της Μαρίας Πουλάκη,
ψυχολόγου
Στην έρευνα η οποία παρουσιάζεται με το παρόν άρθρο, θελήσαμε να εξετάσουμε τη σχέση εγκλήματος και τιμωρίας μέσα από ένα κοινωνιοψυχολογικό πρίσμα και συγκεκριμένα μέσα από τις θεωρίες απόδοσης αιτίων στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Το αντικείμενο μελέτης μας ο σειριακός δολοφόνος και μάλιστα στην κινηματογραφική του εκδοχή- μια φιγούρα που σίγουρα προκαλεί το συλλογικό φαντασιακό με ένα μοναδικό τρόπο. Ενδιαφερθήκαμε να δούμε πώς η μορφή αυτή και η κοινωνική της αναπαράσταση σχηματίζουν ένα πεδίο στο οποίο αλληλεπιδρούν οι αφηγήσεις της επιστήμης με τις αφηγήσεις του μύθου, προετοιμάζοντας νέους δρόμους εγκληματολογικής σκέψης και πρακτικής αλλά και γενικά νέους τρόπους αντιμετώπισης του διαφορετικού.
Ο σειριακός δολοφόνος είναι ένα πρόσωπο-φάντασμα, με την έννοια ότι όλοι ξέρουμε πως υπάρχει αλλά αφορά ένα κομμάτι του κόσμου έξω από μας, μια φιγούρα σχεδόν γέννημα επιστημονικής φαντασίας. Ειδικά στην Ευρώπη η έννοια του «serial killer» μοιάζει να αποτελεί ένα ακόμα προϊόν εισαγόμενο από την Αμερική, μαζί με τις ταινίες του Hollywood και τα fast food. Και πράγματι, η κοινωνική αναπαράσταση του σειριακού δολοφόνου διαμορφώνεται σε ένα σημαντικό –αν όχι στο μεγαλύτερο μέρος της- από την κινηματογραφική παραγωγή των ΗΠΑ.
Η παρούσα εργασία επικεντρώνει στις εξηγήσεις που προσφέρει η κινηματογραφική μυθοπλασία για το φαινόμενο των σειριακών δολοφόνων. Κάναμε την απόπειρα να δούμε τους σειριακούς δολοφόνους στον κινηματογράφο από ένα πρίσμα διαφορετικό από αυτό που έχουν ως τώρα θεωρηθεί: από το κοινωνιοψυχολογικό πρίσμα της απόδοσης αιτίων στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Το κυρίαρχο ερώτημα με το οποίο στέκεται κάποιος μπροστά στο φαινόμενο του σειριακού φόνου είναι το «γιατί». Το γιατί αυτό όπως είδαμε προσπαθούν να απαντήσουν και οι διάφοροι επιστημονικοί κλάδοι που έχουν καταπιαστεί με το πρόβλημα αλλά και η μυθοπλασία. Η μελέτη όμως του «γιατί» αποτελεί ένα εντελώς ξεχωριστό αντικείμενο της κοινωνικής ψυχολογίας, η οποία μελετά τον τρόπο που οι απλοϊκοί επιστήμονες, οι καθημερινοί άνθρωποι, προσπαθούν να ερμηνεύσουν τη συμπεριφορά των άλλων. Οι εξηγήσεις όμως που δίνουν δεν έχει φανεί να διαφέρουν σημαντικά από τις «επιστημονικές».
Η απόδοση ευθύνης και η τιμωρία είναι δυο έννοιες που συνδέονται άμεσα με την απόδοση αιτίων στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Οι σειριακοί δολοφόνοι έχουν όμως δικαίωμα στην «άφεση αμαρτιών»; Οι πράξεις τους θεωρούνται εμπρόθετες ή αθέλητες; Και ποια είναι η κατάληξή τους ως κινηματογραφικών χαρακτήρων; Αυτά και άλλα ερωτήματα μας απασχόλησαν όσο προχωρούσε η εργασία. Αν οι άνθρωποι θέλουν να πιστεύουν πως ζουν σε ένα δίκαιο κόσμο, αναρωτηθήκαμε ποια θέση θα μπορούσε να βρει μέσα σε αυτόν ο σειριακός δολοφόνος, μια φιγούρα που μέσα από τη δράση της καταλύει τη λογική και το αίσθημα δικαιοσύνης. Αλλά και πόσο καταλυτικό ρόλο θα μπορούσε να παίξει η ταύτιση μαζί της, δεδομένου ότι ο κινηματογράφος είναι ένα μέσο που λειτουργεί κατεξοχήν μέσα από την ταύτιση του θεατή με την κάμερα αλλά και τους ήρωες.
Στο θεωρητικό λοιπόν πλαίσιο της απόδοσης αιτίων και ιδιαίτερα στην αρκετά αντισυμβατική θεωρία του B. F. Malle εντάξαμε τη δολοφονική συμπεριφορά των φιλμικών σειριακών δολοφόνων και διατυπώσαμε τις ερευνητικές μας υποθέσεις. Οι υποθέσεις αυτές αφορούν τις εξηγήσεις που δίνονται από τις κινηματογραφικές αφηγήσεις στην δράση των σειριακών δολοφόνων και πώς αυτές αλληλεπιδρούν με άλλους παράγοντες, όπως αυτόν της προωθούμενης ταύτισης με τον σειριακό δολοφόνο καθώς και εκείνον της κατάληξής του. Θελήσαμε ακόμα να ελέγξουμε και την επιρροή άλλων παραγόντων όπως της διαφορετικότητας του σειριακού δολοφόνου αλλά και της ταύτισης με τα θύματά του.
Για το σκοπό αυτό συγκεντρώσαμε ένα σύνολο από τις 21 πιο επιτυχημένες εισπρακτικά κινηματογραφικές ταινίες με σειριακούς δολοφόνους που κυκλοφόρησαν από το 1990 έως τις αρχές του 2005. Σ’ αυτό περιελήφθησαν μεταξύ άλλων οι ταινίες που βασίστηκαν στην μυθιστορηματική τριλογία του Thomas Harris (Red Dragon, The Silence of the Lambs, Hannibal) με ήρωα τον διάσημο πλέον Hannibal Lecter, ο οποίος στη μεγάλη οθόνη βρήκε σάρκα και οστά στο πρόσωπο του Anthony Hopkins, η ταινία Basic Instinct, μια από τις σπάνιες απεικονίσεις γυναίκας (Sharon Stone) σε ρόλο serial killer, καθώς και το Seven του David Fincher, με τον Kevin Speicy να ερμηνεύει τον John Doe, έναν από τους πιο σκοτεινούς σειριακούς δολοφόνους που εμπνεύστηκαν ποτέ οι σεναριογράφοι του Hollywood. Ακολουθώντας τη μεθοδολογία της ανάλυσης περιεχομένου εντάξαμε τους σειριακούς δολοφόνους του συνόλου των ταινιών αυτών σε κατηγορίες που αντιστοιχούν στις υποθέσεις μας. Τις κατηγορίες αυτές τις υποβάλαμε κατόπιν σε στατιστική ανάλυση, προκειμένου να γίνει δυνατή, πέρα από την περιγραφή του ερευνητικού corpus, η ανάδειξη των συσχετίσεων και αλληλεπιδράσεων που αναδύονται μέσα από αυτό.
Τα αποτελέσματα φάνηκε να επιβεβαιώνουν ένα σημαντικό μέρος των ερευνητικών υποθέσεων, με τη φανέρωση της πιο έντονης αλληλεπίδρασης στη συσχέτιση μεταξύ των αποδιδόμενων εξηγήσεων στη συμπεριφορά του σειριακού δολοφόνου με το αφηγηματικό σημείο όπου τοποθετείται η ταύτιση μαζί του. Συγκεκριμένα φάνηκε ότι όσο περισσότερο προωθείται ταύτιση με τον σειριακό δολοφόνο, τόσο η εξήγηση που αφηγηματικά αποδίδεται στις πράξεις του τείνει να άρει την ευθύνη από το πρόσωπό του και να την μεταθέσει σε πρόσωπα και καταστάσεις του περιβάλλοντός του. Αντίθετα όταν η ταύτιση είναι παραπλανητική και προωθείται προς το δολοφόνο όταν ακόμα δεν έχει φανερωθεί στους θεατές η ταυτότητά του, τότε η κατοπινή απόδοση αιτίων στη συμπεριφορά του θα είναι περισσότερο «εσωτερική», αποδίδοντάς του μεγαλύτερο μέρος ευθύνης. Όταν όμως ο δολοφόνος παρουσιάζεται απόλυτος κύριος των πράξεών του, η ταύτιση μαζί του τείνει να απουσιάζει εντελώς.
Κυρίως αυτές αλλά και άλλες πτυχές των αποτελεσμάτων μάς έδωσαν την ελπίδα, παρά τους πολλούς και σημαντικούς περιορισμούς της έρευνάς μας, πως η προσέγγιση της κοινωνικής ψυχολογίας μπορεί να προσφέρει πολλές ακόμα γόνιμες εφαρμογές στο χώρο των πολιτισμικών προϊόντων και να αναδείξει κι άλλες κρυμμένες πλευρές της κατασκευής των κοινωνικών αναπαραστάσεων, που δομούν όχι μόνο τον λόγο της λογοτεχνίας και του κινηματογράφου αλλά και της κοινωνικής αλληλεπίδρασης, της πολιτικής και της ιδεολογίας.
