Τα αγόρια συνήθως ασκούν ή βιώνουν την σωματική και λεκτική μορφή και με άμεσες συμπεριφορές. Τα κορίτσια συνήθως ασκούν ή βιώνουν την λεκτική και ψυχολογική μορφή και με έμμεσες συμπεριφορές (εδώ συχνότερα παρατηρούνται ο σαρκασμός, οι προσβολές σεξουαλικής φύσεως και η διάδοση φημών)1.
«Περιβάλλον» εκδήλωσης του φαινομένου
Το bullying είναι διαδεδομένο στο σχολικό, στο φιλικό και στο οικογενειακό περιβάλλον και, έτσι, μπορεί να εντοπιστεί σε σχολικές αυλές, σε γειτονιές και σε σπίτια. Όπως, επομένως, παρατηρούμε είναι ένα πρόβλημα το οποίο εκδηλώνεται σε όλους τους φορείς κοινωνικοποίησης. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι επιθέσεις bullying πολλές φορές λαμβάνουν χώρα ακόμη και ενώπιον ενηλίκων (π.χ. οι δάσκαλοι ή οι γονείς) οι οποίοι αγνοούν την εκτάση και σημασία του προβλήματος μα και ενώπιον άλλων παιδιών τα οποία τις περισσότερες φορές είναι απρόθυμα να αναμειχθούν ή απλά δεν ξέρουν πώς να βοηθήσουν2.
Το bullying “σε αριθμούς”
Έρευνα καταδεικνύει ότι στις Η.Π.Α. το bullying αφορά το 29,9% των μαθητών (το 13% ως θύτες, το 10,6% ως θύματα και το 6,3% ως θύτες και θύματα)3. Σε μια άλλη εκτίμηση του Καθηγητή Dan Olweus, το 15% των μαθητών ασκούν ή πέφταουν θύματα bullying4. Συνεχίζοντας, σύμφωνα με έκθεση του National Institute of Child Health and Human Development (NICHD) από τους ερωτηθέντες
• 17% έχουν πέσει θύματα μερικές φορές ή τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα
• 19% έχουν καταστεί θύτες μερικές φορές ή τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα
• 6% έχουν καταστεί και θύτες και θύματα στα ως άνω χρονικά πλαίσια.
Τέλος, σύμφωνα με έρευνα του World Health Organization Health Behavior in School-Aged Children εκτιμήθηκε ότι στις Η.Π.Α. στις τάξεις του γυμνασίου 1.600.000 παιδιά πέφτουν θύματα τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα και ότι 1.700.000 παιδιά ασκούν bullying τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα5.
Το προφίλ του θύτη6
Οι bullies έχουν ανάγκη να νιώσουν δυνατοί / ισχυροί (μπορούμε να πούμε ότι νιώθουν ενός είδους ανασφάλεια για την δύναμή τους) και αντλούν ευχαρίστηση και ικανοποίηση με το να κακομεταχειρίζονται τους άλλους. Παρ’όλα αυτά έχουν μικρή η καθόλου εμπάθεια για τα θύματά τους (άρα δρουν αδιακρίτως) και συχνά δικαιολογούν τις πράξεις τους λέγοντας ότι τα θύματα τους προκάλεσαν – λένε δηλαδή ένα μικρό ψεματάκι και φαίνεται να μην έχουν το θάρρος να παραδεχθούν την παραβατική τους συμπεριφορά ερχόμενοι ενώπιον των ευθυνών τους.
Επιπρόσθετα, είναι συχνά ανυπάκουοι, προκλητικοί ή εναντιώνονται στους ενηλίκους (σ’έναν γενικό, δηλαδή, χαρακτηρισμό αντιδραστικοί) καθώς και αντικοινωνικοί. Σε επίπεδο σχολείου τείνουν να παραβαίνουν τους σχολικούς κανόνες7. Συνεχίζοντας, οι bullies φέρονται να έχουν ελάχιστο άγχος και υπερβολική αυτοεκτίμηση (δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι θυματοποιούν άλλους γιατί νιώθουν άσχημα για τους εαυτούς τους). Τους διακρίνει, επίσης, το ότι έχουν μάθει να αντεπιτίθενται για να διαχειρίζονται τα όποια προβλήματά τους, συμπεριφέρονται, δηλ., με βιαιότητα.
Τέλος, οι bullies φαίνεται ότι συχνά προέρχονται από οικογένειες όπου οι γονείς «σηκώνουν χέρι» ως τιμωρία και τους παραμελούν – από εστίες δηλ. από τις οποίες λείπει η ζεστασιά και η θαλπωρή (π.χ. διαλυμένες οικογένειες)8.
Το προφίλ του θύματος9
Τα θύματα συνήθως είναι οι ήσυχοι και ευαίσθητοι μαθητές, αγχώδεις και ανασφαλείς. Δεν εμφανίζουν επιθετική ή προκλητική συμπεριφορά και σπάνια αμύνονται η αντεπιτίθενται ακόμα κι όταν δέχονται προσβολες.
Σε ό,τι αφορά την οικογένεια από την οποία προέρχονται , τα θύματα φέρονται να είναι πολύ κοντά στους υπερπροστατευτικούς, εν προκειμένω, γονείς τους.
Το κυριότερο και καθοριστικό χαρακτηριστικό των θυμάτων είναι το ότι είναι σωματικά ή ψυχολογικά πιο αδύναμοι από τους συνομηλίκους τους.
Όπως και παραπάνω αναφέρθηκε, οι bullies δρουν αδιακρίτως· βασικό όμως στοιχείο της θυματοποίησης σε πολλές περιπτώσεις αποτελεί η διαφορετικότητα ή, πιο συγκεκριμένα, η απόκλιση από κάποιον κοινά αποδεκτό μέσο όρο χαρακτηριστικών και συμπεριφορών. Γι’αυτόν τον λόγο συχνά θυματοποιούνται παιδιά που έχουν ανεπτυγμένη μαθητική κουλτούρα, παιδιά άλλης εθνικότητας και ή θρησκείας ή παιδιά με κάποια αναπηρία (ιδίως όταν αυτή δεν είναι τόσο φανερή)10. Πάντως, άλλα χαρακτηριστικά όπως το βάρος, το ντύσιμο ή το να φορά κάποιος γυαλιά μυωπίας δεν φαίνεται να έιναι παραγόντες που θα μπορούσαν να συσχετισθούν με την εν προκειμένω θυματοποίηση.
Συνέπειες του φαινομένου
Καταρχάς, τo bullying μπορεί να έχει αντίκτυπο στο κοινωνικό περιβάλλον ενός σχολείου δημιουργώντας κλίμα φόβου μεταξύ των μαθητών, εμποδίζοντας την ικανότητά τους να μάθουν και οδηγώντας σε αντικοινωνικές συμπεριφορές.
Επιπρόσθετα, κατά την έκθεση του National Institute of Child Health and Human Development (NICHD) (η οποία αναφέρθηκε ξανά πιο πάνω), θύματα μα και θύτες του bullying αντιμετωπίζουν κοινά προβλήματα όπως μοναξιά, δυσκολία στο να κάνουν φίλους, μαθησιακές δυσκολίες ή αποτυχία στο σχολείο και πολλές φορές υιοθετούν προβληματικές συμπεριφορές (π.χ. κάπνισμα, αλκοολισμός).
Συνεχίζοντας, το bullying συνδέεται και με άλλες μορφές αντικοινωνικής ή παραβατικής συμπεριφοράς όπως βανδαλισμούς, κλοπές σε καταστήματα (shoplifting), “κοπάνες” ή αποβολές από το σχολείο ή διακοπή του σχολείου και χρήση ναρκωτικών ή άλλων ψυχοτρόπων ουσιών (π.χ. χαπιών).
Κι ας περάσουμε στο μάλλον σημαντικότερο στοιχείο της μελέτης: “…Οι bullies φαίνεται ότι διατηρούν την συμπεριφορά αυτή και κατά την ενηλικιότητα, επηρεάζοντας αρνητικά την ικανότητά τους να αναπτύξουν και να διατηρήσουν εποικοδομητικές σχέσεις και ομαλή κοινωνική ζωή….”11. Σ’αυτή τη διαπίστωση, λοιπόν, το bullying προβάλλει ως η αρχή ενός δείγματος γενικώς αντικοινωνικής και παραβατικής συμπεριφοράς η οποία μπορεί να επεκταθεί στην ενηλικιότητα. Κι ας δούμε πώς μεταφράζεται η διαπίστωση αυτή σε αριθμούς: σύμφωνα με έρευνα του Καθηγητή Dan Olweus στην Νορβηγία και τη Σουηδία12 το bullying μπορεί να οδηγήσει σε εγκληματική συμπεριφορά στο μέλλον εφόσον:
Μετά, επομένως, από αυτές τις διαπιστώσεις μπορούμε κάλλιστα να θεωρήσουμε πώς το bullying μπορεί να αποτελεί ένα πρώτο στάδιο εκδήλωσης παραβατικής συμπεριφοράς, ένα «πρώτο βήμα» στην παραβατικότητα (για να δικαιολογηθεί και ο υπότιτλος του θέματος!). Αυτές οι διαπιστώσεις δημιούργησαν και την ανάγκη πρόληψης του φαινομένου…
Πρόληψη του bullying
Στο φαινόμενο του bullying μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γενικότερο σκεπτικό αντεγκληματικής πολιτικής (με αρχές και εδώ την νομιμότητα, την ίση μεταχείριση και την ηπιότητα)13. Η ηπιότητα για την ακρίβεια είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό όλων των πραγραμμάτων πρόληψης, σε συνδυασμό και με την προσπάθεια καταστολής του φαινομένου εν τω γεννάσθαι. Πρέπει, βέβαια, να σημειωθεί ότι στα προγράμματα πρόληψης του bullying σπάνια υπάρχει ή πρόβλεψη τιμωρίας και γενικότερα η έννοια της τιμώρησης του δράστη. Μπορούμε, λοιπόν, να διακρίνουμε εδώ μια νέα μορφή πρόληψης η οποία δεν εμπεριέχει την «κλασσική μέθοδο» της επιβολής μιας ποινής!14
Για να καταλάβουμε καλύτερα τη φιλοσοφία αυτών των προγραμμάτων πρόληψης ας παρουσιάσουμε αναλυτικά ένα από τα πιο γνωστά προγράμματα πρόληψης:
Olweus Bullying Prevention Program
Το γνωστότερο, ίσως, πρόγραμμα πρόληψης και καταπολέμησης του φαινομένου του bullying είναι αυτό που έχει προτείνει ο Νορβηγός Καθηγητής Dan Olweus (Olweus Bullying Prevention Program). Το πρόγραμμα αυτό παρουσιάστηκε, τελειοποιήθηκε και εφαρμόστηκε συστηματικά στο Bergen της Νορβηγίας στα μέσα της δεκαετίας του ’8015 – εφαρμόστηκε όμως και σε πολλά σχολεία πέρα από τη Νορβηγία, στη Σουηδία και στις Η.Π.Α.
Το βασικό στοιχείο του προγράμματος αυτού είναι η ανάμειξη όλων των ενδιαφερομένων για το ζήτημα. Χαρακτηριστικά, ως στρατηγική του προγράμματος αναφέρεται η κινητοποίηση των μαθητών, των γονέων και του προσωπικού των σχολείων με στόχους:
• την ενημέρωση για το πρόβλημα
• την βελτίωση των σχέσεων μεταξύ τους
• την μεσολάβηση για την εξάλειψη του φαινομένου
• την θέσπιση σαφών κανόνων κατά του bullying
• την υποστήριξη και την προστασία των θυμάτων
Το πρόγραμμα δίνει σημαντικό ρόλο στους καθηγητές και το προσωπικό του σχολείου, και στον τομέα οργάνωσής του μα, ειδικότερα, και στον τομέα της μεσολάβησης μεταξύ θυτών, θυμάτων και των γονέων τους. Ως στόχος-κλειδί του προγράμματος νοείται η δημιουργία ενός σχολείου όπου το bullying δεν θα είναι από κανέναν ανεκτό.
Ανάλυση του προγράμματος
Το πρόγραμμα εφαρμόζεται σε τρία επίπεδα: στο σχόλείο, στην τάξη και σε ατομικό επίπεδο.
α) στο σχολείο…
οι καθηγητές και το υπόλοιπο προσωπικό...
-
διεξάγουν έρευνα μεταξύ των μαθητών (με ανώνυμα ερωτηματολόγια)
για να διαπιστώσουν την φύση και την διάδοση του προβλήματος
-
αυξάνουν την επιτήρηση των μαθητών κατά τα διαλείμματα
-
διεξάγουν σχολικές «συνελεύσεις» για την συζήτηση του θέματος
β) στην τάξη…
οι καθηγητές και το υπόλοιπο προσωπικό...
συγκαλούν συχνές συναντήσεις με τους μαθητές της τάξης για την συζήτηση του θέματος (διδασκαλία “εναλλακτικών τρόπων αντίδρασης” σε μαθητές αναμεμειγμένους στο bullying με ασκήσεις role-playing και σχετικές εργασίες)16.
γ) και ατομικά…
οι καθηγητές και το υπόλοιπο προσωπικό...
επίσης…
οι καθηγητές και το υπόλοιπο προσωπικό...
Στόχοι των συναντήσεων αυτών είναι να αυξηθεί η πληροφόρηση των γονέων για το πρόβλημα, να καταδειχθεί η σημαντικότητα της ανάμειξής τους για την επιτυχία του προγράμματος και να ενθαρρυνθεί η υποστήριξη του προγράμματος από τους γονείς
Αποτελέσματα Olweus Bullying Prevention Program
Κατά την διετία εφαρμογής του προγράμματος αυτού, η follow-up παρατήρηση δεδομένων έδειξε ότι στα σχολεία όπου το Olweus Bullying Prevention Program “έτρεξε”:
-
το bullying εξαλείφθηκε κατά 50% και πλέον
-
όλο και περισσότερες συμπεριφοριστικές αλλαγές διαπιστώθηκαν όσο το πρόγραμμα εφαρμοζόταν στην πράξη
-
το κλίμα του σχολείου βελτιώθηκε
-
το ποσοστό αντικοινωνικών συμπεριφορών όπως κλοπές, βανδαλισμοί και “κοπάνες” έπεσε κατά την διετή αυτή περίοδο
Τα στοιχεία αυτά καταδεικνύουν ότι το Olweus Bullying Prevention Program μπορεί να θεωρηθεί αποτελεσματικό.
Ανακεφαλαιώνοντας…
Όπως συμπεραίνουμε από τα ως άνω εκτεθέντα στοιχεία, το bullying είναι ένα σοβαρό πρόβλημα το οποίο μπορεί να επηρεάσει δραματικά την ικανότητα των ανηλίκων και των εφήβων να προοδεύσουν ακαδημαϊκά και κοινωνικά. Είναι επίσης σημαντικό γιατί, όπως είδαμε, αποτελεί ένα πρώτο στάδιο εκδήλωσης παραβατικής συμπεριφοράς. Επομένως, η πρόληψη του bullying μπορεί ουσιαστικά να σημαίνει την κατάπνιξη εγκληματικών τάσεων εν τη γενέσει τους άρα και, μεταγενέστερα, τη μείωση του αριθμού των εν δυνάμει ενήλικων εγκληματιών.
Και κλείνοντας…
Με αυτό, λοιπόν,το πόνημα –σε συνδυασμό και με την αναταραχή που έχει προκληθεί στην ελληνική κοινωνία τις τελευταίες μέρες από την ομολογία μιας ανθρωποκτονίας από ανηλίκους στην Βέροια και ως απάντηση στην τρομολαγνεία που επικρατεί στα Μ.Μ.Ε. και ίσως και να καλλιεργείται απ’αυτά- προτείνω την διενέργεια μιας έρευνας στην Ελλάδα προκειμένου να διαπιστωθεί η ύπαρξη ή μη και η διάσταση του προβλήματος. Το Εργαστήριο Ποινικών και Εγκληματολογικών Ερευνών (Ε.Π.Ε.Ε.) του Ε.Κ.Π.Α., ακριβώς και λόγω του φοιτητικού-νεανικού δυναμικού του, ίσως είναι κάποιος από τους πλέον κατάλληλους φορείς για τη διεξαγωγή της υπό πρόταση έρευνας.
Τέλος, σε κάθε περίπτωση, οφείλουμε ως ερευνητές η επιστήμονες μα κυρίως με την ιδιότητα του ενεργού μέλους της κοινωνίας να ευαισθητοποιηθούμε για το πρόβλημα προκειμένου να διαφυλάξουμε πρώτον την απόλαυση του παιδιού της εικόνας στο παγωτό του και δεύτερον, μα και κυριότερον, να δείξουμε στον επιτιθέμενο της εικόνας πως είναι πού μεγαλύτερη απόλαυση το να μην είναι παραβατικός “εκμεταλλευόμενος” τα οφέλη που απορρεόυν από το λεγόμενο «Κοινωνικό Συμβόλαιο» (Rousseau) από το να τρώει ένα “ξένο” παγωτό…
1Ahmad & Smith, 1994; Smith & Sharp, 1994
2 Charach, Pepler, & Ziegler, 1995
3 Nansel, Overpeck, Pilla, Ruan, Simons-Morton, & Scheidt, 2001
4 Dan Olweus, Bullying at School – What we Know & What we Can Do, Blackwell Press, 1993
5 Nansel, Overpeck, Pilla, Ruan, Simons-Morton, & Scheidt, 2001
6 Batsche & Knoff, 1994; Olweus, 1993
7 Στο βιβλίο “ΔΙΚΑΙΟ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΩΝ ΑΝΗΛΙΚΩΝ” του Καθηγητή κ. Νέστορα Κουράκη (εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2004) και συγκεκριμένα στο κεφ. υπό τον τίτλο “Χρήση ναρκωτικών ουσιών, ατομικισμός και μειωμένος γονεϊκός έλεγχος” (σελ. 217) αναφέρονται συμπεριφορές παραβατικών ανηλίκων σχετικές με αυτές τις συμπεριφορές των bullies. Υπάρχει δηλ. η σοβαρή περίπτωση να έχουμε να κάνουμε με σχεδόν τα ίδια άτομα!
8 Στο ως άνω αναφερόμενο βιβλίο ο Καθηγητής Ν. Κουράκης αναφέρεται στον ρόλο και την ευθύνη της οικογένειας στο κεφάλαιο υπό τον τίτλο “Οικογένεια και σχολικές αποτυχίες” (σελ. 95) παρουσιάζοντας και σχετική έρευνα του ζεύγους Glueck (το έτος 1950) όπου παρεμφερείς συμπεριφορές των γονέων επηρεάζουν την σχολική επίδοση των παιδιών.
9 Batsche & Knoff, 1994; Olweus, 1993 και Ρεπορτάζ εφημερίδας «ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ»: “Πώς θα καταλάβουμε ότι το παιδί μας είναι θύμα «νταήδων» και πώς μπορούμε να το βοηθήσουμε”, Κυριακή 11 Ιουνίου 2006, σελ. 48.
11 Oliver, Hoover, & Hazler, 1994
12 Olweus, 1993
13 Νέστωρ Κουράκης, Ποινική Καταστολή, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 4η έκδ., Αθήνα – Κομοτηνή 2005, σελ. 7.
14 Και βέβαια, όμως, δεν μιλάμε για προεγκληματική (ante delictum) ποινική αντιμετώπιση – χαρακτηριστικό που δεν συνάδει με την αρχή της νομιμότητας και τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (το χαρακτηριστικό αυτό αποτελεί ένα από τα αρνητικά στοιχεία της θεωρίας της νέας κοινωνικής άμυνας του Μαρκ Ανσέλ) – (Νέστωρ Κουράκης, Ποινική Καταστολή, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 4η έκδ., Αθήνα – Κομοτηνή 2005, σελ. 269).
15 Olweus, 1993; Olweus & Limber, 1999
16 Κατά τους Sjostrom & Stein (1996) αυτά τα προγράμματα μπορούν επίσης να δείξουν στους υπόλοιπους μαθητές πώς να βοηθούν τα θύματα και πώς όλοι μπορούν από κοινού να δημιουργήσουν ένα σχολικό κλίμα όπου το bullying δεν είναι ανεκτό.
Βιβλιογραφία - Αρθρογραφία
Banks, Ron, Bullying in Schools. ERIC (the Educational Resources Information Center) Digest, published by ERIC Clearinghouse on Elementary and Early Childhood Education Campaign IL. ERIC Identifier: ED407154. www.eric.ed.gov
Ericson, Nels, Addressing the Problem of Juvenile Bullying, OJJDP Fact Sheet, June 2001 #27, Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention, Office of Justice Programs, U.S. Department of Justice
Καραμήτσου, Χαρά, “Πώς θα καταλάβουμε ότι το παιδί μας είναι θύμα «νταήδων» και πώς μπορούμε να το βοηθήσουμε”, Ρεπορτάζ εφημερίδας «ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ», Κυριακή 11 Ιουνίου 2006, σελ. 48
Κουράκης, Νέστωρ, Δίκαιο Παραβατικών Ανηλίκων, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 4η έκδ., Αθήνα – Κομοτηνή 2005.
Κουράκης, Νέστωρ, Ποινική Καταστολή, εκδ. Αντ Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2004
What is bullying? http--youthviolence_edschool_virginia_edu-images-bullying-prevention_clip_image002_0002_gif_fileswhat-is-bullying.htm Virginia Youth Violence Project, School of Education, University of Virginia
“Bullying and the child with disability” http://www.novita.org.au/content.asp?p=447 NOVITA CHILDREN’S SERVICES - providing therapy, equipment and home support services to South Australian children and young people with physical disabilities.
Oxford English-Greek Learner’s Dictionary, (D.N. Stavropoulos & A. S. Hornby), Second Edition by G. N. Stavropoulos, Oxford University Press.
