Κατά το γράμμα της διάταξης το προστατευόμενο αγαθό είναι, όπως έχει εύστοχα παρατηρηθεί⁵, το «δικαίωμα στη ζωή» και όχι η ίδια «η ζωή». Αύτο συμβαίνει, διότι κατά παράδοξο τρόπο η έννοια της ζωής είναι αναπόφευκτα συνυφασμένη με την αντίθετη έννοια, την έννοια του θανάτου. Συνεπώς, ο θάνατος – ως φυσική κατάληξη της ζωής – δεν αποτελεί καταρχήν παραβίαση του δικαιώματος στη ζωή και για το λόγο αυτό, το κράτος δεν υποχρεούται καταρχήν να δικαιολογεί το θάνατο κάθε πολίτη του, όπως υποχρεούται για παράδειγμα να δικαιολογεί κάθε περιορισμό της ελευθερίας του⁶.

Από την άλλη πλευρά όμως, η υποχρέωση προστασιάς του δικαιώματος στη ζωή «υπό του νόμου» επιβάλλει τουλάχιστον την πρόβλεψη μιας νομικά διαρθρωμένης διαδικασίας ποινικοποίησης, αποτελεσματικής διερεύνησης και τιμώρησης των ανθρωποκτονιών⁷. Όπως έχει χαρακτηριστικά ειπωθεί, «ένα κράτος, στο  οποίο ακόμη και οι παραβιάσεις του δικαιώματος στη ζωή δεν θα προκαλούσαν καμία κρατική αντίδραση, θα έπρεπε να θεωρηθεί ως μια πολιτεία αποτυχημένη, ως ένα «ανάπηρο μέλος» της διεθνούς κοινότητας»⁸. Για το λόγο αυτό, η επίσημη κρατική αντίδραση που η Σύμβαση και το Δικαστήριο απαιτούν σε περιπτώσεις θανάτου κρατουμένων είναι η διεξαγωγή έρευνας.

 

Τα υπεύθυνα για τη διερεύνηση ενός περιστατικού θανάτου κρατουμένων κρατικά όργανα απαιτείται καταρχάς να είναι θεσμικά/ιεραρχικά ανεξάρτητα από τα όργανα, τα οποία ενεπλάκησαν στο περιστατικό αυτό, αλλά και από το ίδιο το περιστατικό. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα έλλειψης τέτοιου είδους θεσμικής/ιεραρχικής ανεξαρτησίας των ερευνητικών οργάνων αποτελεί η υπόθεση Orhan vs. Turkey (18/06/2002), όπου επικεφαλής της διαδικασίας διερεύνησης του θανάτου τριών κρατουμένων είχε υπάρξει για κάποιο χρονικό διάστημα ο διοικητής του ίδιου αστυνομικού τημήματος, στο οποίο κατά του ισχυρισμούς των προσφευγόντων είχαν κρατηθεί και θανατωθεί τα θύματα. Με συντριπτική πλειοψηφία (έξι ψήφοι έναντι μιας) το Δικαστήριο θεώρησε, ότι για το λόγο αυτό η έρευνα είχε παρουσιάσει σοβαρότατες ατέλειες, και δέχτηκε την παραβίαση του δικαιώματος στη ζωή (παρ.348)²⁷.

Η ανάγκη για θεσμική/ιεραρχική ανεξαρτησία των ερευνητικών αρχών συμπληρώνεται από μια δεύτερη, πρακτική διάσταση: από την ανάγκη για ουσιαστική ανεξαρτησία. Η έννοια της ουσιαστικής ανεξαρτησίας²⁸ προϋποθέτει, ότι τα αρμόδια για τη διερεύνηση του θανάτου όργανα είναι «αυτάρκη» («self-reliable») και ανεπηρέαστα, όσον αφορά στη συγκέντρωση και εκτίμηση του αποδεικτικού υλικού και γενικότερα στην κρίση τους επί του συμβάντος. Επιβάλλεται για παράδειγμα [Ergi vs. Turkey (28/07/1998), παρ.83], να μην αποδέχεται ο ερευνών αυτόματα και αναντίρρητα την ακρίβεια αναφορών ή δηλώσεων από κρατικές αρχές, αλλά να διενεργεί και δική του περεταίρω σχετική έρευνα, και να μην αποκλείει εκ των προτέρων το ενδεχόμενο θανάτωσης από όργανα του κράτους.

Η προϋπόθεση ανεξαρτησίας, όπως αναπτύχθηκε παραπάνω, καλύπτει αυτονόητα, εκτός από τα ερευνητικά όργανα του κράτους, και τις δημόσιες εκείνες αρχές, οι οποίες έχουν τη δύναμη να λαμβάνουν αποφάσεις στη βάση των αποτελεσμάτων της έρευνας (ενδεικτικά: να κινούν ποινικές διαδικασίες κατά των υπευθύνων). Σε αντίθετη περίπτωση²⁹, πλήττεται σοβαρά η αποτελεσματικότητα της όλης διαδικασίας διερεύνησης. Γενικότερα επισημαίνεται³⁰, ότι η προϋπόθεση θεσμικής/ιεραρχικής και ουσιαστικής ανεξαρτησίας αφορά σε όλα τα κρατικά όργανα και σε όλες τις δημόσιες αρχές, που εμπλέκονται στη διαδικασία, η οποία λαμβάνει χώρα μετά από περιστατικά θανάτου κρατουμένων.

 

 

Το πρώτο – και βασικότερο ίσως – από τα ερευνητικά μέσα, τα οποία το κράτος καλείται να χρησιμοποιεί για τη διαλεύκανση περιστατικών θανάτου κρατουμένων (και τα οποία απαριθμούνται ενδεικτικά και όχι εξαντλητικά στην απόφαση Kelly), ειναι η εξέταση αυτοπτών μαρτύρων. Το Δικαστήριο αναμένει από τις εξεταστικές αρχές, να προβαίνουν σε όλες τις ενέργειες, που είναι απαραίτητες, για να σχηματίζουν από τις περιγραφές των μαρτύρων πλήρη και σαφή εικόνα των γεγονότων. Υπό την έννοια αυτή κρίνεται ουσιώδες, όχι μόνο να εξετάζονται όλα τα παρόντα κατά το συμβάν πρόσωπα, αλλά και να υποβάλλονται σε αυτά οι αναγκαίες «ερωτήσεις-κλειδιά» [Velikova vs. Bulgaria (18/05/2000), παρ.79], οι οποίες ρίχνουν φως στις συνθήκες θανάτου. Μια εντελώς επιφανειακή και προσχηματική εξέταση μαρτύρων ελάχιστα συμβάλλει στην αποκάλυψη της αλήθειας και συνεπώς δεν συμβιβάζεται με την κρατική υποχρέωση αποτελεσματικής διερεύνησης.

Η εφαρμογή διαδεδομένων και κοινά αποδεκτών εγληματολογικών μεθόδων, όπως η αυτοψία και η φωτογράφηση του τόπου του θανάτου, η εργαστηριακή μελέτη των όπλων και των πυρομαχικών που χρησιμοποιήθηκαν και η λήψη δακτυλικών αποτυπωμάτων [Gül vs. Turkey (14/12/2000), παρ.89], είναι το δεύτερο από τα ερευνητικά μέσα, τα οποία αναφέρονται από το Ε.Δ.Δ.Α. ως εύλογα για την εξασφάλιση αποδεικτικού υλικού. Εξυπακούεται, ότι το ποιες ακριβώς μέθοδοι είναι οι καταλληλότερες για κάθε συγκεκριμένη περίπτωση, κρίνεται με βάση τις συνθήκες της εκάστοτε κατάστασης. Η παράλειψη πάντως στοιχειωδών εγληματολογικών πρακτικών καθιστά την έρευνα αναποτελεσματική και οδηγεί σε παραβίαση του κρατικού καθήκοντος διερεύνησης.

Τέλος, το τρίτο ερευνητικό μέσο, το οποίο απαιτείται να εφαρμόζουν τα κράτη για την αποτελεσματική διερεύνηση περιστατικών θανάτου κρατουμένων, είναι η διενέργεια νεκροψίας. Η αντίληψη του Δικαστηρίου σχετικά με τους σκοπούς, που εξυπηρετεί η post mortem εξέταση του θύματος, διατυπώθηκε ρητά στην προαναφερθείσα απόφαση Gül vs. Turkey (14/12/2000): η νεκροψία δεν πρέπει να περιορίζεται στη διαπίστωση μόνο της βασικής αιτίας θανάτου (π.χ. θάνατος από τραύματα βλημάτων), αλλά να αποκαλύπτει – όπου βέβαια αυτό είναι δυνατόν – όλα τα γεγονότα και τα στοιχεία εκείνα, τα οποία σωρευτικά οδήγησαν στο θάνατο (π.χ. πόσα βλήματα, από ποια απόσταση, σε ποια σημεία του σώματος, τραύματα διαμπερή ή όχι, θάνατος ακαριαίος ή όχι) [παρ.89]. Είναι σαφές βέβαια, ότι, για να εξυπηρετούνται αποτελεσματικά οι σκοποί αυτοί, πρέπει η νεκροψία να διενεργείται από κατάλληλα εκπαιδευμένο και καταρτισμένο προσωπικό, όπως άλλωστε υπογράμμισε και το ίδιο Ε.Δ.Δ.Α. στη σκέψη 150 της μεταγενέστερης απόφασης Tanli vs. Turkey (10/04/2001). Αξίζει να επισημανθεί³¹ τέλος, πως το Δικαστήριο δεν αποδέχεται την «πρόφαση», που συχνά προβάλλουν τα κράτη, ότι δηλαδή η μη διενέργεια ή η διενέργεια περιορισμένης και ελαττωματικής νεκροψίας δικαιολογείται από τις συνθήκες στον τόπο του συμβάντος (σε περιοχή συνεχών τρομοκρατικών επιθέσεων για παράδειγμα). Σε κάθε περίπτωση θανάτου ατόμου ευρισκόμενου υπό σύλληψη ή κράτηση, το Ε.Δ.Δ.Α. απαιτεί (μεταξύ άλλων μέτρων) από τη κράτη τη διενέργεια πλήρους νεκροψίας, διαφορετικά παραβιάζεται η υποχρέωσή τους υπό το άρθρο 2 Ε.Σ.Δ.Α. για αποτελεσματική διερεύνηση της υπόθεσης.

 

Όπως το Δικαστήριο υπογράμμισε στην απόφαση Kelly, παρά τις όποιες ιδιαιτερότητες της εκάστοτε συγκεκριμένης περίπτωσης, η άμεση κινητοποίηση των κρατικών οργάνων για τη διαλεύκανση περιστατικών θανατηφόρου βίας είναι επιβεβλημένη για τη διατήρηση της εμπιστοσύνης της κοινής γνώμης στην αρχή του κρατους δικαίου και για την παρεμπόδιση της δημιουργίας εντυπώσεων συμμετοχής ή ανοχής του κράτους σε έκνομες ενέργειες. Σε αυτό το πλαίσιο της «άμεσης κινητοποίησης» εντάσσεται η ανάγκη για έγκαιρη έναρξη της έρευνας και για εύλογη επίσπευση της διεκπεραίωσής της. Με διαφορετικά λόγια, η διερεύνηση περιπτώσεων θανάτου κρατουμένων πρέπει να ξεκινά αμέσως, μόλις κάποιο τέτοιο περιστατικο υποπίπτει στην αντίληψη των κρατικών αρχών, πρέπει να είναι συνεχής και αδιάκοπη και πρέπει μετά από εύλογο χρονικό διάστημα να ολοκληρώνεται³².

Στη βάση αυτής της προϋπόθεσης το Ε.Δ.Δ.Α. έχει διαπιστώσει αναποτελεσματικότητα της έρευνας και συνακόλουθα παραβίαση του άρθρου 2 σε πλειάδα υποθέσεων. Χαρακτηριστικές σχετικά είναι οι αποφάσεις Tas vs. Turkey (14/11/2000) και Yasa vs. Turkey (02/09/1998). Στην πρώτη το Δικαστήριο επικέντρωσε την κριτική του στην καθυστέρηση της έναρξης της έρευνας, καθώς οι πρώτες ερευνητικές ενέργειες είχαν πραγματοποιηθεί δύο ολόκληρα χρόνια μετά την ενημέρωση των αρχών για το συμβάν από τον πατέρα του θύματος [παρ.70 & 72]. Αντίθετα, στη δεύτερη καυτηρίασε την αδυναμία των αρμόδιων κρατικών φορέων, να προωθήσουν με αποφασιστικότητα και να ολοκληρώσουν σε έυλογο χρόνο τη διαδικασία διερεύνησης, αφού οι έρευνες – μολονότι είχαν ξεκινήσει την ίδια ημέρα του συμβάντος – είχαν αδικαιολόγητα σταματήσει μόλις επτά ημέρες αργότερα και μέχρι τη στιγμή (μετά από περισσότερα από πέντε χρόνια), που η υπόθεση έφτανε ενώπιον του Ε.Δ.Δ.Α., καμία ουσιαστική πρόοδος δεν είχε σημειωθεί [παρ.107].

Ο φόρτος υποθέσεων, που προβάλλεται συχνά ως δικαιολογία για την «αργοπορία» στην έναρξη και στην περαίωση των ερευνών (αλλά πολλές φορές και για την παράλειψή τους), δεν φαίνεται να συγκινεί ιδιαίτερα το Δικαστήριο. Αντίθετα, το Ε.Δ.Δ.Α. απαιτεί από τα κράτη, όταν διαπιστώνουν άυξηση των περιστατικών θανάτου κρατουμένων, να αυξάνουν αντίστοιχα ή τουλάχιστον να ανακατανέμουν τα οικονομικά κεφάλαια και το ανθρώπινο δυναμικό, που επενδύουν στις ερευνητικές διαδικασίες³³. Το ζητούμενο σε κάθε περίπτωση παραμένει η άμεση, ενδελεχής και εν γένει αποτελεσματική διερεύνηση κάθε περιστατικού χρήσης θανατηφόρου βίας από τα όργανα του κράτους σε βάρος κρατουμένων.

 

Το πρώτο από τα δύο αυτά στοιχεία, το στοιχείο της δημοσιότητας της διαδικασίας διερεύνησης (ή τουλάχιστον των αποτελεσμάτων της), αποσκοπεί στο να εξασφαλίζεται ο αναγκαίος για την εμπιστοσύνη της κοινής γνώμης στο σεβασμό της αρχής του κράτους δικαίου δημόσιος έλεγχος πάνω στις πράξεις των κρατικών αρχών και οργάνων. Από την άλλη πλευρά, το δεύτερο στοιχείο, αυτό της συμμετοχής στην έρευνα των πλησιεστέρων συγγενών, συμβάλλει κυρίως στο να προβάλλονται επαρκώς οι απόψεις των προσώπων, που συνδέονται στενά με το θύμα, πάνω στο ζήτημα και να αποδίδεται στους ισχυρισμούς τους η δέουσα προσοχή. Συνολικά, η προϋπόθεση αυτή της αποτελεσματικότητας στοχεύει στον περιορισμό του κινδύνου διενέργειας «υπόγειων ερευνών, που να καταλήγουν σε κρυφές αναφορές»³⁴, για ένα τόσο σοβαρό ζήτημα, όπως είναι η χρήση θανατηφόρου βίας από τις κρατικές αρχές.

Παράδειγμα αναποτελεσματικότητας της έρευνας, λόγω έλλειψης ζωτικού δημοσίου ελέγχου στη διαδικασία διερεύνησης, αποτελεί η ήδη γνωστή υπόθεση Kelly, όπου το Ε.Δ.Δ.Α. διαπίστωσε, ότι οι κρατικές αρχές είχαν αποτύχει να δικαιολογήσουν δημόσια την απόφασή τους, να μην κινήσουν ποινικές διαδικασίες εναντίον των εμπλεκόμενων στο συμβάν δυνάμεων ασφαλείας. Το Δικαστήριο κατέληξε, ότι «δεν υπήρξε καμία αιτιολογημένη απόφαση, η οποία να μπορεί να επαναβεβαιώσει την ανησυχούσα κοινή γνώμη, ότι [τα κρατικά όργανα] είχαν σεβαστεί την αρχή του κράτους δικαίου, [και] αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί συμβατό με τις επιταγές του άρθρου 2» [παρ.117 & 118].

Όσον αφορά στην αναποτελεσματικότητα της έρευνας, λόγω έλλειψης επαρκούς συμμετοχής των συγγενών στη διαδικασία διερεύνησης, χαρακτηριστική είναι η κριτική, που άσκησε το Ε.Δ.Δ.Α. στις κρατικές αρχές στην υπόθεση Edwards vs. U.K. (14/03/2002)³⁵: «οι προσφεύγοντες, γονείς του θύματος, είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν μόνο για τρεις ημέρες την έρευνα, τη στιγμή που οι ίδιοι προσκόμιζαν στοιχεία. Δεν εκπροσωπήθηκαν και δεν μπόρεσαν να υποβάλουν οποιεσδήποτε ερωτήσεις στους μάρτυρες [...]. Χρειάστηκε να περιμένουν μέχρι τη δημοσίευση της τελικής εκδοχής της ερευνητικής αναφοράς, για να μάθουν την ουσία του αποδεικτικού υλικού σχετικά με το τι είχε συμβεί. Λαμβανομένης υπ’ όψιν της στενής [σχέσης] και της προσωπικής ανησυχίας τους για το υπό έρευνα ζήτημα, το Δικαστήριο πιστεύει, ότι δεν μπορεί να θεωρηθεί, ότι έχουν συμμετάσχει στη διαδικασία στον αναγκαίο για την προστασία των συμφερόντων τους βαθμό» [παρ.84].

Δύο παρατηρήσεις είναι απαραίτητο να γίνουν σχετικά με την προϋπόθεση δημοσίου ελέγχου της έρευνας και συμμετοχής των πλησιεστέρων συγγενών του θύματος σ’ αυτήν:
Πρώτον, όπως έχει ρητά διασαφηνίσει το Ε.Δ.Δ.Α. στην απόφαση Kelly [παρ.115], η προϋπόθεση αυτή της αποτελεσματικότητας της έρευνας δεν συνεπάγεται και ούτε περιλαμβάνει από μόνη της οποιοδήποτε γενικό και απεριόριστο «δικαίωμα πρόσβασης» σε αστυνομικές ή ερευνητικές ενέργειες και στοιχεία³⁶. Τα τελευταία αφορούν συνήθως (αν όχι πάντοτε) σε λεπτά ζητήματα με ενδεχόμενες προδικαστικού χαρακτήρα συνέπειες σε τρίτους ή σε άλλες διερευνητικές διαδικασίες. Για το λόγο αυτό – και σε συνάρτηση με τις ιδιαιτερότητες τις εκάστοτε συγκεκριμένης κατάστασης – μπορεί, σε μεμονωμένες υποθέσεις, η πρώτη δυνατότητα πρόσβασης της κοινής γνώμης και των συγγενών του θύματος στις πράξεις και τα στοιχεία της έρευνας να προβλέπεται σε επόμενα (και όχι στα αρχικά) στάδια της ακολουθούμενης διαδικασίας. Σε καμία περίπτωση πάντως, δεν μπορεί να αποκλειστεί εντελώς ή να περιοριστεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε ουσιαστικά να μην εξυπηρετούνται οι σκοποί, για τους οποίους η προϋπόθεση αυτή έχει νομολογηθεί από το Ε.Δ.Δ.Α. (διατήρηση της εμπιστοσύνης στην αρχή του κράτους δικαίου / προώθηση των απόψεων και των νομίμων συμφερόντων των συγγενών του θύματος).

Δεύτερον, σύμφωνα με το Δικαστήριο, ακόμη και εάν σε κάποια μεμονωμένη περίπτωση η διαδικασία διερεύνησης, που ακολουθείται, δεν πληροί την προϋπόθεση αυτή δημοσίου ελέγχου της έρευνας και συμμετοχής σ’ αυτήν των συγγενών, υπάρχει η δυνατότητα, η επακολουθούσα ποινική δίωξη εναντίον των υπεύθυνων για το συμβάν κρατικών οργάνων – εφόσον έχει τα αναγκαία στοιχεία δημοσιότητας και εμπλοκής της οικογένειας του θύματος – να «θεραπεύει» κατά μία έννοια τις ατέλειες της αρχικής έρευνας³⁷. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας κατάστασης είναι η υπόθεση Gül vs. Turkey (14/12/2000): το Ε.Δ.Δ.Α. θεώρησε αρχικά την έρευνα, που είχε πραγματοποιηθεί, αναποτελεσματική λόγω μη ικανοποιητικής συμμετοχής των συγγενών σ’ αυτήν, όμως στη συνέχεια εξέτασε το κατά πόσον η ποινική δίωξη τριών αστυνομικών, η οποία είχε ακολουθήσει, παρουσίαζε τα απαραίτητα χαρακτηριστικά, ώστε να διορθώνει το ελάττωμα αυτό [παρ.92 & 93]. (Σημειώνεται, ότι τελικά το Δικαστήριο έκρινε, πως και η ποινική δίωξη εμφάνιζε τις ίδιες ανεπάρκειες, και ακολούθως διαπίστωσε παραβίαση του άρθρου 2 Ε.Σ.Δ.Α. λόγω – μεταξύ άλλων – αναποτελεσματικότητας της έρευνας). Συμπερασματικά, οι ποινικές διαδικασίες πρέπει να είναι εξαιρετικά σχολαστικές και απολύτως διαφανείς, με επαρκή δημόσιο έλεγχο και με συμμετοχή σε ικανοποιητικό βαθμό των συγγενών του θύματος, προκειμένου να μπορεί να θεωρηθεί, ότι «θεραπεύουν» τις όποιες αντίστοιχες ατέλειες της αρχικής έρευνας. Διαφορετικά, τόσο η ποινική όσο και η διερευνητική διαδικασία είναι αναποτελεσματικές και κατά συνέπεια παραβιάζεται το κρατικό καθήκον διερεύνησης θανάτου κρατουμένων.

 

Μετά την ανάλυση των προϋποθέσεων της αποτελεσματικότητας της έρευνας, αναφορά θα πρέπει να γίνει και σε ένα επιπλέον θέμα, ώστε να σχηματιστεί πληρέστερη εικόνα για το τι ακριβώς αναμένει το Δικαστήριο να κάνουν τα κράτη σε περιπτώσεις θανάτου ατόμων που έχουν αποστερηθεί της ελευθερίας τους. Πρόκειται για το ζήτημα της αναστροφής του βάρους απόδειξης.

Προκειμένου να αναγνωρίσει την ύπαρξη παραβίασης κάποιας διάταξης της Σύμβασης, το Ε.Δ.Δ.Α. πρέπει, αφού εξετάσει και αναλύσει τα δεδομένα της εκάστοτε υπόθεσης, να πεισθεί σε συγκεκριμένο – μεγάλο – βαθμό για την αλήθεια των ισχυρισμών του προσφεύγοντος: σύμφωνα με γενική αρχή, η οποία έχει καθιερωθεί μέσα από σταθερή νομολογία των Οργάνων της Σύμβασης από την απόφαση Ireland vs. U.K. (18/01/1978) και έπειτα, το Δικαστήριο πρέπει να πεισθεί «πέραν πάσης λογικής αμφιβολίας» [παρ.161].

Σε περίπτωση που – μετά την εξέταση όλων των γεγονοτων και συνθηκών μιας υπόθεσης – το Ε.Δ.Δ.Α. δεν πεισθεί πλήρως για την ύπαρξη παραβίασης της Ε.Σ.Δ.Α., ο προσφεύγων είναι αυτός, ο οποίος καλείται να προσκομίσει αποδεικτικό υλικό και μέσα, που να υποστηρίζουν τους ισχυρισμούς του, ώστε να πεισθούν οι Δικαστές «πέραν πάσης λογικής αμφιβολίας». Εάν αποτύχει σ’ αυτό, το Δικαστήριο θα απορρίψει τους ισχυρισμούς του και θα θεωρήσει, ότι δεν έχει παραβιαστεί η Σύμβαση³⁸. Με άλλα λόγια, στις υποθέσεις που άγονται ενώπιον του Ε.Δ.Δ.Α., το βάρος απόδειξης φέρει καταρχήν ο προσφεύγων³⁹.

Μολαταύτα, όταν πρόκειται για διατάξεις της Ε.Σ.Δ.Α., οι οποίες περιλαμβάνουν εκτός από το ουσιαστικό και ένα διαδικαστικό σκέλος, δηλαδή ένα καθήκον διερεύνησης⁴⁰, η εφαρμογή της γενικής αυτής αρχής αποδεικνύεται προβληματική και «ασυνεπής» προς το όλο πνεύμα της Σύμβασης: σε τέτοιες περιπτώσεις, το κράτος βαρύνεται με την υποχρέωση να διερευνήσει το συμβάν και να εξασφαλίσει το σχετικό με αυτό αποδεικτικό υλικό. Συνεπώς, εάν το κράτος αποτύχει στην αποστολή του αυτή, ελάχιστα (ή καθόλου) στοιχεία για το τι πραγματικά συνέβη θα έρθουν στο φως και ακολούθως ο προσφεύγων – ο οποίος κατά το γενικό κανόνα φέρει το βάρος απόδειξης – δεν θα είναι σε θέση να υποστηρίξει τους ισχυρισμούς του ενώπιον του Ε.Δ.Δ.Α. Αυτή η κατάσταση εμπεριέχει το παράδοξο, ότι ουσιαστικά «τιμωρείται ο προσφεύγων, επειδή δεν προσκόμισε το αποδεικτικό υλικό, το οποίο [όμως] η Σύμβαση υποχρεώνει τα κράτη να εξασφαλίσουν»⁴¹. Η αντίφαση αυτή είναι ακόμη πιο πρόδηλη σε υποθέσεις κακομεταχείρισης ή θανάτου ατόμων, που έχουν αποστερηθεί της ελευθερίας τους, καθώς εκεί οι κρατικές αρχές ασκούν πλήρη έλεγχο πάνω στους κρατούμενους και η κατάχρηση εξουσίας γίνεται πίσω από τους τοίχους της φυλακής, όπου κανείς άλλος πέρα από το ίδιο το κράτος δεν έχει πρόσβαση στα γεγονότα.

Για το λόγο αυτό, το Δικαστήριο έχει νομολογήσει, ότι σε τέτοιες περιπτώσεις πρέπει να γίνεται δεκτή μια αναστροφή του βάρους απόδειξης: «όταν τα υπό εξέταση γεγονότα βρίσκονται ολοκληρωτικά ή κατά μεγάλο μέρος στην αποκλειστική γνώση των αρχών, [...] μπορεί πράγματι να θεωρηθεί, ότι το βάρος απόδειξης, στο να δώσουν μια ικανοποιητική και πειστική εξήγηση, βρίσκεται [σ’ αυτές]» [Salman vs. Turkey (27/06/2000), παρ. 100]⁴². Ο κανόνας αυτός έχει πλέον καθιερωθεί στη νομολογία του Ε.Δ.Δ.Α., τη σχετική με υποθέσεις θανάτου κρατουμένων. Χαρακτηριστικά, στη σκέψη 70 της απόφασης Velikova vs. Bulgaria (18/05/2000) το Δικαστήριο διατύπωσε ρητά την άποψη, ότι, «όταν ένα άτομο οδηγείται σε αστυνομική κράτηση σε καλή υγεία, αλλά αργότερα βρίσκεται νεκρό, είναι επιβεβλημένο, το κράτος να δώσει μια ικανοποιητική εξήγηση των γεγονότων, τα οποία οδήγησαν στο θάνατό του, διαφορετικά οι αρχές πρέπει να θεωρηθούν υπέυθυνες κατά το άρθρο 2 της Σύμβασης»⁴³. Συνολικά λοιπόν, σε περιπτώσεις θανάτου ατόμων, που έχουν αποστερηθεί της ελευθερίας τους, τα κράτη οφείλουν κατά την Ε.Σ.Δ.Α. αφενός μεν να διερευνήσουν αποτελεσματικά τις συνθήκες του συμβάντος, αφετέρου δε να προσφέρουν με βάση τα στοιχεία, που προέκυψαν από την έρευνα αυτή, μια ικανοποιητική εξήγηση για το περιστατικό. Διαφορετικά, τα κράτη θεωρούνται υπεύθυνα για παραβίαση (μεταξύ άλλων ενδεχομένως) του άρθρου 2 της Σύμβασης.

Κλείνοντας το ζήτημα της αναστροφής του βάρους απόδειξης, δύο επισημάνσεις είναι απαραίτητες:
Πρώτον, από τα λεγόμενα του Δικαστηρίου γίνεται αντιληπτό, ότι η αρχή της αναστροφής του βάρους απόδειξης σε περίπτωση θανάτου κατά τη διάρκεια της κράτησης, όπως σκιαγραφήθηκε παραπάνω, θεμελιώνεται από τη νομολογία πάνω σε μια «πραγματική» (και όχι αυστηρά νομική) βάση⁴⁴: τα αποδεικτικά στοιχεία, για το κατά πόσον έχει υπάρξει παραβατική συμπεριφορά από τα κρατικά όργανα ή όχι, και περεταίρω για το ποιος συγκεκριμένα ευθύνεται γι’ αυτήν, βρίσκονται αποκλειστικά και μόνο στη διάθεση των αρχών και δεν είναι ελευθέρως προσβάσιμα από τρίτους. Κατά συνέπεια, καλείται το κράτος να φέρει στο φως τα στοιχεία αυτά και να αποδείξει, ότι τα όργανά του δεν έχουν προβεί σε τυχόν έκνομες ενέργειες.

Δεύτερον – και εξαιρετικά σημαντικό – δεν πρέπει να θεωρηθεί, ότι η αρχή της αναστροφής του βάρους απόδειξης σε περιπτώσεις θανάτου κρατουμένων, η οποία ισχύει στο (διεθνές) επίπεδο της Ε.Σ.Δ.Α., καταλύει ή επηρεάζει καθ’ οιονδήποτε τρόπο το τεκμήριο της αθωότητας του κατηγορουμένου, το οποίο ισχύει στο (εθνικό) επίπεδο των κρατών-μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης⁴⁵. Η Σύμβαση είναι μια διεθνής συνθήκη, η οποία θεμελιώνει μέσω των αποφάσεων του διεθνούς δικαιοδοτικού της οργάνου, του Δικαστηρίου, τη διεθνή ευθύνη ενός κράτους σε περίπτωση παραβίασης των διατάξεών της. Αντίθετα, η ατομική ποινική ευθύνη των συγκεκριμένων κρατικών οργάνων, που εμπλέκονται στην παραβίαση, κρίνεται και αποφασίζεται από τα εθνικά ποινικά δικαστήρια στη βάση των ποινικών νόμων και αρχών (όπως το τεκμήριο της αθωότητας) κάθε κράτους⁴⁶.

Κατά συνέπεια, το Ε.Δ.Δ.Α. εξετάζει την διεθνή ευθύνη των κρατών μόνο και δεν ασχολείται με την καταδίκη ή την αθώωση των μεμονωμένων κρατικών οργάνων. Τα τελευταία μπορεί, μέσω των εθνικών ποινικών διαδικασιών, να καταδικαστούν ή να αθωωθούν από δικαστήρια, τα οποία δεσμεύονται από το τεκμήριο της αθωότητας του κατηγορουμένου και από ό,τι αυτό συνεπάγεται για το βάρος απόδειξης. Σημειώνεται βέβαια, ότι, ακόμη και εάν απαλλαγούν των κατηγοριών τους, η αθώωσή τους αυτή δεν απελευθερώνει το κράτος από την υποχρέωση να συγκεντρώσει (έρευνα!) τα σχετικά με την υπόθεση στοιχεία και να παράσχει (εκείνο και όχι ο προσφεύγων!) ενώπιον του Δικαστηρίου μια ικανοποιητική εξήγηση για το τι πραγματικά συνέβη⁴⁷.

 

Η ευαίσθητη θέση, στην οποία βρίσκονται τα άτομα, που έχουν αποστερηθεί της ελευθερίας τους, – υπό τον πλήρη έλεγχο των κρατικών αρχών και σε απομονωμένους χώρους με ελάχιστο (ή καθόλου) δημόσιο έλεγχο – έχει ωθήσει από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 τα Όργανα της Σύμβασης στη θεμελίωση, πάνω στη νομική δικαιολογητική βάση του άρθρου 1 Ε.Σ.Δ.Α. και της αρχής της αποτελεσματικότητας, της ύπαρξης ενός «διαδικαστικού σκέλους» του άρθρου 2, το οποίο προστατεύει το δικαίωμα στη ζωή. Πρόκειται για το «κρατικό καθήκον διερεύνησης θανάτου κρατουμένων», για την υποχρέωση δηλάδή των κρατών να διενεργούν αποτελεσματική έρευνα σε κάθε περίπτωση θανάτου ατόμου ευρισκόμενου υπό σύλληψη ή κράτηση.

Με αφετηρία την υπόθεση McCann, Farrel & Savage vs. U.K. (27/09/1995), γνωστή και ως «Υπόθεση του Γιβραλτάρ», και θεμελιώδη σταθμό στην εξελικτική πορεία της νομολογίας την υπόθεση Kelly vs. U.K. (04/05/2001), το Δικαστήριο έχει – σε πλειάδα αποφάσεων – συγκεκριμενοποιήσει και αναλύσει σε βάθος την υποχρέωση αυτή: μολονότι δεν υπάρχει σταθερή και προκαθορισμένη διαδικασία διερεύνησης, οι γενικές και αφηρημένες προϋποθέσεις, που η διεξαγόμενη έρευνα πρέπει να πληροί, είναι
- έρευνα από το κράτος και με δική του πρωτοβουλία

- ανεξαρτησία των ερευνητικών αρχών
- ερευνητικά μέσα ικανά να εξασφαλίσουν το αποδεικτικό υλικό του συμβάντος
- έγκαιρη έναρξη και εύλογη διάρκεια της έρευνας
- δημόσιος έλεγχος (δημοσιότητα) της έρευνας και συμμετοχή σ’ αυτήν των πλησιεστέρων συγγενών

Μόνο εάν ικανοποιούνται οι απαιτήσεις αυτές, είναι η διερεύνηση «αποτελεσματική» υπό την έννοια, ότι μπορεί να οδηγήσει στη διακρίβωση του κατά πόσον υπήρξε πράγματι παραβίαση και στην αναγνώριση και τιμώρηση των υπευθύνων.

Όμως, το κρατικό καθήκον διενέργειας έρευνας, όπως περιγράφηκε, δεν θα εκπλήρωνε ουσιαστικά το σκοπό, για τον οποίο έχει τεθεί από το Ε.Δ.Δ.Α., εάν τα κράτη – μετά τη διερευνητική διαδικασία – είχαν τη δυνατότητα να αποκρύπτουν τα στοιχεία, που προέκυψαν απ’ αυτήν, και να συγκαλύπτουν με τον τρόπο αυτό το συμβάν και τις απορρέουσες απ’ αυτό ευθύνες των οργάνων τους. Για το λόγο αυτό, το Ε.Δ.Δ.Α. έχει αναγνωρίσει μέσα από σταθερή νομολογία του, ότι σε περιπτώσεις θανάτου κρατουμένων γίνεται δεκτή μια αναστροφή του βάρους απόδειξης: τα εναγόμενα κράτη (και όχι, όπως συνήθως, οι προσφεύγοντες) είναι αυτά, που καλούνται να προσκομίσουν ενώπιον του Δικαστηρίου αποδεικτικό υλικό ικανό να στηρίξει μια πειστική εξήγηση για το τι πραγματικά συνέβη και για το πώς ένα άτομο, που βρισκόταν σε καλή κατάσταση υγείας τη στιγμή της σύλληψης, βρέθηκε τελικά νεκρό κατά τη διάρκεια της κράτησής του.

 

Το αποτέλεσμα της εξέτασης της κρατικής υποχρέωσης διεξαγωγής έρευνας σε περιπτώσεις θανάτου κρατουμένων επιβεβαιώνει πανηγυρικά τη θεμελιώδη θέση, που το δικαίωμα στη ζωή του άρθρου 2 κατέχει, στο σύστημα προστασίας της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η σπουδαιότητά του έχει οδηγήσει το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου να μην αρκείται σε μία ex ante (προ δηλαδή της παραβίασης) μόνο προστασία, μέσω της καταρχήν απαγόρευσης των εκτελέσεων, αλλά να απαιτεί και προστασία ex post, μέσω της νομολόγησης ενός κρατικού καθήκοντος διερεύνησης: ακόμη και όταν η παραβίαση έχει ήδη λάβει χώρα και το ίδιο το θύμα (ο νεκρός κρατούμενος) δεν μπορεί να προστατευθεί πλέον, πρέπει να αποκαλυφθεί, τι συνέβη και ποιος ευθύνεται. Και κατά μία έννοια, η αποκάλυψη αυτή θα «διασώσει» κάτι από το θύμα και θα δικαιώσει ηθικά τους συγγενείς του, περισσότερο ίσως από οποιαδήποτε χρηματική αποζημίωση, που ενδεχομένως θα τους καταβληθεί.