συνέντευξη στην Δήμητρα Μερκούρη

ασ. Δικηγόρο, φοιτήτρια Μεταπτυχιακού ΠΣ Ποινικών Επιστημών Νομικής Αθηνών

και την Ευγενία Μπλέτα

Δικηγόρο, φοιτήτρια Μεταπτυχιακού ΠΣ Φιλοσοφίας του Δικαίου Νομικής Αθηνών

 

 

 

 

Το ποινικό δίκαιο είναι ένας ιδιαίτερα σημαντικός τομέας της νομικής επιστήμης, κι αυτό για πολλούς λόγους :  Κατ’ αρχήν, για τον μέσο πολίτη δίκαιο είναι κατ’ εξοχήν το ποινικό δίκαιο. Η βαρύτητα των ποινικών κυρώσεων, που μπορεί να φθάσει μέχρι την ισόβια στέρηση της προσωπικής ελευθερίας καθιστά την ερμηνεία και εφαρμογή των σχετικών κανόνων καθοριστική για την ελευθερία και την αξιοπρέπεια των  κατηγορουμένων. Επίσης, σε αρκετές περιπτώσεις, οι αποφάσεις των δικαστηρίων δεν διαγιγνώσκουν απλώς την αλήθεια, δεν εφαρμόζουν μόνο το νόμο, αλλά διαδραματίζουν και αποφασιστικό ρόλο  στην εμπέδωση της κοινωνικής ειρήνης. Τέλος, οι επιλογές του ποινικού νομοθέτη έχουν συχνά έντονο πολιτικό-ιδεολογικό χαρακτήρα και αποτυπώνουν, ενίοτε με κάποιες αποκλίσεις, τα βασικά χαρακτηριστικά της κάθε κοινωνίας.
Το ποινικό δίκαιο, ως κλάδος της νομικής επιστήμης, έχει αναπτύξει μια εκλεπτυσμένη δογματική σκέψη, που επιτρέπει συχνά την ορθή αντιμετώπιση των ειδικότερων ζητημάτων και την υπέρβαση τυχόν νομοτεχνικών αστοχιών. Στην χώρα μας, είναι ένας κλάδος που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στην μεταπολεμική περίοδο χάρις στις προσπάθειες των θεωρητικών και των εφαρμοστών του δικαίου, αλλά και χάρις στον μακροχρόνιο και καρποφόρο διάλογο με την ευρωπαϊκή, ιδιαίτερα την γερμανική, νομική σκέψη.
 Θα πρέπει να σημειώσω, πάντως, ότι η παραδοσιακή δογματική βρίσκεται τα τελευταία χρόνια σε κρίση, καθώς η πολυπλοκότητα των σύγχρονων κοινωνικών σχέσεων, η αλληλεπίδραση  μεταξύ αγγλασαξονικών  και ηπειρωτικών συστημάτων στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και, δυστυχώς, οι όχι σπάνιες ad hoc και άνευ συστηματικής συνέπειας παρεμβάσεις του ποινικού νομοθέτη δοκιμάζουν καθημερινά τα όρια και τις βασικές παραδοχές της παραδοσιακής ποινικής δογματικής.

 

 

Η διεπιστημονική προσέγγιση βοηθάει, καθώς αρκετές φορές αναδεικνύει νέες διαστάσεις των προβλημάτων και συμβάλλει στην καλύτερη κατανόησή τους. Ειδικά για το ποινικό δίκαιο,  ιδιαίτερα σημαντικές είναι η ψυχολογία, η ψυχιατρική, η κοινωνιολογία, η εγκληματολογία, η θεωρία του δικαίου  και η φιλοσοφία του δικαίου.
Για την θεωρία του δικαίου και την φιλοσοφία του δικαίου θα ήθελα να επισημάνω  ότι σε  πολλά πανεπιστήμια του εξωτερικού  διδάσκονται συχνά από θεωρητικούς του ποινικού δικαίου. Το ποινικό δίκαιο ασχολείται κατεξοχήν με την ερμηνεία των κανόνων δικαίου (βλ. και το ειδικότερα ζήτημα της απαγορευμένης χρήσης της αναλογίας), τις πηγές της δεσμευτικότητας των κανόνων αυτών, τη γνωστή διαμάχη φυσικού δικαίου και θετικισμού,  τα ζητήματα της διαμόρφωσης της νομικής κρίσης και της θεμελίωσης της δικαστικής απόφασης.
Πιστεύω ότι στο εγγύς μέλλον η διεπιστημονική προσέγγιση θα αποκτήσει όλο και μεγαλύτερη σημασία ενόψει και των ραγδαίων εξελίξεων σε τομείς όπως η  γενετική,  η νευροβιολογία και η γνωσιακή επιστήμη (cognitive science).  

 

 

 

Οι στόχοι μου ήταν δύο: Ήθελα να μεταδώσω στους φοιτητές μου την αντίληψη ότι το ποινικό δίκαιο δεν είναι απλώς μια  νομική άσκηση επί χάρτου, αλλά έχει σχέση με τη ζωή των ανθρώπων και ήθελα να δοκιμάσω  κατά πόσο ένα τέτοιο σεμινάριο με ελεύθερη συμμετοχή θα συγκέντρωνε το ενδιαφέρον των φοιτητών, που συνήθως συνδέουν το πανεπιστήμιο με την  βαθμολογία, τις διδακτικές μονάδες , μέσους όρους βαθμολογίας κ.λπ.
Πρέπει να παραδεχθώ πως αιφνιδιάστηκα από τη θετική ανταπόκριση των φοιτητών και τις πολύ ενδιαφέρουσες εργασίες που παρουσιάστηκαν. Με μεγάλη χαρά διαπίστωσα ότι πολλοί από τους εισηγητές και τους συμμετέχοντες  είχαν υψηλό επίπεδο νομικών γνώσεων και ιδιαίτερο ενδιαφέρον και αγάπη για την λογοτεχνία.

 

 

 

Μου έρχονται στο μυαλό τόσα και τόσο διαφορετικά ! Κλασσικά έργα, όπως η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, το «Έγκλημα και Τιμωρία» του Ντοστογιέφσκι,  έργα της ελληνικής πεζογραφίας όπως ο «Κίτρινος Φάκελος» του Καραγάτση, το «Κουστούμι στο Χώμα» της Καρυστιάνη, αστυνομικά μυθιστορήματα,  το «Μηδέν και το Άπειρο» του Καίσλερ ή το «Minority Report» του Φίλιπ.Κ. Ντικ

 

 

 

Αναμφίβολα το διαδικτυακό έγκλημα συνιστά μια μορφή σύγχρονης εγκληματικότητας. Επειδή, μάλιστα, «ξεπερνά» τα παραδοσιακά εγκλήματα, χρειάζεται προσεκτική αντιμετώπιση από το Νομοθέτη. Οι κίνδυνοι που γεννά το διαδίκτυο είναι σίγουρα σοβαροί αλλά είμαι επιφυλακτικός σχετικά με τη  διόγκωσή τους και τη δαιμονοποίηση του Διαδικτύου, που, ας μην το ξεχνάμε,  είναι ένα πολύτιμο εργαλείο πληροφόρησης, γνώσης, επικοινωνίας και ψυχαγωγίας.

 

Η εγκληματικότητα του Διαδικτύου παίρνει σήμερα, κυρίως, τις εξής μορφές: Κατά πρώτον, μια κατηγορία οικονομικών εγκλημάτων με κυριότερο έγκλημα την απάτη με υπολογιστή. Δεύτερον,  μια σειρά εγκλημάτων που σχετίζονται με το περιεχόμενο των δεδομένων, όπως η παιδική πορνογραφία, εγκλήματα κατά της πνευματικής ιδιοκτησίας κ.λπ. και τρίτον, περιπτώσεις αλλοίωσης των δεδομένων ή αθέμιτης πρόσβασης σε αυτά ή σε συστήματα υπολογιστών

 

Το διαδικτυακό έγκλημα έχει συχνά υπερεθνικό χαρακτήρα. Τα δεδομένα αναπαράγονται εύκολα και γρήγορα, ενώ η εξιχνίαση του εγκλήματος απαιτεί συνήθως εξειδικευμένο προσωπικό και κατάλληλες υποδομές. 

Για την αντιμετώπιση αυτών των μορφών εγκληματικότητας χρειάζεται ενημέρωση και εκπαίδευση των διωκτικών και αστυνομικών αρχών, προσαρμογή της νομοθεσίας με την κατάστρωση τεχνολογικά ουδέτερων ειδικών υποστάσεων και ρύθμιση των σχετικών δικονομικών ζητημάτων. Λόγω και του παγκόσμιου χαρακτήρα του Διαδικτύου επιχειρείται σύγκλιση των εθνικών ποινικών νομοθεσιών με σημεία αναφοράς την Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για το έγκλημα στον κυβερνοχώρο  αλλά και σχετικές αποφάσεις-πλαίσια της ΕΕ.

 

 

 

Είναι αλήθεια πως τα τελευταία χρόνια οι προσβολές της τιμής θεωρούνται  περιθωριακό ζήτημα και ορισμένοι θεωρούν πως δεν θα έπρεπε καν να απασχολούν το ποινικό δίκαιο. Ωστόσο, το βιβλίο προέκυψε ως αποτέλεσμα δύο βασικά σκέψεων:

Καταρχάς, τα συγκεκριμένα εγκλήματα  προσβάλλουν ένα βασικό αγαθό, την τιμή του ανθρώπου, και ενέχουν μεγαλύτερη κοινωνικοηθική απαξία σε σχέση με  άλλα σύγχρονα  «εγκλήματα», που είναι  παραβάσεις διοικητικού χαρακτήρα,  αδικοπραξίες ή νομικά αδιάφορες πράξεις.΄
Κατά δεύτερον, ποια είναι τα όρια στην ελευθερία της έκφρασης; Σήμερα, αρκετοί τείνουν να υποστηρίζουν ότι τέτοια όρια δεν υπάρχουν ή, εν πάση περιπτώσει,  να ορίζουν έτσι τα όρια, ώστε η προστασία της τιμής σε μερικές περιπτώσεις να είναι πρακτικά ανεφάρμοστη. Μια τέτοια θέση παραβλέπει την σοβαρότατη βλάβη που τέτοιες πράξεις προκαλούν

Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα είναι επίσης ζητήματα προστασίας της τιμής των δημοσίων προσώπων, εξυβρίσεων με ομαδικό χαρακτηρισμό, σχέσης τέχνης και προσβολών της τιμής κ.λπ.

 

 

 

Υπάρχουν ήδη αρκετές δυνατότητες προστασίας! Βασικός στόχος, κατά την άποψή μου, είναι η επίτευξη μιας ισορροπίας ανάμεσα στην κατ’ αρχήν ανωνυμία πολλών διαστάσεων  του διαδικτύου (blogs, ανώνυμα e-mail, συμμετοχή σε chat forums υπό συνθήκες ανωνυμίας κ.λπ) και στην προστασία άλλων εννόμων αγαθών, όπως η τιμή. Δεν θα πρέπει να καταλήξουμε ούτε σε πλήρη ασυδοσία, όπου ο διαδικτυακός υβριστής ή συκοφάντης ενεργεί ανενόχλητος, αλλά ούτε και σε συνεχή και ασφυκτική αστυνόμευση και παρακολούθηση του Διαδικτύου. Τέτοια θέματα καλό είναι να αντιμετωπίζονται, όπως και στον  φυσικό κόσμο. Οι ιδιαιτερότητες τέτοιων μορφών  διαδικτυακού εγκλήματος επικεντρώνονται κυρίως σε δικονομικά ζητήματα και ζητήματα δικαστικής συνδρομής.

 

 

Ορισμένες προτάσεις για την ποινική δικαιοσύνη σε εθνικό επίπεδο είναι οι εξής:
Καταρχάς, υπάρχει η ανάγκη καλύτερης εκπαίδευσης και διαρκούς  επιμόρφωσης όλων των παραγόντων της ποινικής διαδικασίας. Επίσης, πρόταση αποτελεί η αποποινικοποίηση πράξεων που δε έχουν σχέση με το ποινικό δίκαιο και ορθότερο θα ήταν είτε να ενταχθούν στις διοικητικές παραβάσεις είτε να κριθούν ως ατιμώρητες. Κατά τρίτον, πρέπει αν προωθηθεί η συνεπής και συγκροτημένη νομοθετική εργασία.  Η πληθωριστική παραγωγή διατάξεων είναι δείγμα προχειρότητας και οδηγεί σε διαρκή υποτίμηση της αξίας τους. Τέλος, απαιτείται η απλοποίηση  της ποινικής διαδικασίας, ιδίως για περιπτώσεις χαμηλής και μέτριας εγκληματικότητας με εφαρμογή θεσμών, όπως η συνδιαλλαγή, η επιβολή όρων για την αποχή από την ποινική δίωξη κλπ.

 

Τα παραπάνω αποτελούν απλές προτάσεις-αφετηρίες για προβληματισμό. Οι λύσεις απαιτούν ανάλυση και επεξεργασία ειδικότερων ζητημάτων.
Ας μην ξεχνάμε, πάντως, ότι  η ποινική διαδικασία εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της κρατικής λειτουργίας και της οργάνωσης της κοινωνίας. Συνεπώς, χρειάζονται γενικότερες και ριζικές παρεμβάσεις. Στην ποινική διαδικασία συχνά μεταφέρονται τα προβλήματα και οι αστοχίες των συστημάτων υγείας, παιδείας, κοινωνικής αρωγής, κρατικές δυσλειτουργίες, στρεβλώσεις της αγοράς, χρόνια προβλήματα του πολιτικού συστήματος. Η μετατόπιση αυτών των προβλημάτων στο ποινικό σύστημα δεν οδηγεί βεβαίως πουθενά.

 

 

 

Δύσκολο να απαντήσει κανείς! Σίγουρα, η εξειδίκευση  βοηθάει να αποκτήσουμε ένα υψηλότερο επίπεδο γνώσεων στο συγκεκριμένο αντικείμενο. Ο  δικαστής είναι ένας άνθρωπος. Δεν είναι δυνατόν να γνωρίζει τα πάντα, και αυτό  αποτυπώνεται στη διάκριση πολιτικών και διοικητικών δικαστών. Από την άλλη μεριά, ένας αμιγώς ποινικός δικαστής, ενώ θα είχε ένα υψηλό επίπεδο εξειδικευμένων γνώσεων, ίσως να μην μπορούσε να αντιμετωπίσει ικανοποιητικά υποθέσεις,  που έχουν και διαστάσεις αστικού δικαίου. Από πολλούς, επίσης, εκφράζεται η πεποίθηση ότι με την απόλυτη εξειδίκευση αποκόπτεται ο δικαστής από τη συνολική θεώρηση των πραγμάτων.
Γνωρίζω ότι σε πολλές   ευρωπαϊκές χώρες δεν υπάρχει αυτός ο διαχωρισμός, δηλαδή ο δικαστής άλλοτε δικάζει αστικές και άλλοτε ποινικές υποθέσεις. (Στην Αγγλία μάλιστα δικηγόροι μπορούν γίνουν  δικαστές και μάλιστα ανώτεροι ή και ανώτατοι ενώ  στην Γερμανία στο Συνταγματικό Δικαστήριο αρκετοί δικαστές δεν προέρχονται από το δικαστικό σώμα, αλλά είναι πανεπιστημιακοί, κρατικοί λειτουργοί κ.λπ.).
Προσωπικά, θεωρώ πως κάποιο σύστημα εξειδίκευσης είναι αναγκαίο! Καλό θα είναι ο δικαστής να μπορεί να επικεντρώνει την εργασία του  σε κάποιον τομέα  και να μην τον φορτώνουμε με όλες τις κατηγορίες υποθέσεων, γιατί πολλές φορές δεν προλαβαίνει να ασχοληθεί με όλα αυτά.

 

 

 

Αναμφισβήτητα, είναι ένας πολύ ευγενής στόχος, ο οποίος απομακρύνεται από την παραδοσιακή ιδέα της αχρήστευσης του εγκληματία ή της προληπτικής λειτουργίας της ποινής. Βέβαια, διατυπώνονται δύο ενστάσεις :  Πρώτον,  υπάρχει έντονη αμφισβήτηση κατά  πόσο ο στόχος αυτός είναι εφικτό να επιτευχθεί και με τι κόστος σε ανθρώπινο δυναμικό, χρόνο και υποδομές και δεύτερο  αν είναι ηθικά ορθή και νομιμοποιημένη μια οποιαδήποτε παρέμβαση στην προσωπικότητα του ατόμου (ακόμα και αν αυτό το άτομο είναι εγκληματίας). Πιστεύω ότι και οι δύο ενστάσεις είναι βάσιμες και καταλήγω στην αρνητική απάντηση στο ερώτημά σας.

 

 

Σίγουρα, η πρώτη φορά που μπήκα στο αμφιθέατρο για να διδάξω, όπως και η πρώτη φορά που δημοσίευσα μια εργασία  μου. Πάντως, η μεγαλύτερη ικανοποίηση για μένα είναι να συναντώ -πτυχιούχους πλέον-φοιτητές μου και να μου λένε ότι έμαθαν κάτι  από μένα.