Στην εποχή μας είναι έντονη η ανασφάλεια μεγάλης μερίδας του κοινού που φοβάται πιθανή θυματοποίηση από εγκληματικές ενέργειες. Ο «φόβος του εγκλήματος» συχνά είναι δυσανάλογος προς τους δείκτες εγκληματικότητας μιας περιοχής, ωστόσο επηρεάζει τη γενικότερη στάση των πολιτών απέναντι στο εγκληματικό φαινόμενο και την τιμωρητική τους διάθεση προς τους δράστες (Ζαραφωνίτου, 2000, σελ.491,493,500). Επιπλέον, έχει «νομιμοποιήσει» σε κάποιες χώρες την αυστηρότητα στην μεταχείριση των παραβατών (Μαγγανάς, 1999, σελ.16-22) και τη γενικευμένη χρήση κατασταλτικών μέτρων (Μαγγανάς, 2004, σελ.37-66).

Τα ΜΜΕ είναι οι κατ’ εξοχήν πληροφοριοδότες του κοινού για το εγκληματικό φαινόμενο. Επειδή δημιουργούν και αναπαράγουν στερεότυπα γύρω από το έγκλημα και τον εγκληματία έχουν γίνει αντικείμενο μελέτης κοινωνικών επιστημόνων (Λαμπροπούλου, 1999α, Κουκουτσάκη, 1999, Κουκουτσάκη, 2000, Τσουκαλά, 2001). Ωστόσο, αν και τα σχολικά εγχειρίδια δημιουργούν και μεταβιβάζουν εικόνες παραβάσεων και παραβατών, και μάλιστα σε παιδιά, μικρό ενδιαφέρον έχει υπάρξει για την παρουσίαση σε αυτά σχετικών θεμάτων.

Αυτό το κενό έχουμε τη φιλοδοξία να καλύψουμε με την παρούσα έρευνα, ειδικά τώρα που όσα συμβαίνουν στο σχολικό χώρο  απασχολούν περισσότερο από ποτέ επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων και όχι μόνο τους εκπαιδευτικούς.

Το εκπαιδευτικό υλικό που πρόκειται να μελετηθεί είναι τμήματα από τα σχολικά εγχειρίδια της Ε΄ και της Στ΄ τάξης Δημοτικού για το μάθημα των Θρησκευτικών και το μάθημα της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής. Το ενδιαφέρον μας επικεντρώνεται στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται στους μαθητές το εγκληματικό φαινόμενο και στόχος είναι η διερεύνηση της συμβολής των αναφερόμενων βιβλίων στην κοινωνικοποίηση των παιδιών μέσα από την εικόνα που παρέχουν για τις παραβάσεις των κοινωνικών κανόνων και τους παραβάτες τους.

Το σχολείο δεν μεταδίδει απλώς γνώσεις αλλά είναι και σημαντικός φορέας κοινωνικοποίησης. Εκεί ένα παιδί μαθαίνει τις αξίες, τους κανόνες και τους προσανατολισμούς της κοινωνίας στην οποία ζει ενώ εκπαιδεύεται στην αυτοπειθάρχηση (Λαμπροπούλου, 1994, σελ.80-84, Zounhia, Hatziharistos & Emmanouel, 2003).

Η πλημμελής εκπαίδευση συχνά συνδέεται με την εκδήλωση παραβατικής συμπεριφοράς. Χωρίς να αντικατοπτρίζεται σε αντίστοιχες πολιτικές (Stretesky & Unnithan, 2002), είναι διαδεδομένη η φράση «Όπου ανοίγει ένα σχολείο κλείνει μια φυλακή». Ο M.Foucault όμως έχει επισημάνει ότι και οι δύο θεσμοί έχουν παρόμοια πειθαρχική λειτουργία. Έβλεπε ότι το σχολείο, με διάφορες στρατηγικές εξουσίας, επιτυγχάνει την καθυπόταξη του σώματος των μαθητών και την δημιουργία πειθήνιων πολιτών (Φουκώ, 1989, σελ.188-221).

Μελετητές προερχόμενοι από διάφορες επιστήμες οι οποίοι ασχολούνται με την εκπαιδευτική έρευνα εξακολουθούν να ενδιαφέρονται για τη διατήρηση της πειθαρχίας στο σχολείο (Zounhia κ.συν, 2003, Stephens, Kyriacou & Tonnessen 2005) και το ρόλο του σχολείου στη διαμόρφωση των μελλοντικών πολιτών (Πλατσίδου, 2001).

Για τον R.Dottrens η «αγωγή» αποσκοπεί στη διάπλαση ελεύθερων πολιτών για μια ελεύθερη χώρα, ώστε να ενεργούν έχοντες συνείδηση της ευθύνης τους και σεβόμενοι τους ισχύοντες νόμους (Κουστουράκης, 1994, σελ.58). Η διαπαιδαγώγηση νέων ανθρώπων που θα ισορροπούν μεταξύ των δικαιωμάτων και της υπευθυνότητάς τους είναι πρόκληση για το σχολείο και μπορεί να επιτευχθεί με ανάλογα προγράμματα και στρατηγικές (Μυλώσης & Πατσούρη, 2005, σελ.159-170).

Τα σχολικά εγχειρίδια λειτουργούν ως παράγοντες κοινωνικοποίησης του μαθητή. Επηρεάζουν τη διδασκαλία, είναι κύρια πηγή αξιόπιστων πληροφοριών και γνώσεων για μαθητές και εκπαιδευτικούς, αλλά μεταφέρουν και πρότυπα, νόρμες, στάσεις, αξίες, δηλαδή συντελούν στην ιδεολογική διαμόρφωση των παιδιών (Καψάλης & Χαραλάμπους, 1995, σελ.204,215).

Επιλέχτηκε εκπαιδευτικό υλικό για τις συγκεκριμένες σχολικές τάξεις γιατί οι μαθητές του Δημοτικού αναπτύσσουν την κοινωνικότητά τους επιθυμώντας και επιδιώκοντας να ενταχθούν στην ομάδα των συνομηλίκων, εκδηλώνουν σεβασμό σε άλλα πρόσωπα και εφαρμόζουν κανόνες των οποίων η ισχύ αναγνωρίζεται στις ομαδικές τους δραστηριότητες, η δε παράβαση επισύρει κυρώσεις (Κουστουράκης, 1994, σελ.61).

Το μάθημα της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής επιλέχτηκε καθώς έχει χαρακτηριστεί ως συνδετικός κρίκος και επιστέγασμα όλων των παρεχόμενων κοινωνικών γνώσεων από το σχολείο. Θεωρείται ότι αναγνωρίζει τον κοινωνικοποιητικό ρόλο του σχολείου και την επίδρασή του στην βαθμιαία απόκτηση των κοινωνικών στάσεων και αξιολογήσεων του ατόμου (όπ, σελ.56-57).

Το μάθημα των Θρησκευτικών επιλέχτηκε γιατί έχει σκοπό, μεταξύ άλλων, την ευαισθητοποίηση και έμπρακτη θέση των μαθητών απέναντι στον σύγχρονο κοινωνικό προβληματισμό (Γιαγκάζογλου, 2005, σελ.41-49), ενώ εκφράζει τη διδασκαλία της Ορθόδοξης εκκλησίας σύμφωνα με την οποία η τήρηση κανόνων στις ανθρώπινες σχέσεις βασίζεται στην αγάπη προς τον συνάνθρωπο, κατά το πρότυπο αγάπης του Τριαδικού Θεού (Τερέζης & Κουστουράκης, 1993, σελ.53-54).

Κάποιες παλαιότερες σχετικές έρευνες παρουσιάζουν ενδιαφέρον, μολονότι δεν αναφέρονται επακριβώς στο υπό διερεύνηση θέμα.

Η Φραγκουδάκη (1978, σελ.15-35,45-65,121-137,181,206-207) κατέγραψε κι ανάλυσε τις αξίες που περιέχονται στα αναγνωστικά του Δημοτικού που εγκρίθηκαν το 1954 και ίσχυαν ακόμα. Αυτά τα εγχειρίδια, επίσης, συγκρίθηκαν με επιλεγμένα αναγνωστικά του μεσοπολέμου ως προς τα παιδαγωγικά μηνύματα και την ποιότητά τους. Στην έρευνα αυτή φάνηκε ότι τα ισχύοντα τότε αναγνωστικά προβάλλουν το πρότυπο του «καλού» παιδιού που είναι υπάκουο, σέβεται την οικογένειά του και πιστεύει στον Θεό. Προσφέρουν δε το πρότυπο μιας παιδαγωγικής βασισμένης στην αυστηρή πειθαρχία με αποκλειστικό μέλημα τη διατήρηση της τάξης.

Η Μακρυνιώτη (1986, σελ.71-128) προσέγγισε την παιδική ηλικία μέσα στην ελληνική κοινωνία με στοιχεία από τα αναγνωστικά του Δημοτικού σχολείου περιόδου 1834-1919. Μεταξύ άλλων κατέδειξε ότι τα αναγνωστικά αυτά προβάλλουν το πρότυπο του «καλού» παιδιού που από δική του πρωτοβουλία επιδεικνύει την αποδεκτή συμπεριφορά μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο προς όφελος του συνόλου αυτού. Σχολιάζει, επίσης, τον τρόπο με τον οποίο προβάλλουν την αξία της απόλυτης υπακοής, την απειλή της τιμωρίας για κάθε μη ενδεδειγμένη συμπεριφορά και τους μηχανισμούς τιμωρίας που ενεργοποιούνται σε κάποιες περιπτώσεις.

Οι Τερέζης & Κουστουράκης (1993, σελ.49-53,63) εξέτασαν τον τρόπο με τον οποίο εκφράζεται η διαλεκτική σχέση του Θεού με τον κόσμο σε τμήμα από το τότε βιβλίο Θρησκευτικών Γ΄ Δημοτικού και συμπέραναν ότι καταργεί φόβους, δεισιδαιμονία και κάθε εκδοχή περί αγεφύρωτου χάσματος ανάμεσα στον ανθρώπινο και στο θείο τρόπο ζωής. Κατά την ορθόδοξη χριστιανική θεολογία ο τριαδικός Θεός είναι πρόσωπο σε κοινωνία με κατεξοχήν τρόπο ύπαρξης την αγάπη. Εμφανίζεται ως ιστορικό πρόσωπο για τη σωτηρία του κόσμου και δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να υπερβεί ή/και να καταργήσει τους παράγοντες που τον οδήγησαν στην αμαρτία, στην ατομική αστοχία του.

Οι Μακρυνιώτη & Σολομών (1998α, σελ.59,62, 1998β, σελ.67) εξέτασαν την κοινωνική και πολιτική γνώση που απευθύνεται στους μαθητές ηλικίας από 10 έως 15 ετών και τη σχετική προετοιμασία των μελλοντικών εκπαιδευτικών που εισάγουν στη σχολική τάξη πολιτικές και κοινωνικές έννοιες. Μεταξύ άλλων είδαν ότι τα εξεταζόμενα σχολικά εγχειρίδια παρουσιάζουν τους νόμους και τους κανόνες ως εγγυητές του κοινού καλού, επομένως απαιτείται η υπακοή σε αυτούς και η εκπλήρωση των σχετικών υποχρεώσεων των πολιτών. Παρουσιάζεται το ισχύον Σύνταγμα μα αποσιωπάται η κοινωνική ανισότητα απέναντι στους νόμους.

Ο Νταγιάκης (2002, σελ.38) βρήκε ότι τα σχολικά εγχειρίδια Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής για το Δημοτικό αναπαράγουν στερεότυπα που δεν συνάδουν με την υπάρχουσα νομοθεσία ενώ ο Πολύζος (2002, σελ.40) βρήκε ότι στα βιβλία των Θρησκευτικών του Δημοτικού σχολείου η παρουσία του «άλλου» είναι αρνητική.

Όπως φαίνεται από τις προηγούμενες μελέτες, τα παιδιά μαθαίνουν μέσω των σχολικών βιβλίων τους να εναρμονίζουν τις πράξεις τους με τους καθιερωμένους κανόνες ώστε να συμβιώνουν κοινωνικά. Κάτι όμως που δεν έχει μελετηθεί επαρκώς είναι: Τι γίνεται όταν συμβεί κάτι που αποδοκιμάζεται κοινωνικά; Ποια είναι η αντίδραση προς τον παραβάτη των κανόνων; Πώς οι μαθητές προετοιμάζονται από το σχολείο να αντιμετωπίσουν τέτοιες καταστάσεις;

Ο κανόνας (ποινικός νόμος), η παράβαση (έγκλημα) και η κοινωνική αντίδραση (κύρωση, ποινή) είναι τα κύρια στοιχεία-χρόνοι του εγκληματικού φαινομένου (Φαρσεδάκης, 1996, σελ.14).

Οι ανθρώπινες κοινωνίες, προκειμένου να επιβιώσουν, καθιερώνουν υποχρεωτικούς κανόνες συμπεριφοράς προβλέποντας ταυτόχρονα κυρώσεις σε περίπτωση παράβασής τους. Οι ποινικοί νόμοι είναι κανόνες σχετικά με απαγορευμένες συμπεριφορές που έχουν αναγορευτεί σε εγκλήματα και για τις οποίες προβλέπεται επιβολή ποινών (όπ).

Οι δημιουργοί των ποινικών νόμων χαρακτηρίζουν κάποιες πράξεις ως εγκλήματα με βάση γενικότερες αντιλήψεις περί ηθικής, δικαιοσύνης και τάξης. Για την Εγκληματολογία της κοινωνικής αντίδρασης, όμως, οι κανόνες με απαίτηση γενικής ισχύος δημιουργούνται από ισχυρές κοινωνικές ομάδες με βάση την ηθική, τα συμφέροντα και τις απόψεις των ομάδων αυτών και επιβάλλονται στο σύνολο της κοινωνίας με τη βοήθεια του κυρωτικού μηχανισμού (Λαμπροπούλου, 1999β, σελ.26-51, Becker, 2000, σελ.65-68).

Η αποδοχή από τα άτομα των κανόνων και ο προσανατολισμός τους σε αυτούς συνδέεται με την επιτυχία της κοινωνικοποίησής τους και την ικανότητά τους για αυτοπειθάρχηση. Για τον T.Hirschi η σύννομη συμπεριφορά της πλειοψηφίας των ατόμων σε μια κοινωνία συνδέεται με α)την αφοσίωσή τους σε πρόσωπα αναφοράς όπως οι γονείς, οι φίλοι, το σχολείο β)τη δέσμευσή τους από κοινωνικά αναγνωρισμένους στόχους όπως η κοινωνική θέση, η μόρφωση, τα υλικά αγαθά γ)την συμμετοχή σε συμβατικές δραστηριότητες (προστατευτική λειτουργία σχολικών υποχρεώσεων, εργασίας, οικογένειας κ.ά.) και δ)την αποδοχή των κανόνων (Λαμπροπούλου, 1994, σελ.36-41, 79, 106-107).

Ορισμένοι άνθρωποι δεν συμμορφώνονται προς τους κανόνες και τους παραβαίνουν. Κατά το ποινικό δίκαιο οι παραβάτες των ποινικών νόμων ονομάζονται εγκληματίες, οι παραβάσεις που διαπράττουν ονομάζονται εγκλήματα και το σύνολο των διαπραττόμενων εγκλημάτων σε ένα δεδομένο τόπο και χρονικό διάστημα ονομάζεται εγκληματικότητα (Φαρσεδάκης, 1996, σελ.15).

Γύρω από τον ορισμό, την έννοια και το περιεχόμενο του εγκλήματος υπάρχει έντονος προβληματισμός. Ο ποινικός ορισμός του εγκλήματος δεν ικανοποιεί τους Εγκληματολόγους οι οποίοι ανησυχούν μεν για την «εγκληματοποίηση» αναρίθμητων ανθρώπινων συμπεριφορών αλλά ενδιαφέρονται και για συμπεριφορές που παρότι ιδιαίτερα βλαπτικές για το κοινωνικό σύνολο δεν έχουν χαρακτηριστεί εγκλήματα και δεν στιγματίζονται πχ λόγω της κοινωνικής θέσης των δραστών (όπ, σελ.23-58).

Στην παρούσα εργασία επιλέγεται η χρήση των όρων παραβάσεις, παραβατικότητα, παραβάτης που εκφράζουν γενικότερες ανεπιθύμητες καταστάσεις από ό,τι οι όροι έγκλημα, εγκληματικότητα, εγκληματίας. Ο L.Hulsman συνιστά απόρριψη του ποινικού λεξιλογίου. Προτείνει τους όρους «δυσάρεστες πράξεις», «ανεπιθύμητες συμπεριφορές», «προβληματικές καταστάσεις», «εμπλεκόμενα πρόσωπα». Οι όροι αυτοί εκφράζουν άλλη νοοτροπία και δεν στιγματίζουν κανέναν (Hulsman & Bernat de Celis, 1997, σελ.151-152).
κοινωνική αντίδραση.

Στοιχείο του εγκληματικού φαινομένου είναι η κοινωνική αντίδραση, άτυπη και τυπική. Η έννοια της κοινωνικής αντίδρασης επίσης χαρακτηρίζει τη θεωρητική μας αφετηρία. Η Εγκληματολογία της κοινωνικής αντίδρασης ή, αλλιώς, προσέγγιση της «ετικέτας» (Labeling approach) είναι μια ερμηνεία της αποκλίνουσας και παραβατικής συμπεριφοράς από την οπτική της θεωρίας της συμβολικής αλληλεπίδρασης (Λαμπροπούλου 1999β, σελ.23-63).

Ο όρος «ετικέτα» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1963 από τον H.Becker ο οποίος είχε παρατηρήσει ότι οι κοινωνικοί κανόνες θεσπίζονται και εφαρμόζονται με τρόπο που περιθωριοποιεί όσους τους παραβαίνουν. Η παραβίαση κανόνα στοιχειοθετεί παρέκκλιση και ο παραβάτης μπορεί να αντιμετωπιστεί ως περιθωριακός, κάποιος που δεν αναμένεται να ζήσει σύμφωνα με τους κανόνες στο εξής (Becker, 2000, σελ.51-65, 75-90).

Η παρέκκλιση δεν είναι μια ιδιότητα της πράξης που διαπράττει το άτομο, αλλά μάλλον μια συνέπεια της εφαρμογής των κανόνων και των κυρώσεων από τους άλλους σε έναν «ένοχο». Ο παρεκκλίνων είναι κάποιος στον οποίο αυτός ο χαρακτηρισμός έχει εφαρμοστεί επιτυχημένα. Η παρεκκλίνουσα συμπεριφορά είναι η συμπεριφορά που έτσι την έχουν χαρακτηρίσει οι άνθρωποι (όπ, σελ.59).

Ο E.Lemert έκανε την διάκριση ανάμεσα στην «πρωτογενή» και στη «δευτερογενή» παρέκκλιση. Η «πρωτογενής» παρέκκλιση είναι παραβίαση των κανόνων που πηγάζει από διάφορα αίτια και ίσως προκαλέσει αρνητική αντίδραση από το περιβάλλον του ατόμου. Εάν συνεχιστεί συνιστά «δευτερογενή» παρέκκλιση, επισύρει αυστηρότερες κυρώσεις και οδηγεί σε στιγματισμό του παρεκκλίνοντα. Ο στιγματισμός επαυξάνει την πιθανότητα συνέχισης της ίδιας συμπεριφοράς. Τελικά το άτομο αποδέχεται το ρόλο του παρεκκλίνοντα και προσπαθεί να προσαρμοστεί σε αυτόν (Φαρσεδάκης, 1996, σελ.52-53).

Στην Αγία Γραφή η λέξη «δικαιοσύνη» είναι μετάφραση της εβραϊκής λέξης «tsedaká» που σημαίνει «η θεία ενέργεια που επιτυγχάνει τη σωτηρία του ανθρώπου». Είναι παράλληλη και σχεδόν συνώνυμη με την εβραϊκή λέξη «heséd» που σημαίνει «έλεος», «συμπάθεια», «αγάπη» και με τη λέξη «emèth» που σημαίνει «πίστη», «αλήθεια». Έτσι κατανόησε η Εκκλησία τη δικαιοσύνη του Θεού και όχι ως μια ίση κατανομή ή ως τιμωρία αφού ο Θεός ποτέ δεν ανταποδίδει κακό αντί κακού, δεν αποδοκιμάζει, δεν τιμωρεί, αντίθετα συγχωρεί όλες τις αμαρτίες των ανθρώπων και επιθυμεί με κάθε μέσο να τους σώσει (Καλόμοιρος, 1995, σελ.13-26).

Η δικαιοσύνη των ανθρώπων, αυτή που παρέχεται στα δικαστήρια, λειτουργεί ακόμα κατά το πρότυπο που συναντάται στην Παλαιά Διαθήκη δηλαδή έχει ανταποδοτικό χαρακτήρα (οι ποινές είναι ανάλογες με τη βαρύτητα της πράξης). Αυτό συμβαίνει και στην Ελλάδα, παρότι θεωρείται ορθόδοξη χώρα. Βρίσκουμε ενδιαφέρον να μελετηθεί πώς η χριστιανική διδασκαλία για την αγάπη προς τον πλησίον και την εκδήλωσή της μπορεί να επηρεάσει την αντεγκληματική πολιτική του κράτους (Αλεξιάδης, 2006) και την στάση του κοινού απέναντι στον παραβάτη.

Τα ερευνητικά ερωτήματα στα οποία θέλουμε να δοθούν επαρκείς απαντήσεις είναι τα ακόλουθα:

Ποιοι κανόνες παρουσιάζονται; Ποιοι διαμόρφωσαν αυτούς τους κανόνες; Πώς ερμηνεύεται η αποδοχή των κανόνων από τους πολίτες;

Ποιες παραβάσεις παρουσιάζονται; Τι παρουσιάζεται ως αίτιό τους; Ποιος όρος χρησιμοποιείται για την παραβατικότητα; Πόσο γενικευμένο φαινόμενο θεωρείται; Παρουσιάζεται φόβος θυματοποίησης του κοινού;

Παρουσιάζεται ο παραβάτης να έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά; Παρουσιάζεται ο παραβάτης να έχει δικαιώματα;

Ποιες μορφές κοινωνικής αντίδρασης παρουσιάζονται (επίσημη, άτυπη); Είναι επιεικείς ή αμιγώς κατασταλτικές; Παρουσιάζονται προληπτικά μέτρα (πχ κοινωνικής πολιτικής);

Ποιες ομοιότητες υπάρχουν στην παρουσίαση της παραβατικότητας και του παραβάτη από τα δύο μαθήματα; Ποιες είναι οι διαφορές;

Στην επιλογή της ποιοτικής προσέγγισης κατευθύνει όμως και το ίδιο το ερευνητικό πρόβλημα. Η ποιοτική έρευνα ενδείκνυται για την περιγραφή, ανάλυση, ερμηνεία και κατανόηση της κατάστασης που μας ενδιαφέρει και μπορεί να απαντήσει στο ερώτημα «πώς» που έχουμε θέσει ως στόχο μελέτης. Ωστόσο, η επιλογή ποιοτικού χαρακτήρα έρευνας δεν αποκλείει τη χρήση ποσοτικών στοιχείων για συμπλήρωση ή ενίσχυση των ποιοτικών δεδομένων (όπ, σελ.17,19-20).

Θα χρησιμοποιήσουμε ανάλυση περιεχομένου των επιλεγμένων βιβλίων γιατί αποτελεί μέθοδο ελεγχόμενης και συστηματικής περιγραφής και ερμηνείας του γραπτού- εν προκειμένω- λόγου. Οι ευρηματικές και επαληθευτικές λειτουργίες της και οι δυνατότητες που παρέχει για συναγωγή συμπερασμάτων ως προς τις συνθήκες παραγωγής και αποδοχής του επικοινωνιακού μηνύματος την καθιστούν ιδιαίτερα χρήσιμη (Σακαλάκη, 2001, σελ.477).

Στην ερευνητική μας προσπάθεια ακολουθείται η θεματική ανάλυση γιατί ενδιαφέρει ο προσανατολισμός του κάθε μαθήματος σχετικά με το υπό διερεύνηση θέμα και τις έννοιες-«κλειδιά». Αν και δεν θα επικεντρωθούμε στην ανάλυση λόγου, μας ενδιαφέρει η ορολογία που χρησιμοποιείται από τα εγχειρίδια του κάθε μαθήματος για την παρουσίαση του εγκληματικού φαινομένου (Bird, Hammersley, Gomm & Woods, 1999, σελ.332-334).

Επιλέχθηκε η τυπολογική ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων και η δόμηση του ποιοτικού υλικού έγινε κατά κατηγορίες εξαντλητικές του θέματος. Το ενδιαφέρον μας περιλαμβάνει και τις σχέσεις των διαφορετικών κατηγοριών μεταξύ τους (Ιωσηφίδης, 2003, σελ.71).

Ως μονάδα καταγραφής επιλέχτηκε το θέμα (Κυριαζή, 2002, σελ.291), δηλαδή το σύνολο των λέξεων ή φράσεων που αναφέρονται στα στοιχεία τα οποία συνθέτουν το εγκληματικό φαινόμενο. Προκειμένου να κατανοηθεί ακριβέστερα το νόημα της μονάδας καταγραφής ορίστηκε κάθε φορά ως μονάδα συμφραζομένων (Σακαλάκη, 2001, σελ.485-486) ένα τμήμα του κειμένου με ευρύτερες από αυτή διαστάσεις, του οποίου το μέγεθος μπορεί να είναι από μία φράση έως όλο το κείμενο. Βασικό κριτήριο μέτρησης ήταν η παρουσία ή απουσία μίας μονάδας συμφραζομένων.

Η έρευνα όμως έχει και ποσοτική διάσταση, δηλαδή ενδιέφερε η συχνότητα με την οποία παρουσιάζονταν κάποια στοιχεία. Άλλωστε, η «ποσότητα είναι αναγκαία για να ορίσει και να συγκεκριμενοποιήσει την ποιότητα» (Λάζος, 1998, σελ.30).

Σε κάποιες περιπτώσεις έγινε αφαίρεση (Ιωσηφίδης, 2003, σελ.68), δηλαδή περίληψη εκτεταμένων κειμένων που είχε νόημα να κατηγοριοποιηθούν και αναλυθούν. Επίσης, χρειάζεται να αναφερθεί ότι όποτε ένα κείμενο περιείχε περισσότερα του ενός θέματα αυτά ταξινομήθηκαν στις αντίστοιχες κατηγορίες. Υπήρχαν όμως και περιπτώσεις όπου μία μονάδα καταχωρήθηκε σε περισσότερες από μία κατηγορία. Για παράδειγμα, το περιστατικό από τη ζωή του Αγίου Διονυσίου πολιούχου Ζακύνθου (Θρησκευτικά Στ΄ Δημοτικού, σελ. 40) όπου περιγράφεται πώς εξομολόγησε τον φονιά του αδερφού του ο οποίος είχε μετανοήσει, πώς παραπλάνησε τους διώκτες του, συγχώρεσε τον δολοφόνο και τον φυγάδευσε, ενδιαφέρει το ίδιο σε σχέση με τον παραβάτη και σε σχέση με την κοινωνική αντίδραση (τυπική και άτυπη).

Η επεξεργασία των πηγών της έρευνας έγινε με βάση δύο κύριους θεματικούς άξονες που προσδιορίσαμε ως «δικαιοσύνη των ανθρώπων» και «δικαιοσύνη του Θεού». Αναφέρονται στην προσέγγιση του εγκληματικού φαινομένου από το μάθημα της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής και το μάθημα των Θρησκευτικών, αντίστοιχα.

Οι εννοιολογικές κατηγορίες στις οποίες θα οργανωθούν τα ποιοτικά δεδομένα και θα βασιστεί η ανάλυση περιεχομένου των βιβλίων είναι τα κύρια στοιχεία του εγκληματικού φαινομένου: κανόνες, παραβάσεις/ παραβατικότητα, παραβάτες και κοινωνική αντίδραση (Φαρσεδάκης, 1996, σελ.14). Οι κατηγορίες αυτές είναι εξειδικευμένες, εκ των προτέρων ορισμένες από τον επιστημονικό κλάδο στον οποίο ανήκουν και σχετίζονται με το ερευνώμενο πρόβλημα (Κουστουράκης, 1996, σελ.29). 

 

Τα γραπτά τεκμήρια (Φίλιας, 2003, σελ.180-182) που χρησιμοποιήθηκαν είναι τμήματα από τα βιβλία:

Κονταξάκης, Γ., Λαμπρινίδης, Α., Περπιράκης, Γ. & Τζάννης, Γ. (2005). Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή Ε΄ Δημοτικού. Αθήνα: ΟΕΔΒ.
Κονταξάκης, Γ., Λαμπρινίδης, Α., Περπιράκης, Γ. & Τζάννης, Γ. (2003). Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή Στ΄ Δημοτικού. Αθήνα: ΟΕΔΒ.
Κορναράκης, Κ., Πρέντος, Κ. & π. Γιαννακόπουλος, Δ. (2006). Θρησκευτικά Ε΄ Δημοτικού. Αναζητώντας την αλήθεια στη ζωή μας. Αθήνα: ΟΕΔΒ.
Γούλας, Κ., Δεληκωνσταντής, Κ. & Κομνηνού, Ι. (2006). Θρησκευτικά Στ΄ Δημοτικού. Οι Χριστιανοί στον αγώνα της ζωής. Αθήνα: ΟΕΔΒ.

Τα βιβλία αυτά αποτελούν έτοιμο υλικό ανάλυσης, εύκολα προσβάσιμο. Διανέμονται στους μαθητές των Δημοσίων σχολείων που φοιτούν στις αντίστοιχες τάξεις, αλλά τίθενται και στη διάθεση του ευρύτερου κοινού (Bird κ.συν., 1999, σελ.323), δηλαδή πωλούνται στα βιβλιοπωλεία. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα αναφερόμενα βιβλία (όπ, σελ.122) μελετήθηκαν επίσης τα αντίστοιχά τους βιβλία για τον δάσκαλο.

Η επιλογή των τμημάτων του κάθε βιβλίου που αποτέλεσαν το υλικό ανάλυσης έγινε με βασικό κριτήριο την αντιπροσωπευτικότητα, την καταλληλότητα και την ομοιογένεια (Σακαλάκη, 2001, σελ.481-483).

Τα βιβλία Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής της Ε΄ και Στ΄ τάξης Δημοτικού είναι ομοιογενή μεταξύ τους καθώς έχουν συγγραφεί από τα ίδια άτομα για τις αντίστοιχες τάξεις. Τα βιβλία των Θρησκευτικών της Ε΄ και Στ΄ τάξης Δημοτικού έχουν υψηλό βαθμό θεματικής ομοιογένειας, αν και δεν είναι προϊόντα της ίδιας συγγραφικής ομάδας.

Έγινε προσπάθεια περιορισμού των δεδομένων (Ιωσηφίδης, 2003, σελ.68) και εντοπισμού των αντιπροσωπευτικών και κατάλληλων τμημάτων των βιβλίων. Η τελική μας επιλογή ήταν οι ενότητες με τις περισσότερες αναφορές στην δικαιοσύνη των ανθρώπων και στην δικαιοσύνη του Θεού, όπως και στις θεωρητικές έννοιες-«κλειδιά». Πρόκειται, δηλαδή, για επιλογή που έγινε σύμφωνα με ποιοτικά όσο και με ποσοτικά κριτήρια (Κυριαζή, 2002, σελ.298).

Ενώ τα αποτελέσματα της έρευνας έχουν ευρύτερη αξία και σημασία για κοινωνικούς επιστήμονες που δεν απασχολούνται απαραίτητα στο σχολείο, το μικρό μέγεθος του δείγματος δημιουργεί πρόβλημα σε σχέση με την εγκυρότητα και αξιοπιστία της παρούσας έρευνας καθώς είναι δύσκολο από αυτό να εξαχθούν γενικεύσιμα συμπεράσματα. Θετικό τουλάχιστον στοιχείο είναι ότι τα δεδομένα υπάρχουν σε σταθερή και μόνιμη μορφή επιτρέποντας επαναλαμβανόμενες αναλύσεις και ελέγχους (Ιωσηφίδης 2003, σελ.63,128-131, Schofield 1999, σελ.135).

Τα τμήματα των βιβλίων που κρίθηκαν ως πιο σχετικά με το θέμα έρευνας και απαντούν στα ερευνητικά μας ερωτήματα είναι τα εξής:

Από το βιβλίο Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής της Ε΄ Δημοτικού οι ενότητες Α.3.«Πώς ζούμε με τους άλλους», Α.4.«Προβληματισμοί», Β.2.2.«Πώς λειτουργούν οι ομάδες», Β.3.5.«Κρατική μέριμνα», Δ.3.«Άλλα δικαιώματα του ανθρώπου», Δ.4.«Τα καθήκοντα του ανθρώπου», κεφάλαιο Ε.«Κυκλοφοριακή αγωγή».

Από το βιβλίο Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής της Στ΄ Δημοτικού και συγκεκριμένα το μέρος Β΄ οι ενότητες 1.1.«Το κράτος», 2.Α.1.«Η εσωτερική τάξη και η εξωτερική ασφάλεια», 2.Β.3.«Η προστασία του περιβάλλοντος», 2.Β.4.«Η εκπαίδευση στη χώρα μας», 3.5.«Τι είναι το σύνταγμα», 4.2.«Τα ανθρώπινα δικαιώματα», όλο το κεφάλαιο 5.«Κυκλοφοριακή αγωγή».
Από το βιβλίο Θρησκευτικών της Ε΄ Δημοτικού οι ενότητες 1.1.«Ο αγώνας στο σχολείο», 1.4.«Αγώνας με τη δύναμη της αγάπης», 3.1.«Ένας άνθρωπος αλλάζει ριζικά», 3.2.«Ο ληστής που έγινε Άγιος», 3.3.«Τα λάθη μας διορθώνονται», όλο το κεφάλαιο Ε.«Αγώνες για έναν κόσμο ανθρωπινότερο».

Από το βιβλίο Θρησκευτικών της Στ΄ Δημοτικού οι ενότητες 10.«Και οι δύο προσεύχονταν αλλά…», 11.«Να συγχωρούμε τους άλλους», 14.«Όταν λέμε πάντα την αλήθεια», 18.«Οι αιρέσεις νοθεύουν την αλήθεια», 25.«Μετανιώνω και συμφιλιώνομαι αληθινά».
Αποτελέσματα ανάλυσης δεδομένων

Σε ό,τι αφορά το ποσοτικό στοιχείο, έγινε εμφανές από την ανάλυση των δεδομένων ότι τα βιβλία Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής αναφέρονται περισσότερο στην ύπαρξη κανόνων (75 μονάδες καταγραφής, βλ.παράρτημα Β-πίνακες 1,2, σελ.1) - κυρίως κοινωνικών- και στην εφαρμογή τους που θεωρείται απαραίτητη για την αρμονική κοινωνική συμβίωση (όπ-πίνακας 8, σελ.2), ενώ δευτερευόντως αναφέρονται στην τυπική κοινωνική αντίδραση απέναντι στον παραβάτη (όπ-πίνακας 2, σελ.1 & πίνακας 11, σελ.3).

Τα βιβλία Θρησκευτικών αναφέρονται κυρίως στο πρόσωπο του παραβάτη (65 μονάδες καταγραφής, παράρτημα Β-πίνακες 3,4, σελ.1), με έμφαση στην ψυχολογική του κατάσταση μετά την τέλεση της πράξης (όπ-πίνακας 9, σελ.3). Σχεδόν εξίσου αναφέρονται στην κοινωνική αντίδραση (57 μονάδες καταγραφής, όπ-πίνακας 11, σελ.3), ιδίως την άτυπη, με έμφαση στο μυστήριο της εξομολόγησης.

Τα βιβλία Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής αναφέρονται σε κανόνες κοινωνικής συμβίωσης με παραδείγματα από την κοινωνική ζωή των μαθητών. Για παράδειγμα: «Αν σκεφτείτε λίγο, θα διαπιστώσετε ότι σε όλες τις ομάδες που συμμετέχετε ακολουθείτε ορισμένους κανόνες: στο σχολείο, στην οικογένεια, στην ποδοσφαιρική ομάδα, στη χορωδία κτλ» (Ε΄, σελ.46). Αρκετά τονίζονται και οι κανόνες οδικής συμπεριφοράς.

Εξίσου συχνά (παράρτημα Β-πίνακας 8, σελ.2) τα εν λόγω βιβλία αναφέρονται στους νόμους. «Οι άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να εφαρμόζουν πολλούς από τους κανόνες που η κοινωνία επιβάλλει στα μέλη της. Και αυτό γιατί έχουν μεγάλη σημασία για τη διατήρηση της κοινωνικής ζωής όπως πχ ο σεβασμός της ζωής του άλλου. Οι κανόνες αυτοί ονομάζονται νόμοι (κανόνες δικαίου)» (Στ΄, σελ.14). Οι μαθητές διδάσκονται ότι η παράβαση των νόμων επισύρει κυρώσεις.

Σε ό,τι αφορά την δημιουργία τους: «Κάθε φορά που παρουσιάζεται μια δυσκολία, ένα πρόβλημα, μια καινούρια κατάσταση, η πολιτεία με νόμο που ψηφίζει προσπαθεί να αντιμετωπίσει τα πράγματα» (Ε΄, σελ.16). Τονίζεται ότι οι νόμοι ψηφίζονται από τη βουλή την οποία εκλέγουν οι πολίτες.

Σε σχέση με την εφαρμογή των νόμων, οι μαθητές καλούνται συχνά να προβληματιστούν οι ίδιοι. Ενδεικτικό ερώτημα και κατεύθυνση προς τους μαθητές είναι: «Πώς όμως εξασφαλίζεται η αρμονική και ομαλή κοινωνική συμβίωση; Είναι ο καθένας ελεύθερος να κάνει ό,τι θέλει…(;) Τι θα γινόταν, αν πραγματικά συνέβαινε αυτό…(;)» (Στ΄, σελ.14).

Τα βιβλία Θρησκευτικών έχουν ελάχιστες αναφορές στους κανόνες κοινωνικής συμβίωσης. Περισσότερο τονίζονται ηθικοί κανόνες, όπως πχ: «Γύρω μας παρατηρούμε ότι υπάρχει αδικία. Χρέος όλων μας είναι ο αγώνας ενάντια σ’ αυτή την αδικία. Ο αγώνας αυτός πετυχαίνει μόνο όταν αγαπάμε τον διπλανό μας και θυσιαζόμαστε γι’ αυτόν» (Ε΄, σελ.103).

Για νόμους του κράτους μιλάει μόνο ένας ήρωας του βιβλίου ο οποίος είναι δάσκαλος και οι νόμοι αυτοί αφορούν την αρχαία Ελλάδα. Η στάση που προωθεί το μάθημα είναι ότι οι νόμοι πρέπει να βασίζονται στην αγάπη που διδάσκει η Ορθόδοξη Εκκλησία για να «είναι πιο ανθρώπινοι» (όπ, σελ.7), δηλαδή να «βοηθούν τους ανθρώπους» (όπ, σελ.8).

Οι κανόνες που αναφέρεται ότι στηρίζουν την κοινή ζωή των μαθητών μέσα στην τάξη και έξω από αυτήν, πχ στο παιγνίδι, φαίνεται ότι είναι αποτέλεσμα συζήτησης και απόφασης των ίδιων (Ε΄, σελ.6). Η ζωή όμως της Εκκλησίας ρυθμίζεται από τους κανόνες που δίδαξε ο Χριστός. Από τα χρόνια της Παλαιάς Διαθήκης υπάρχουν κανόνες, οι δέκα εντολές, επίσης δοσμένες από τον Θεό (όπ, σελ.7-8). Η εφαρμογή των κανόνων είναι υπόθεση των πιστών. Το ακόλουθο απόσπασμα είναι χαρακτηριστικό: «…είναι όμορφο να αγωνίζεσαι, υπακούοντας με τη θέλησή σου στους κανόνες» (Ε΄, σελ.7).

Είναι η κατηγορία για την οποία υπάρχουν οι λιγότερες αναφορές στα βιβλία Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής. Τo βιβλίo E΄ Δημοτικού αναφέρεται στη συμβατική παραβατικότητα και τις συνέπειές της, πχ.διάρρηξη (σελ.19), παραβάσεις κοινωνικών κανόνων (σελ.21,46), σωματική βλάβη από αμέλεια (σελ.103). Ωστόσο, στο βιβλίο της Στ΄ Δημοτικού υπάρχουν αναφορές και σε «εγκλήματα των ισχυρών» (Λάζος, 2004, σελ.7-10) όπως η αποστέρηση μισθού (Στ΄, σελ.36), τα εργατικά ατυχήματα (όπ, σελ.44) και η μόλυνση του περιβάλλοντος (όπ, σελ.46-50).

Μόνο για τη συμβατική παραβατικότητα αναφέρονται αίτια. Οι πράξεις ενός ατόμου είτε γίνονται «άθελά του» (E΄, σελ.103) είτε οφείλονται στην ελλιπή του μόρφωση (Στ΄, σελ.54). Δεν υπάρχουν συγκεκριμένες αναφορές στην έκταση του φαινομένου και στον φόβο θυματοποίησης του κοινού.

Τα βιβλία Θρησκευτικών αναφέρονται στην παράβαση της πρώτης από τις δέκα εντολές, αυτής για την αγάπη του ανθρώπου προς τον Θεό (E΄, σελ.54 & Στ΄, σελ.60,62), σε συμβατικές παραβάσεις (Στ΄, σελ.38,40) και σε «εγκλήματα των ισχυρών» (Λάζος, 2004, σελ.7-10) όπως η αδικία, η εκμετάλλευση (E΄, σελ.103,105) ή τα εγκλήματα πολέμου (όπ, σελ.55).

Η παραβατικότητα αποδίδεται σε ανθρώπινες αδυναμίες (E΄, σελ.54-55). Αναφέρεται πχ η έλλειψη σεβασμού στο έργο του Θεού (όπ, σελ.100), ο ανθρώπινος εγωισμός (όπ, σελ.101,104,106 & Στ΄, σελ.81.83) και τα κάθε είδους συμφέροντα (E΄, σελ.106-107). Θεωρείται ότι αφορά όλους και καταλήγει στην εξάπλωση της ανθρώπινης δυστυχίας (όπ, σελ.54-55,106,108& Στ΄, σελ.81).

Τα βιβλία Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής δεν έχουν αρκετές αναφορές στον παραβάτη πριν και μετά την πράξη. Έχει όμως ενδιαφέρον ότι παρουσιάζουν την πορεία του μέσα στο ποινικό σύστημα (Στ΄, σελ.35-36) και κατοχυρωμένα δικαιώματά του (όπ, σελ.85,93-94 & Ε΄, σελ.100).

Τα βιβλία Θρησκευτικών βλέπουν στο πρόσωπο κάθε ανθρώπου (πχ Ε΄σελ.103) έναν δυνητικό παραβάτη. Υπάρχουν αρκετές ενδείξεις στα εν λόγω βιβλία ότι οποιοσδήποτε μπορεί να σφάλλει στη σχέση του με τον εαυτό του, τους συνανθρώπους του και τον Θεό. Ταυτόχρονα τονίζεται ότι όλοι δικαιούνται συγχώρεσης για τις πράξεις τους, όσο σοβαρές κι αν είναι, εφόσον μετανοήσουν αληθινά (πχ. Στ΄,σελ.40).

Τα βιβλία Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής αναφέρονται κυρίως στην τυπική κοινωνική αντίδραση-τιμωρία (Στ΄, σελ.14,37), συγκεκριμένα στην αστυνομία (όπ, σελ.35-36 & Ε΄, σελ.19), τα δικαστήρια (Ε΄, σελ.19,100 & Στ΄, σελ.35-36,85) και τις φυλακές (Ε΄, σελ.19,36). Δεν λείπουν όμως αναφορές, έστω λίγες, σε προληπτικά μέτρα κοινωνικής πολιτικής (όπ, σελ.74,100 & Στ΄, σελ.41-54) όπως και σε μορφές άτυπης αντίδρασης.

Τα βιβλία Θρησκευτικών έχουν λίγες αναφορές στην τυπική κοινωνική αντίδραση και αυτές έχουν μία αρνητική χροιά (Ε΄, σελ.51,54,103-105). Τονίζεται ότι ο Θεός μόνο κρίνει και η κρίση Του είναι πάντα επιεικής για αυτόν που αναγνωρίζει τα σφάλματά του, επιθυμεί να αλλάξει συμπεριφορά και το αποδεικνύει έμπρακτα. Τέλος, επισημαίνεται ότι «το κακό» σε κάθε του μορφή αντιμετωπίζεται με αγώνα.

Οι διαφορές και ομοιότητες ανάμεσα στα εξεταζόμενα σχολικά μαθήματα συνδέονται με ένα βασικό τους χαρακτηριστικό: το μεν μάθημα Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής απευθύνεται στον μαθητή ως μελλοντικό υπεύθυνο πολίτη μίας κοινωνίας δημοκρατικής, το δε μάθημα των Θρησκευτικών απευθύνεται στον μαθητή ως μελλοντικό «πολίτη της Βασιλείας των Ουρανών»: ο Απόστολος Παύλος τόνιζε ότι οι Χριστιανοί «ξένοι και παρεπίδημοί εισίν επί της γης» (Εβρ.11, 13-14) και «ου γαρ έχομεν ώδε μένουσαν πόλιν, αλλά την μέλλουσαν επιζητούμεν» (όπ, 13, 14-15).

Έτσι, στην Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή οι μαθητές καλούνται να γνωρίσουν και κατανοήσουν την νομοθεσία αλλά και γενικά την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα στην οποία πρόκειται να ζήσουν. Στα Θρησκευτικά καλούνται να πιστέψουν ότι ο Θεός τους αγαπά, δεν τους εγκαταλείπει ό,τι κι αν κάνουν και στην εμπιστοσύνη τους σε Εκείνον να στηρίξουν την υπόστασή τους.

Έτσι εξηγείται γιατί παράβαση για την εκκλησία είναι και η ασέβεια κατά του Θεού, η προδοσία του Ιούδα, η άρνηση του Πέτρου ή οι αιρέσεις.

Η διαφορετική στάση των δύο μαθημάτων απέναντι στο εγκληματικό φαινόμενο φαίνεται κατ’ αρχήν από τις προτεραιότητες που θέτουν. Στο μάθημα της Αγωγής υπάρχει μικρό ενδιαφέρον για την παρουσίαση των παραβάσεων- παραβατικότητας- παραβατών. Βασική προτεραιότητα δείχνει να είναι η διδασκαλία κανόνων (κοινωνικών, νομικών) που, ακόμα κι όταν δημιουργούνται από άλλους, είναι αποδεκτοί από όλους και διασφαλίζουν την έννομη τάξη. Τονίζεται ότι το άτομο υπόκειται στους νόμους ενώ οφείλει να δίνει λόγο για την παραβατική του δράση και να υφίσταται τις συνέπειες, κυρίως στα πλαίσια του ποινικού συστήματος.

Στο μάθημα των Θρησκευτικών δίνεται προτεραιότητα στην παρουσίαση του παραβάτη ως ενός ανθρώπου με το δικαίωμα και τη δυνατότητα να μετανοήσει και να συγχωρεθεί. Η Εκκλησία προβάλλει τους εξω-ποινικούς τρόπους της να διευθετεί άτυπα τις διαφορές μεταξύ των πιστών καθώς και μεταξύ αυτών και άλλων. Αναφέρονται ελάχιστοι κανόνες, κυρίως ηθικοί. Οι κοινωνικοί κανόνες είναι αποτέλεσμα κοινής συναίνεσης, όμως οι εντολές του Θεού έχουν δοθεί από τον ίδιο.

Και τα δύο μαθήματα αναφέρονται κυρίως στον παραβάτη μετά την τέλεση της πράξης και σε δικαιώματά του. Αναφέρουν μέτρα προληπτικής αντεγκληματικής πολιτικής και δεν αγνοούν παραβάσεις από άτομα εκτός του πλαισίου στερεοτύπων, οι οποίοι μπορεί να έχουν κάποια οικονομική και πολιτική ισχύ. Παρουσιάζουν ότι πολλοί μπορεί να κάνουν λάθη, αδικήματα (και όποια άλλη έκφραση χρησιμοποιείται) αλλά δεν τονίζουν την πιθανότητα θυματοποίησης ώστε να δημιουργείται ή/και να εντείνεται ο «φόβος του εγκλήματος».
Τέλος, επιδιώκουν την εσωτερίκευση του κοινωνικού ελέγχου.

Στην παρούσα έρευνα έγινε προσπάθεια να παρουσιαστεί με την μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια η εικόνα που εμφανίζεται στα προαναφερθέντα τμήματα από τα επιλεχθέντα σχολικά βιβλία για το εγκληματικό φαινόμενο. Ωστόσο δεν μας διαφεύγει ότι δύσκολα μιλάμε για αντικειμενικότητα στην έρευνα, με την έννοια της πλήρους ταύτισης με την πραγματικότητα (Eisner 1999).

Ήδη αμφισβητείται και το εάν υπάρχει ένας αντικειμενικός ορισμός του εγκλήματος. Για την Labeling approach το έγκλημα είναι συμπεριφορά που χαρακτηρίζεται έτσι από όσους έχουν εξουσία να δώσουν αυτόν τον ορισμό, εν προκειμένω το κράτος, ο δε ποινικός νόμος θεωρείται ότι δεν προστατεύει τις πιο ευάλωτες ομάδες πληθυσμού (Δασκαλάκης, 1985, σελ.31). Οι μαθητές όμως ακόμα κοινωνικοποιούνται με τρόπο που να βλέπουν το έγκλημα και τον εγκληματία με τα μάτια του κράτους (Λάζος, 2004, σελ.11).

Τα βιβλία Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής τονίζουν ότι οι νόμοι προστατεύουν αγαθά που εξασφαλίζουν την αρμονική συμβίωση των μελών της κοινωνίας, έχουν γενική ισχύ και αν τους παραβούμε θα έχουμε ποινικές συνέπειες. Η προβαλλόμενη κοινωνική αντίδραση είναι αμιγώς κατασταλτική.

Τα βιβλία Θρησκευτικών παρουσιάζουν μια πιο επιεική κοινωνική αντίδραση προς τον παραβάτη- εκτός του αιρετικού- και έχουν ενδιαφέρον γιατί δείχνουν ότι ακόμα κι ένα σοβαρό αδίκημα μπορεί με την μετάνοια και να εξαλειφθεί από τη μνήμη του Θεού, σαν να μην είχε γίνει ποτέ.

Το τι μηνύματα θα δεχτούν οι μαθητές αυτών των τάξεων σχετικά με το εγκληματικό φαινόμενο θα εξαρτηθεί κατά πολύ από τον τρόπο που το υλικό θα αξιοποιηθεί από τον δάσκαλό τους.