του Νέστορα Ε. Κουράκη,
Καθηγητή Εγκληματολογίας τμήματος Νομικής Παν/μίου Αθηνών
Συμπληρώθηκαν ήδη 6 χρόνια από τη δημοσίευση και θέση σε ισχύ της νέας νομοθεσίας περί ανηλίκων (ν. 3189/21.10.2003). Η νομοθεσία αυτή εκπονήθηκε από νομοπαρασκευαστική επιτροπή υπό την προεδρία του αείμνηστου Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου Ευάγγελου Κρουσταλάκη, έπειτα από πρωτοβουλία του τότε Υπουργού Δικαιοσύνης Μιχ. Σταθόπουλου. Τόσο ο Πρόεδρος της Επιτροπής –άνθρωπος με ανοικτό πνεύμα, θάρρος γνώμης και άρτια επιστημονική κατάρτιση- όσο και τα μέλη της –κορυφαίοι επιστήμονες και διακεκριμένοι δικαστικοί λειτουργοί με πολυετή εξειδίκευση στο αντικείμενο- έδωσαν, όπως ομολογείται από όλες τις πλευρές, τον καλύτερό τους εαυτό, ώστε το παραχθέν τελικώς νομοθέτημα να αποτελεί βασική συμβολή στον εκσυγχρονισμό και εξορθολογισμό, αλλά κυρίως στον εξανθρωπισμό του ελληνικού δικαίου ανηλίκων, μέσα στο πλαίσιο μιας δικαιοκρατούμενης κοινωνίας.
Είναι αλήθεια ότι ορισμένες από τις νομοθετικές προτάσεις της επιτροπής Κρουσταλάκη δεν υιοθετήθηκαν από την τότε Κυβέρνηση -ίσως διότι θεωρήθηκαν τολμηρές για την εποχή τους-, ενώ ορισμένες άλλες διατάξεις, αν και συζητήθηκαν στην Επιτροπή, δεν περιελήφθησαν στο τελικό της Σχέδιο, καθώς προτιμήθηκε η λύση της επιστημονικής και νομολογιακής τους επεξεργασίας από την ακαδημαϊκή κοινότητα και τους εφαρμοστές του δικαίου. Επίσης, κατά τη διάρκεια των έξι αυτών ετών, χάρη στον πλούσιο επιστημονικό διάλογο που αναπτύχθηκε, εντοπίσθηκαν και ορισμένα αθέλητα κενά ή αστοχήματα της εισαχθείσας νομοθεσίας, που ενδείκνυται να αντιμετωπισθούν με ειδικές ρυθμίσεις.
Ήδη πιστεύω ότι έφθασε το πλήρωμα του χρόνου ώστε να επισημανθούν και να θεσμοθετηθούν οι σημαντικότερες από τις αναγκαίες αυτές βελτιώσεις της περί ανηλίκων νομοθεσίας μας. Ταυτόχρονα όμως θα πρέπει επιτέλους να ληφθούν και όλα εκείνα τα, διοικητικά και άλλα, μέτρα (π.χ. διορισμός επιμελητών ανηλίκων στις κενές οργανικές θέσεις), τα οποία είναι αναγκαία για βελτίωση της υλικοτεχνικής υποδομής, ώστε να εφαρμοσθεί επιτέλους με πληρότητα (π.χ. ως προς τα νεότερα αναμορφωτικά μέτρα) αυτό το τόσο σημαντικό, από άποψη αντεγκληματικής πολιτικής, θεσμικό πλαίσιο περί ανηλίκων.
Κατωτέρω παρατίθενται οι δεκατέσσερις σπουδαιότερες, κατά τη γνώμη μου, τροποποιήσεις επί τα βελτίω της ισχύουσας νομοθεσίας περί ανηλίκων πλην εκείνων που αφορούν το ποινικό μητρώο και για τις οποίες υπάρχει ειδική πρόταση της Σοφίας Γιοβάνογλου, Δ.Ν. (τέθηκαν υπόψη του Υπουργού Δικαιοσύνης την 19.1.2010, έπειτα από σχετική πρόσκλησή του προς τον υπογράφοντα). Θα ήταν, πιστεύω, ιδιαίτερα χρήσιμο να γίνουν οι προτάσεις αυτές αντικείμενο δημόσιας συζήτησης μέσα από τις στήλες του ηλεκτρονικού μας περιοδικού, ώστε να αποτελέσουν την αφετηρία για μιαν ουσιαστική αναμόρφωση της νομοθεσίας μας, όπως άλλωστε είναι και η πρόθεση του Υπουργού Δικαιοσύνης.
Βελτιώσεις σε επίπεδο ουσιαστικού ποινικού δικαίου και λειτουργίας της δικαιοσύνης:
• Τροποποίηση του ά. 54 ΠΚ ώστε ο περιορισμός ανηλίκου σε ειδικό κατάστημα κράτησης νέων να έχει τα εξής πλαίσια ποινής: (α) ένας μήνας έως πέντε έτη, εφόσον για τη συγκεκριμένη αξιόποινη πράξη του ανηλίκου η απειλούμενη για ενήλικες ποινή έχει πλημμεληματικό χαρακτήρα˙ (β) πέντε έως δέκα έτη, εφόσον αντιστοίχως η απειλούμενη για ενήλικες ποινή έχει κακουργηματικό χαρακτήρα. Υπενθυμίζεται ότι στη Γερμανία ο ποινικός σωφρονισμός έχει διάρκεια 6 μήνες – 5 έτη και κατ΄ ανώτατο όριο 10 έτη, ενώ στην Αυστρία 1 ημέρα έως 10 έτη και κατ΄ ανώτατο όριο 15 έτη (βλ. αντίστοιχα §18 γερμ. νόμου για τα Δικαστήρια Ανηλίκων και §5 αυστρ. Νόμου για τα Δικαστήρια Ανηλίκων και Πιτσελά, 20086, σελ. 247 επ.). Εξάλλου, η χορήγηση κατά την Ελληνική νομοθεσία υφ΄ όρον απόλυσης μετά την έκτιση από τον ανήλικο του ημίσεος (υποχρεωτικά) ή και του 1/3 της ποινής του (εάν υφίσταται σπουδαίος λόγος) (ά. 105 ΠΚ) αποτελεί όχι σύντμηση της αρχικώς επιβληθείσας ποινής, αλλ΄ απλώς έκτιση ενός μέρους της ποινής αυτής υπό καθεστώς ελευθερίας και υπό την επίβλεψη του επιμελητή ανηλίκων.
• Τροποποίηση του ά. 127 ΠΚ, ώστε ο περιορισμός ανηλίκου σε ειδικό κατάστημα κράτησης νέων να επιβάλλεται μόνο σε ανηλίκους που έχουν συμπληρώσει το 15ο έτος της ηλικίας τους και εφόσον, πέραν της προσωπικότητας και των ειδικών περιστάσεων της πράξης, η ποινή αυτή κρίνεται απολύτως αναγκαία ενόψει του ότι η υπό κρίση αξιόποινη πράξη εμπεριέχει στοιχεία βίας ή απειλής βίας ή τελείται κατ΄ επάγγελμα ή κατ΄ εξακολούθηση ή καθ΄ υποτροπή (βλ. σχτ. πρόβλεψη του αρ. 17.1.γ΄Κανόνα του Πεκίνου), όπως οι έννοιες αυτές προσδιορίζονται από τις οικείες διατάξεις του Ποινικού Κώδικά. Ανάλογη πρέπει να είναι και η ρύθμιση για προσωρινή κράτηση ανηλίκων (ά. 282 §5 ΚΠΔ), δεδομένου ότι και κατά το ά. 3.2.17 του Πρότυπου Νόμου του ΟΗΕ για το Σύστημα της Δικαιοσύνης των Ανηλίκων (1997), "μόνο νέοι ηλικίας από 15 ετών μπορούν να κρατηθούν προσωρινά". Εξάλλου, κατά τη σύσταση R(2003)20, αρ. 16, της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης, η προσωρινή κράτηση δεν μπορεί να διαρκεί άνω των 6 μηνών έως την έναρξη της δίκης του ανηλίκου (πρβλ. ά. 17 §1, γ Κανόνα του Πεκίνου και ά. 37 εδ. β΄ Διεθνούς Σύμβασης ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού – ν. 2101/1992)
• Προσθήκη στο ά. 127 ΠΚ τρίτης παραγράφου κατά την οποία να παρέχεται στο Δικαστήριο η δυνατότητα να μετατρέπει ή να αναστέλλει υφ΄ όρον, με ή χωρίς επιτήρηση, κατά τα οριζόμενα στα ά. 82 και 99-104 ΠΚ, μια ποινή ποινικού σωφρονισμού, σύμφωνα και με όσα είχαν προταθεί από την Επιτροπή Κρουσταλάκη.
• Ομοιομορφοποίηση των διατάξεων του ΠΚ και του ΚΠΔ που θέτουν ανώτατο όριο ανηλικότητας, ώστε αυτό να προσδιορισθεί παντού στα 18 έτη (π.χ. ά. 339 §2 ΠΚ σε σχέση με αποπλάνηση ανηλίκων, ά. 118 παρ. 2 ΠΚ σε σχέση με το δικαίωμα για έγκληση και ά. 221 περ. α΄ ΚΠΔ ως προς την εξέταση ανηλίκου ως μάρτυρα σε ποινική διαδικασία), προκειμένου να υπάρξει πλήρης αντιστοιχία με το όριο των 18 ετών που τίθεται για την ανηλικότητα από τη Διεθνή Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού – ά. 1 ν. 2101/1992).
Εξάλλου, σε επίπεδο δικονομικών βελτιώσεων προτείνονται τα εξής:
• Τροποποίηση του ά. 7 ΚΠΔ, ώστε πρωτοβάθμιος δικαστής ανηλίκων να ορίζεται Πρόεδρος Πρωτοδικών και όχι απλός Πρωτοδίκης. Επίσης, να εξειδικευθούν, ώστε να εφαρμόζονται πλήρως οι σχετικές διατάξεις του Κώδικα Οργανισμού Δικαστηρίων, κατά τις οποίες ως δικαστές ανηλίκων ορίζονται ειδικά εκπαιδευμένοι και εξειδικευμένοι δικαστές (πρβλ. αρ. 22 Κανόνα του Πεκίνου). Τέλος, να προβλεφθεί ότι οι δικαστές ανηλίκων θα έχουν μόνιμη και αποκλειστική απασχόληση στην παρακολούθηση της εξέλιξης ανηλίκων παραβατών (σε συνεργασία με τους Εισαγγελείς Ανηλίκων και τους Επιμελητές Ανηλίκων) καθώς και στην εκδίκαση υποθέσεων ανηλίκων παραβατών επί μία τουλάχιστον δεκαετία, ώστε να επιτευχθεί η βέλτιστη αξιοποίηση της γνώσης και της εμπειρίας που αποκτούν σε αυτό το αντικείμενο.
• Τροποποίηση των διατάξεων περί υφ΄ όρον απόλυσης ανηλίκων (ά. 129 ΠΚ), ώστε να ισχύει και εδώ η αντίστοιχη διάταξη περί ενηλίκων ως προς τη δυνατότητα παράστασης και προφορικής ακρόασης στο Συμβούλιο Πλημμελειοδικών, κατ΄ ά. 110§1 ΠΚ.
• Ρητή θέσπιση της νομολογιακά ήδη παγιωμένης θέσης ότι οι ανήλικοι δράστες δεν υποβάλλονται στην αυτόφωρη διαδικασία, αλλά δικάζονται πάντοτε σε ρητή δικάσιμο και έπειτα από υποβολή έκθεσης του επιμελητή ανηλίκων κατ΄ ά. 239 §2 ΚΠΔ και ά. 8 π.δ. 49/1979.
• Θέσπιση υποχρεωτικού διορισμού συνηγόρου για εκδίκαση κακουργημάτων των ανηλίκων (συμπλήρωση του ά. 7 ν. 3226/2004 και ταυτόχρονη επαναδιατύπωση του καταργηθέντος ά. 96Α §2 ΚΠΔ), σύμφωνα και με όσα προβλέπονται ειδικότερα περί διορισμού συνηγόρου από το ά. 40§2 β΄ii της Διεθνούς Σύμβασης ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού (ν. 2101/1992), το ά. 14 §3 περ. α΄ και β΄ του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ν. 2462/1997) και το ά. 6 §3 περ. α΄ και γ΄ ΕΣΔΑ.
• Θέσπιση καθ΄ ύλην αρμοδιότητας του Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Ανηλίκων για εκδίκαση των αξιόποινων πράξεων που αποδίδονται σε ανηλίκους εφόσον η απειλούμενη για ενήλικες ποινή για την ίδια πράξη είναι αυτή της κάθειρξης (πρβλ. ΣυμβΕφΝαυπλ 78/1999, Ποιν.Χρ ΜΘ΄ 760-762).
• Θέσπιση δυνατότητας για επιβολή σε ανήλικο που δικάζεται μετά τη συμπλήρωση του 18ου έτους αναμορφωτικών ή θεραπευτικών μέτρων εκτιτέων έως την ηλικία των 21 ετών, εφόσον κριθεί από το δικαστήριο ότι τα μέτρα αυτά θα βοηθήσουν τον ανήλικο στη συγκράτησή του από την τέλεση νέων αξιόποινων πράξεων (συμπλήρωση του ά. 130 §1 ΠΚ).
• Συμπλήρωση του ά. 282 §5 ΚΠΔ, ώστε στον ανήλικο υπόδικο να επιβάλλονται ως περιοριστικοί όροι (ανεξάρτητα από τη βαρύτητα του αδικήματός του) ορισμένα από τα προβλεπόμενα στο ά. 122 ΠΚ αναμορφωτικά μέτρα, (με εξαίρεση την τοποθέτησή του σε ίδρυμα αγωγής), σύμφωνα με όσα είχαν προταθεί από την Επιτροπή Κρουσταλάκη και με όσα προβλέπονται από τον υπ΄ αρ. 13.2 Κανόνα του Πεκίνου και ερμηνευτικό σχόλιο.
• Θέσπιση της υποχρεωτικής ακρόασης από το Δικαστήριο του ανηλίκου και συνεκτίμησης της προσωπικής του γνώμης πριν από τη λήψη απόφασης για τον εγκλεισμό του σε ίδρυμα αγωγής για λόγους προληπτικούς και, ειδικότερα, επειδή ο ανήλικος συμβιώνει σε κοινωνικό περιβάλλον ατόμων που τελούν καθ΄ έξη ή κατ΄ επάγγελμα αξιόποινες πράξεις (ά. 17 §5 ν. 2298/1995). Το αναγκαίο μίας τέτοιας ακρόασης προκύπτει και από το ά. 3 περ. β΄ της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την άσκηση των Δικαιωμάτων των Παιδιών (ν. 2502/1997 – πρβλ. και ά. 12 §1 Διεθνούς Σύμβασης ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού – ν. 2101/1992). Γι΄ αυτό και η εν λόγω ακρόαση θα πρέπει να γίνεται υποχρεωτικά από τον αρμόδιο εισαγγελέα εφόσον αυτός πρόκειται να εφαρμόσει το ά. 45Α ΚΠΔ περί αποχής από ποινική δίωξη ανηλίκου (να προβλεφθεί τούτο στην προαναφερθείσα διάταξη). Εξάλλου, για λόγους δικαιοκρατικούς θα πρέπει εκ των προτέρων να ορίζεται η ακριβής χρονική διάρκεια που κρίνεται αναγκαία για τον προληπτικό εγκλεισμό του ανηλίκου στο ίδρυμα αγωγής.
• Συμπλήρωση των ειδικών ποινικών νόμων με ποινές ή διοικητικές κυρώσεις που προσιδιάζουν σε ανηλίκους, κατά το παράδειγμα του αθλητικού νόμου (ά. 4 ν. 1646/1986), ο οποίος προβλέπει ως παρεπόμενη ποινή για ανηλίκους που δημιουργούν επεισόδια σε γήπεδα την εμφάνισή τους στο αστυνομικό τμήμα κατά τη διάρκεια αγώνων της ομάδας τους. Με ανάλογο πνεύμα, σε ανηλίκους που διαπράττουν τροχαίες παραβιάσεις του ν. 2696/1999 – Κ.Ο.Κ. (πρόκειται για το συνηθέστερο αδίκημα ανηλίκων, με ποσοστό 95% στα καταγεγραμμένα αδικήματα ανηλίκων των αστυνομικών στατιστικών!) θα ήταν σκόπιμο να επιβάλλεται η αφαίρεση πινακίδων και κλειδιών του οχήματος το οποίο οδηγεί ο ανήλικος μέχρις ότου αυτός εκδώσει άδεια οδήγησης (πρόταση της Εφέτου Μαρίας Βασιλάκη) καθώς και η παροχή από τον ανήλικο κοινωφελούς εργασίας με την ιδιότητα του συνοδού/βοηθού κατά τη μεταφορά τραυματιών από τροχαία ατυχήματα, ώστε να αντιληφθεί και ο ίδιος "από πρώτο χέρι" τι σημαίνει να οδηγεί κανείς με επικίνδυνο τρόπο.
