεια (σελ.103). Ωστόσο, στο βιβλίο της Στ΄ Δημοτικού υπάρχουν αναφορές και σε «εγκλήματα των ισχυρών» (Λάζος, 2004, σελ.7-10) όπως η αποστέρηση μισθού (Στ΄, σελ.36), τα εργατικά ατυχήματα (όπ, σελ.44) και η μόλυνση του περιβάλλοντος (όπ, σελ.46-50).

Μόνο για τη συμβατική παραβατικότητα αναφέρονται αίτια. Οι πράξεις ενός ατόμου είτε γίνονται «άθελά του» (E΄, σελ.103) είτε οφείλονται στην ελλιπή του μόρφωση (Στ΄, σελ.54). Δεν υπάρχουν συγκεκριμένες αναφορές στην έκταση του φαινομένου και στον φόβο θυματοποίησης του κοινού.

Τα βιβλία Θρησκευτικών αναφέρονται στην παράβαση της πρώτης από τις δέκα εντολές, αυτής για την αγάπη του ανθρώπου προς τον Θεό (E΄, σελ.54 & Στ΄, σελ.60,62), σε συμβατικές παραβάσεις (Στ΄, σελ.38,40) και σε «εγκλήματα των ισχυρών» (Λάζος, 2004, σελ.7-10) όπως η αδικία, η εκμετάλλευση (E΄, σελ.103,105) ή τα εγκλήματα πολέμου (όπ, σελ.55).

Η παραβατικότητα αποδίδεται σε ανθρώπινες αδυναμίες (E΄, σελ.54-55). Αναφέρεται πχ η έλλειψη σεβασμού στο έργο του Θεού (όπ, σελ.100), ο ανθρώπινος εγωισμός (όπ, σελ.101,104,106 & Στ΄, σελ.81.83) και τα κάθε είδους συμφέροντα (E΄, σελ.106-107). Θεωρείται ότι αφορά όλους και καταλήγει στην εξάπλωση της ανθρώπινης δυστυχίας (όπ, σελ.54-55,106,108& Στ΄, σελ.81).


Παραβάτης

Τα βιβλία Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής δεν έχουν αρκετές αναφορές στον παραβάτη πριν και μετά την πράξη. Έχει όμως ενδιαφέρον ότι παρουσιάζουν την πορεία του μέσα στο ποινικό σύστημα (Στ΄, σελ.35-36) και κατοχυρωμένα δικαιώματά του (όπ, σελ.85,93-94 & Ε΄, σελ.100).

Τα βιβλία Θρησκευτικών βλέπουν στο πρόσωπο κάθε ανθρώπου (πχ Ε΄σελ.103) έναν δυνητικό παραβάτη. Υπάρχουν αρκετές ενδείξεις στα εν λόγω βιβλία ότι οποιοσδήποτε μπορεί να σφάλλει στη σχέση του με τον εαυτό του, τους συνανθρώπους του και τον Θεό. Ταυτόχρονα τονίζεται ότι όλοι δικαιούνται συγχώρεσης για τις πράξεις τους, όσο σοβαρές κι αν είναι, εφόσον μετανοήσουν αληθινά (πχ. Στ΄,σελ.40).


Κοινωνική αντίδραση

Τα βιβλία Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής αναφέρονται κυρίως στην τυπική κοινωνική αντίδραση-τιμωρία (Στ΄, σελ.14,37), συγκεκριμένα στην αστυνομία (όπ, σελ.35-36 & Ε΄, σελ.19), τα δικαστήρια (Ε΄, σελ.19,100 & Στ΄, σελ.35-36,85) και τις φυλακές (Ε΄, σελ.19,36). Δεν λείπουν όμως αναφορές, έστω λίγες, σε προληπτικά μέτρα κοινωνικής πολιτικής (όπ, σελ.74,100 & Στ΄, σελ.41-54) όπως και σε μορφές άτυπης αντίδρασης.

Τα βιβλία Θρησκευτικών έχουν λίγες αναφορές στην τυπική κοινωνική αντίδραση και αυτές έχουν μία αρνητική χροιά (Ε΄, σελ.51,54,103-105). Τονίζεται ότι ο Θεός μόνο κρίνει και η κρίση Του είναι πάντα επιεικής για αυτόν που αναγνωρίζει τα σφάλματά του, επιθυμεί να αλλάξει συμπεριφορά και το αποδεικνύει έμπρακτα. Τέλος, επισημαίνεται ότι «το κακό» σε κάθε του μορφή αντιμετωπίζεται με αγώνα.


Δικαιοσύνη του Θεού και των ανθρώπων

Οι διαφορές και ομοιότητες ανάμεσα στα εξεταζόμενα σχολικά μαθήματα συνδέονται με ένα βασικό τους χαρακτηριστικό: το μεν μάθημα Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής απευθύνεται στον μαθητή ως μελλοντικό υπεύθυνο πολίτη μίας κοινωνίας δημοκρατικής, το δε μάθημα των Θρησκευτικών απευθύνεται στον μαθητή ως μελλοντικό «πολίτη της Βασιλείας των Ουρανών»: ο Απόστολος Παύλος τόνιζε ότι οι Χριστιανοί «ξένοι και παρεπίδημοί εισίν επί της γης» (Εβρ.11, 13-14) και «ου γαρ έχομεν ώδε μένουσαν πόλιν, αλλά την μέλλουσαν επιζητούμεν» (όπ, 13, 14-15).

Έτσι, στην Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή οι μαθητές καλούνται να γνωρίσουν και κατανοήσουν την νομοθεσία αλλά και γενικά την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα στην οποία πρόκειται να ζήσουν. Στα Θρησκευτικά καλούνται να πιστέψουν ότι ο Θεός τους αγαπά, δεν τους εγκαταλείπει ό,τι κι αν κάνουν και στην εμπιστοσύνη τους σε Εκείνον να στηρίξουν την υπόστασή τους.

Έτσι εξηγείται γιατί παράβαση για την εκκλησία είναι και η ασέβεια κατά του Θεού, η προδοσία του Ιούδα, η άρνηση του Πέτρου ή οι αιρέσεις.

Η διαφορετική στάση των δύο μαθημάτων απέναντι στο εγκληματικό φαινόμενο φαίνεται κατ’ αρχήν από τις προτεραιότητες που θέτουν. Στο μάθημα της Αγωγής υπάρχει μικρό ενδιαφέρον για την παρουσίαση των παραβάσεων- παραβατικότητας- παραβατών. Βασική προτεραιότητα δείχνει να είναι η διδασκαλία κανόνων (κοινωνικών, νομικών) που, ακόμα κι όταν δημιουργούνται από άλλους, είναι αποδεκτοί από όλους και διασφαλίζουν την έννομη τάξη. Τονίζεται ότι το άτομο υπόκειται στους νόμους ενώ οφείλει να δίνει λόγο για την παραβατική του δράση και να υφίσταται τις συνέπειες, κυρίως στα πλαίσια του ποινικού συστήματος.

Στο μάθημα των Θρησκευτικών δίνεται προτεραιότητα στην παρουσίαση του παραβάτη ως ενός ανθρώπου με το δικαίωμα και τη δυνατότητα να μετανοήσει και να συγχωρεθεί. Η Εκκλησία προβάλλει τους εξω-ποινικούς τρόπους της να διευθετεί άτυπα τις διαφορές μεταξύ των πιστών καθώς και μεταξύ αυτών και άλλων. Αναφέρονται ελάχιστοι κανόνες, κυρίως ηθικοί. Οι κοινωνικοί κανόνες είναι αποτέλεσμα κοινής συναίνεσης, όμως οι εντολές του Θεού έχουν δοθεί από τον ίδιο.

Και τα δύο μαθήματα αναφέρονται κυρίως στον παραβάτη μετά την τέλεση της πράξης και σε δικαιώματά του. Αναφέρουν μέτρα προληπτικής αντεγκληματικής πολιτικής και δεν αγνοούν παραβάσεις από άτομα εκτός του πλαισίου στερεοτύπων, οι οποίοι μπορεί να έχουν κάποια οικονομική και πολιτική ισχύ. Παρουσιάζουν ότι πολλοί μπορεί να κάνουν λάθη, αδικήματα (και όποια άλλη έκφραση χρησιμοποιείται) αλλά δεν τονίζουν την πιθανότητα θυματοποίησης ώστε να δημιουργείται ή/και να εντείνεται ο «φόβος του εγκλήματος».
Τέλος, επιδιώκουν την εσωτερίκευση του κοινωνικού ελέγχου.


Συζήτηση

Στην παρούσα έρευνα έγινε προσπάθεια να παρουσιαστεί με την μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια η εικόνα που εμφανίζεται στα προαναφερθέντα τμήματα από τα επιλεχθέντα σχολικά βιβλία για το εγκληματικό φαινόμενο. Ωστόσο δεν μας διαφεύγει ότι δύσκολα μιλάμε για αντικειμενικότητα στην έρευνα, με την έννοια της πλήρους ταύτισης με την πραγματικότητα (Eisner 1999).

Ήδη αμφισβητείται και το εάν υπάρχει ένας αντικειμενικός ορισμός του εγκλήματος. Για την Labeling approach το έγκλημα είναι συμπεριφορά που χαρακτηρίζεται έτσι από όσους έχουν εξουσία να δώσουν αυτόν τον ορισμό, εν προκειμένω το κράτος, ο δε ποινικός νόμος θεωρείται ότι δεν προστατεύει τις πιο ευάλωτες ομάδες πληθυσμού (Δασκαλάκης, 1985, σελ.31). Οι μαθητές όμως ακόμα κοινωνικοποιούνται με τρόπο που να βλέπουν το έγκλημα και τον εγκληματία με τα μάτια του κράτους (Λάζος, 2004, σελ.11).

Τα βιβλία Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής τονίζουν ότι οι νόμοι προστατεύουν αγαθά που εξασφαλίζουν την αρμονική συμβίωση των μελών της κοινωνίας, έχουν γενική ισχύ και αν τους παραβούμε θα έχουμε ποινικές συνέπειες. Η προβαλλόμενη κοινωνική αντίδραση είναι αμιγώς κατασταλτική.

Τα βιβλία Θρησκευτικών παρουσιάζουν μια πιο επιεική κοινωνική αντίδραση προς τον παραβάτη- εκτός του αιρετικού- και έχουν ενδιαφέρον γιατί δείχνουν ότι ακόμα κι ένα σοβαρό αδίκημα μπορεί με την μετάνοια και να εξαλειφθεί από τη μνήμη του Θεού, σαν να μην είχε γίνει ποτέ.

Το τι μηνύματα θα δεχτούν οι μαθητές αυτών των τάξεων σχετικά με το εγκληματικό φαινόμενο θα εξαρτηθεί κατά πολύ από τον τρόπο που το υλικό θα αξιοποιηθεί από τον δάσκαλό τους. 
 
* Πρόκειται για εργασία που εκπονήθηκε στο πλαίσιο Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών (έτους 2007) "Σπουδές στην Εκπαίδευση" του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου,  Θεματικής Ενότητας ΕΚΠ 51: "Εκπαιδευτική έρευνα στην πράξη" υπό την επίβλεψη του Καθηγητή-Συμβούλου Παναγιώτη Παπακωνσταντίνου (Καθηγητή Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης στο τμήμα ΦΠΨ του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων).
 
 
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αλεξιάδης, Σ. (2006). Η Εγκληματολογία: από το χθες στο αύριο. Εισήγηση στην 1η συνάντηση Ελλήνων Εγκληματολόγων, Μυτιλήνη, 9-11/6/2006.

Becker, H. (2000). Οι περιθωριοποιημένοι, (μτφρ. Α.Κουτζόγλου, Μ.Μπουρλιάσκος). Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.

Bird, M., Hammersley, Μ., Gomm, R. & Woods, P. (1999). Εκπαιδευτική έρευνα στην πράξη. Εγχειρίδιο μελέτης (μτφρ. Ε.Φράγκου). Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

Γιαγκάζογλου, Σ. (2005). Η φυσιογνωμία και ο χαρακτήρας του θρησκευτικού μαθήματος. Η θρησκευτική αγωγή στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Σύναξη, 93, 39-52.

Δασκαλάκης, Η. (1985). Η Εγκληματολογία της κοινωνικής αντίδρασης. Παραδόσεις. Αθήνα-Κομοτηνή, Αντ.Ν.Σάκκουλας.

Eisner, E. (1999). Η αντικειμενικότητα στην εκπαιδευτική έρευνα. Στο: M.Hammersley (Επιμ.) (μτφρ. Α.Μαγκρίδης), Εκπαιδευτική έρευνα στην πράξη (τομ. Α: Εκπαιδευτική έρευνα. Τρέχοντα θέματα, σελ.81-91). Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

Ζαραφωνίτου, Χ. (2000). Φόβος του εγκλήματος: Ερευνητικά πορίσματα και σύγχρονοι προβληματισμοί. Στο: Η. Δασκαλάκη, Π. Παπαδοπούλου, Δ. Τσαμπαρλή, Ι. Τσίγκανου και Έ. Φρονίμου (Επιμ.), Εγκληματίες και θύματα στο κατώφλι του 21ου αιώνα. Αφιέρωμα στη μνήμη Ηλία Δασκαλάκη, (σελ.375-382). Αθήνα: ΕΚΚΕ.

Hulsman, L. & Bernat de Celis, J. (1997). Άστοχες ποινές. Το ποινικό σύστημα υπό αμφισβήτηση, (μτφρ. Γ.Νικολόπουλος). Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.

Ιωσηφίδης, Θ. (2003). Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων στις κοινωνικές επιστήμες. Αθήνα: εκδόσεις Κριτική.

Καλόμοιρος, Α. (1995). Ο πύρινος ποταμός, 3η έκδοση. Αθήνα: εκδόσεις Ζέφυρος.
Καψάλης, Α. & Χαραλάμπους, Δ.Φ. (1995). Σχολικά εγχειρίδια. Θεσμική εξέλιξη και σύγχρονη προβληματική. Αθήνα: Έκφραση.

Κουκουτσάκη, Α. (2000). Εγκληματικό στερεότυπο και ΜΜΕ. Στο: Η.Δασκαλάκη, Π.Παπαδοπούλου, Δ.Τσαμπαρλή, Ι.Τσίγκανου και Έ.Φρονίμου (επιμ.), Εγκληματίες και θύματα στο κατώφλι του 21ου αιώνα. Αφιέρωμα στη μνήμη Ηλία Δασκαλάκη, (σελ.445-462). Αθήνα: ΕΚΚΕ.

Κουκουτσάκη, Α. (Επιμ.) (1999). Εικόνες εγκλήματος. Αθήνα: Πλέθρον.

Κουστουράκης, Γ. (1996). Μεθοδολογία της έρευνας: η μέθοδος ανάλυσης περιεχομένου. Στο: Χ. Τερέζης & Γ. Κουστουράκης, Μεθοδολογικά προλεγόμενα στη διδακτική των Θρησκευτικών (τομ. Α, σελ.28-41). Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δάρδανος.

Κουστουράκης, Γ. (1994). Η Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή στο Δημοτικό σχολείο. Κοινωνιολογική-διδακτική προσέγγιση. Νέα Παιδεία, 71, 54-66.

Κυριαζή, Ν. (2002). Η κοινωνιολογική έρευνα. Κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών (4η έκδ.). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Λάζος, Γ. (2004). Οικονομική Εγκληματικότητα ΙΙ. Πανεπιστημιακές σημειώσεις. Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο, τμήμα Κοινωνιολογίας, τομέας Εγκληματολογίας. www.panteion.gr(14/5/2005).

Λάζος, Γ. (1998). Το πρόβλημα της ποιοτικής έρευνας στις κοινωνικές επιστήμες. Θεωρία και πράξη. Αθήνα: εκδόσεις Παπαζήση.

Λαμπίρη-Δημάκη, Ι. (1990). Η Κοινωνιολογία και η μεθοδολογία της (6η έκδ.). Αθήνα-Κομοτηνή: εκδόσεις Αντ. Ν.Σάκκουλα.

Λαμπροπούλου, Ε. (1999α). Η κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας και τα ΜΜΕ. Η περίπτωση της βίας και της εγκληματικότητας, 2η έκδοση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Λαμπροπούλου, Ε. (1999β). Κοινωνιολογία του ποινικού δικαίου και των θεσμών της ποινικής δικαιοσύνης. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Λαμπροπούλου, Ε. (1994). Κοινωνικός έλεγχος του εγκλήματος. Αθήνα: Παπαζήσης.

Μαγγανάς, Α. (2004). Το εγκληματικό φαινόμενο στην πράξη. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.

Μαγγανάς, Α. (1999). Θέματα εγκληματολογικά και ποινικού δικαίου. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.

Μακρυνιώτη, Δ. (1986). Η παιδική ηλικία στα αναγνωστικά βιβλία 1834-1919. Αθήνα-Γιάννινα: εκδόσεις «Δωδώνη».

Μακρυνιώτη, Δ. & Σολομών, Ι. (1998α). Κοινωνική και πολιτική γνώση στο σχολείο και στις παιδαγωγικές σπουδές. 1ο μέρος. Σύγχρονη Εκπαίδευση, 101, 58-64.

Μακρυνιώτη, Δ. & Σολομών, Ι. (1998β). Κοινωνική και πολιτική γνώση στο σχολείο και στις παιδαγωγικές σπουδές. 2ο μέρος. Σύγχρονη Εκπαίδευση, 102-103, 66-72.

Μυλώσης, Δ. & Πατσούρη, Σ. (2005). Προγράμματα ανάπτυξης της ατομικής και κοινωνικής υπευθυνότητας των μαθητών στο σχολείο. Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων, 10, 156-171.

www.pi-schools.gr/publications/epitheorisi/teyhos10(21/10/2006).
Νταγιάκης, Α. (2002). Η ισότητα ανδρών και γυναικών στην οικοδόμηση της κοινωνίας: οι επαγγελματικές αναπαραστάσεις των δύο φύλων στα διδακτικά εγχειρίδια της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής του Δημοτικού σχολείου. Ανοιχτό Σχολείο, 85, 36-39.

Πλατσίδου, Μ. (2001). Τα ηρωικά πρότυπα των παιδιών: ένα παράδειγμα εφαρμογής της εκπαίδευσης για την ηθική. Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων, 5, 57-70. http://www.pi-schools.gr/publications/epitheorisi/teyhos5(21/10/2006).

Πολύζος, Ν. (2002). Διαπολιτισμική εκπαίδευση: ανιχνεύοντας την εικόνα του «άλλου» στα βιβλία των Θρησκευτικών του Δημοτικού σχολείου. Διαβάζω, 432, 39-42.

Σακαλάκη, Μ. (2001). Η ανάλυση περιεχομένου. Στο: Σ. Παπαστάμου (Επιμ.), Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία. Επιστημολογικοί προβληματισμοί και μεθοδολογικές κατευθύνσεις (τομ. Α, σελ.477-493). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Schofield, J.W. (1999). Αυξάνοντας τη δυνατότητα γενίκευσης της ποιοτικής έρευνας. Στο: M.Hammersley (Επιμ.) (μτφρ. Α.Μαγκρίδης), Εκπαιδευτική έρευνα στην πράξη (τομ. Α: Εκπαιδευτική έρευνα. Τρέχοντα θέματα, σελ.135-161). Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

Stephens, P., Kyriacou, C. & Tonnessen, F.E. (2005). Student teacher’s views of pupil misbehaviour in classrooms: a Norwegian and an English setting compared. Scandinavian Journal of Educational Research, 49:2, 203-216.

Stretesky, P. & Unnithan, N.P. (2002). Criminal justice versus Education: an analysis of the priorities of local policy makers. Criminal Justice Policy Review, 13:3, 199-218.

Τερέζης, Χ. & Κουστουράκης, Γ. (1993). Η διαλεκτική σχέση του Θεού με τον κόσμο στο βιβλίο των Θρησκευτικών της Γ΄ Δημοτικού. Γλώσσα, 31, 46-67.

Τσουκαλά, Α. (2001). Μετανάστευση και εγκληματικότητα στην Ευρώπη. Αθήνα-Κομοτηνή: εκδόσεις Αντ.Σάκκουλα.

Φαρσεδάκης, Ι. (1996). Στοιχεία Εγκληματολογίας. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.

Φίλιας, Β. (επιμ.) (2003). Εισαγωγή στη μεθοδολογία και τις τεχνικές των κοινωνικών ερευνών (2η αναθ. έκδ.). Αθήνα: Gutenberg.

Φουκώ, Μ. (1989). Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής, (μτφρ. Κ.Χατζηδήμου, Ι.Ράλλη). Αθήνα: εκδόσεις Ράππα.

Φραγκουδάκη, Ά. (1979). Τα αναγνωστικά βιβλία του Δημοτικού σχολείου. Ιδεολογικός πειθαναγκασμός και παιδαγωγική βία. Αθήνα: Θεμέλιο.

Zounhia, K., Hatziharistos, D. & Emmanouel, K. (2003). Greek secondary school pupils’ perceived reasons for behaving appropriately and perceived teachers’ strategies to maintain discipline. Educational Review, 55:3, 289-303.
 

Emeritus Professor Calliope Spinellis
 
"Today, there are several well-qualified criminologists in Greece".


διαβάστε περισσότερα...
Improving prison conditions in Greece
 
... by Nestor E. Courakis
Professor of Criminology & Penology
Faculty of Law, University of Athens (GR)
 
"This editorial is dedicated to prisons and the Greek penal system since we believe it is the duty of any society to give priority to correctional topics and have as its main objective to improve prison conditions.
How might this improvement be achieved, however?
 
...
 
With this issue we celebrate the English-language edition of the Greek electronic journal “The Art of Crime”. It would be trite to discuss here emotions such as elation and hope that of course are called for at a time like this. The overwhelming emotion, at least to me, is gratitude to the main protagonists of this first criminological electronic magazine in our country, i.e. to Fotios Spyropoulos and Dionysis Chionis ..."
 
διαβάστε περισσότερα...

Scientific colloquium on:
“Criminological Aspects of Migration in Greece”


"EPANODOS" (“Return” back to the society)
Rehabilitation Center for ex-prisoners
Presentation, challenges and objectives


Congress of the Greek Society of Criminology:
"Criminology and current challenges"


Combating discrimination and social exclusion:
the “EPAFI” (“CONTACT”) program, where young Law students meet young inmates...




Innocent prisoners and deceived offenders
"punishing somebody who is innocent is a crime"
 
Have you ever considered what it would be like to be wrongly arrested by the authorities, detained on remand, and after a few months it was proved that you had been wrongly accused and had nothing to do with the case? The issue of wrongful remand of prisoners came to light again in Greece with the case of a young man from the greek island of Mytilene who was arrested and prosecuted for rape and attempted serial rape of 5 women...
 
διαβάστε περισσότερα...

Constantine Gardikas
 
Constantine Gardikas, the son of George Gardikas, Professor of Philosophy at the University of Athens, was born in the city of Patras in 1896. Constantine Gardikas developed into a prolific scientist with a solid classical education.

He studied law in Athens, and he continued his studies in Zurich and Geneva specializing in criminal law and criminology.  He received his doctorate degree at the age of 22 and then started lecturing at the University of Geneva, Switzerland. ...
 
διαβάστε περισσότερα...

Advice on the use of credit cards

"Plastic money" has replaced cash as the dominant method of payment in our everyday transactions.
 
 
We are familiar, therefore, with the use of credit cards, but how well do we know to protect ourselves from credit card fraud?
 
διαβάστε περισσότερα...
Διημερίδα: Σύγχρονα Προβλήματα Ποινικού Δικαίου

Ο Τομέας Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών της Νομικής Σχολής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης σας προσκαλεί σε Διημερίδα που διογρανώει στη μνήμη του Ομότ. Καθηγητή Κώστα Κωνσταντινίδη με θέμα: "Σύγχρονα Προβλήματα του Ποινικού Δικαίου". 3 & 4 Δεκεμβρίου 2015 Κομοτηνή, Αμφιθέατρο Νομικής Σχολής Παν/μιούπολη



4o Συνέδριο eLife 2015

Στις 6 & 7 Νοεμβρίου 2015 διοργανώνεται στην Αθήνα το 4ο Πανελλήνιο Διεπιστημονικό Συνέδριο με Διεθνή Συμμετοχή "eLife 2015".

To Συνέδριο διοργανώνεται από την Ελληνική Εταιρεία Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο και η συμμετοχή θα είναι Δωρεάν για το κοινό.



4o Συνέδριο eLife 2015

Στις 6 & 7 Νοεμβρίου 2015 διοργανώνεται στην Αθήνα το 4ο Πανελλήνιο Διεπιστημονικό Συνέδριο με Διεθνή Συμμετοχή "eLife 2015".

To Συνέδριο διοργανώνεται από την Ελληνική Εταιρεία Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο και η συμμετοχή θα είναι Δωρεάν για το κοινό.



Τριήμερο Εγκληματολογικό Συνέδριο προς τιμήν του Ομότιμου Καθηγητή κ. Νέστορα Κουράκη

Τριήμερο Εγκληματολογικό Συνέδριο προς τιμήν του ομότιμου Καθηγητή Νέστορα Κουράκη διοργανώνεται στην  Πέμπτη, Παρασκευή και Σάββατο, 2 - 4/4/2015.

Το συνέδριο θα λάβει χώρα στην Αίθουσα Τελετών του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών (Ακαδημίας 60) με κεντρικό θέμα «Κρίση, Έγκλημα και Σύστημα Ποινικής Καταστολής»



Problems of reoffending of young detainees
 
Conclusions of the follow-up research of the Center for Penal and Criminological Research (University of Athens)
 
 by Nestor E. Courakis
       Professor of Criminology
       University of Athens (GR)
 
This research was characterized as a follow-up because its main purpose was to discover first, what happened to Greek juvenile detainees with whom we had run interviews in the previous stage of the research (1993) ...
 
διαβάστε περισσότερα...

“Asking people…”
Interesting questions and even more interesting responses


The events that took place in late 2008, in Greece, in the state correctional facilities, the hunger strike of prisoners and the widespread violent protests concerning prison conditions didn’t leave us unaffected. So we found the opportunity to ask people’s opinion on this important issue. We take the recorder into the street ... and ask YOUR opinion:

"Do you believe there must be changes in the conditions of imprisonment in our country and if so, what should they be?”

διαβάστε περισσότερα...

The profile of a famous greek criminal through the eye of a camera, the lyrics of a song and his autobiography

 
A book, a song, and a movie with the same protagonist…
Nikos Koemtzis, a famous Greek criminal who killed three people and stabbed seven more, all because he wanted to dance to a song he had "ordered" from the musicians in a music hall. He transferred the story of his life to a book. Dionysis Savvopoulos (a famous Greek singer-songwriter) read the book and turned it into a song. Pavlos Tassios (a well known Greek director) heard the song and made a film. And now we present a criminologist’s scientific analysis of this artistic triptych.
 
διαβάστε περισσότερα...
A case study of a recidivist criminal
 
This is the interesting story of a recidivist criminal (Elias) who is incarcerated in a Greek prison. We managed to interview him, unattended, in late May 1999 in a special area in the guardhouse yard. The main topic of our conversation was his life story, the life of a young man through the prison bars… 
 
διαβάστε περισσότερα...
Σωματείο Εργαζομένων Καταστήματος Κράτησης Κορυδαλλού

Περιοδικό "Κοινωνικές Επιστήμες"

Κωνστάντειον - Κέντρο εγκληματολογικών ερευνών

Ομοσπονδία Σωφρονιστικών Υπαλλήλων Ελλάδος

Καθηγητής Νέστωρ Κουράκης

Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη

Νιώθω Ασφαλής

Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων

Άρειος Πάγος

Κέντρο Επανένταξης Αποφυλακισμένων "ΕΠΑΝΟΔΟΣ"

Καθηγητής Γιάννης Πανούσης

Κέντρο Ψυχαναλυτικών Ερευνών

Τομέας Ποινικών Επιστημών Τμήματος Νομικής Ε. Κ. Πανεπιστημίου Αθηνών

Σύλλογος Ελλήνων Εγκληματολόγων Παντείου Πανεπιστημίου

Σπουδαστήριο Κοινωνικών Μελετών Τ.Ε.Ι. Μεσολογγίου

Τομέας Εγκληματολογίας Παντείου Πανεπιστημίου

Τομέας Ποινικών & Εγκληματολογικών Επιστημών Τμήματος Νομικής ΑΠΘ

Αναζήτηση νομολογίας του Ε.Δ.Δ.Α.

Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου

Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου

Τμήμα Νομικής Eθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

Εργαστήριο Ποινικών και Εγκληματολογικών Ερευνών

Όροι Χρήσης  :    Πείτε μας τη γνώμη σας  :    Developed & hosted by Nomiki Bibliothiki SA