της Δήμητρας Στεργίου,

Δικηγόρου, ΜΔΕ

Το Κουρδιστό Πορτοκάλι αποτελεί αδιαμφισβήτητα ένα από τα πιο λαμπερά διαμάντια στην ιστορία της 7ης τέχνης. Η ταινία αποτελεί μια αριστουργηματική σπουδή πάνω στη βία με τον σκηνοθέτη της Stanley Kubrick να ξεδιπλώνει περίτεχνα και καθηλωτικά όλες τις εκφάνσεις που μπορέι να λάβει το φαινόμενο αυτό. Βία του κράτους. Βία του σωφρονιστικού συστήματος. Ομαδική βία. Μεμονωμένη άσκηση βίας.

Η ταινία προβλήθηκε για πρώτη φορά το 1971 και όπως ήταν αναμενόμενο προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις και χαρακτηρίστηκε εξτρεμιστική. Από την μία απέκτησε φανατικούς θαυμαστές που λάτρεψαν τον φουτουριστικό αυτό θρίλερ επιστημονικής φαντασίας που απογύμνωνε αριστοτεχνικά το σαθρό και εξαθλιωμένο κοινωνικό σύστημα, καταδεικνύοντας την κρίση στην οποία αυτό έχει περιέλθει και από την άλλη απέκτησε αρκετούς πολέμιους λόγω του ρηξικέλευθου για τα δεδομένα της εποχής του τρόπου απεικόνισης της βίας. Το έργο βρίθει νοημάτων, συμβολισμών και μηνυμάτων. Οι αναλύσεις που επιδέχεται είναι πολυεπίπεδες. Ο Κιούμπρικ τάραξε τα νερά της εποχής του. Δεν παρουσίασε μόνο το φαινόμενο της βίας, το οποίο βρισκόταν σε έξαρση στην Αγγλία της δεκαετίας του ’60 αλλά προχώρησε πολύ πιο βαθιά δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στον τρόπο αντιμετώπισης της από την πλευρά της πολιτείας και του σωφρονιστικού συστήματος.

Η υπόθεση του έργου βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο του Anthony Burgess και αναφέρεται στην εγκληματική δράση μιας συμμορίας κακοποιών που επιδίδεται ανηλεώς σε πράξεις βίας και βανδαλισμού. Με αρχηγό της τον Άλεξ (Malcolm McDowell) η παρέα των εγκληματιών παρουσιάζεται από τον ευφυέστατο Κιούμπρικ σαν μια στυγερή και διεστραμμένη εγκληματική ομάδα, εθισμένη στα ναρκωτκά που διαπράττει βιασμούς, ληστείες, σωματικές επιθέσεις και άλλες ειδεχθείς πράξεις αντλώντας ευχαρίστηση από αυτές μιας και αποτελούν την μοναδική διέξοδό της από την πλήξη της καθημερινότητας που βιώνει, μιας καθημερινότητας στενά προσκολλημένης στις αρχές του συντηρητισμού. Μετά από την προδοσία των φίλων του, ο Άλεξ συλλαμβάνεται και καταδικάζεται σε κάθειρξη πολλών ετών για τα αδικήματά του. Στο σημείο αυτό καλείται να πάρει μια σημαντική απόφαση. Ή θα εκτίσει κανονικά την ποινή του μέσα στην φυλακή ή θα δεχτεί να γίνει το πειραματόζωο (έτσι εξηγείται και ο τίτλος, κουρδιστό πορτοκάλι=κουρδιστός άνθρωπος) ενός μυστικού κρατικού πειράματος. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα πείραμα σωφρονισμού που θα τον βοηθήσει από την μία να επανενταχθεί στην κοινωνία πολύ γρήγορα, υφιστάμενος ένα είδος πλύσης εγκεφάλου, από την άλλη όμως θα του στερήσει την ικανότητα του να διαπράττει βίαιες πράξεις καθώς θα αισθάνεται αποστροφή για οτιδήποτε σχετίζεται με την βία.

Υπό τα ως άνω δεδομένα, καθίσταται σαφές ότι η ταινία από άποψη περιεχομένου κινείται σε δύο μοτίβα. Από την μία προβάλλεται ο αμοραλισμός και ο εκμαυλισμός των ηθών που πλήττουν την κοινωνία ( η διαχρονικότητα του θέματος είναι προφανής) και από την άλλη παρουσιάζεται η προσπάθεια της πολιτείας να καταστείλει την βία μετερχόμενη όμως ακατάλληλα μέσα. Ο Κιούμπρικ σκιαγραφεί με μοναδικό τρόπο την αντιστροφή των ρόλων. Ο θύτης γίνεται θύμα και μετατρέπεται σε πειθήνιο όν, σε ένα πιόνι του συστήματος, σε ένα αντικείμενο. Στην αντίπερα όχθη η σκληρή στάση της κοινωνίας που προσπαθεί να θεραπεύσει οποιαδήποτε συμπεριφορά που αντίκειται στην έννομη τάξη, με την επίκληση της ψυχολογίας και της επιστήμης ακόμα και αν πρέπει να θυσιάσει το αγαθό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Και εκεί είναι που ξεδιπλώνεται το κουβάρι των προβλημάτων που απασχολούν την κοινωνία μας εδώ και χρόνια. Αξίζει να περιορίσουμε την ελευθερία έκφρασης για χάρη του σωφρονισμού; Αξίζει να δημιουργούμε κοινωνικά έρμαια που θα υπακούουν στωϊκά και αδιαμαρτύρητα σε κανόνες; Η δημιουργία μιας κοινωνίας υπνωτισμένων ανθρώπων θα αποτελέσει την λύση στο πρόβλημα της βίας; Μήπως η θεραπεία της βίας συνεπάγεται την πρόκληση κινδύνων για τον ίδιο τον άνθρωπο;

Είναι τελικά η βία η πιο αποτελεσματική απάντηση στην βία;

Όπως διαπιστώνουμε, η ιδιοφυής σύλληψη του Κιούμπρικ γεννά ερωτήματα που παραμένουν αναπάντητα μέχρι και τις μέρες μας. Είναι πρόδηλη η διορατικότητα του σκηνοθέτη μιας και η ταινία εξακολουθεί να σοκάρει τον θεατή ακόμα και σήμερα. Οι σκηνές ωμής βίας είναι αποκρουστικές, η μουσική της ταινίας ανατριχιαστική. Η ταινία άλλωστε τοποθετείται χρονικά στο εγγύς μέλλον και για τον λόγο αυτό μπορούμε με βεβαιότητα πια να ομολογήσουμε ότι είναι καθόλα προφητική. Κατ’ ουσίαν αποτελεί την φωτογραφία της σύγχρονης κοινωνίας.

Η ταινία συγκαταλέγεται ανάμεσα στις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών, για το σενάριο, την σκηνοθεσία, την φωτογραφία και την εξαιρετική ερμηνεία του πρωταγωνιστή της. Ο μοναδικός τρόπος θεώρησης των φαινομένων από την πλευρά του σκηνοθέτη παραμένει ριζοσπαστικός ακόμα και σήμερα , 45 χρόνια μετά την δημιουργία της. Αξίζει να την δει κάθε θεατής προκειμένου να βυθιστεί στα δεκάδες νοήματά της και να προβληματιστεί για την πορεία της κοινωνίας αλλά και για την αξιοπιστία του συστήματος.

Ποιος ήταν, όμως, ο αντίκτυπος της προβολής μιας τόσο εξτρεμιστικής ταινία στην συντηρητική Αγγλία του 1971;

Στην Αγγλία, σημειώθηκε ένας μεγάλος αριθμός εγκληματικών πράξεων που ουσιαστικά αποτελούσαν αντιγραφή των σκηνών που προβλήθηκαν στην ταινία. Το κύμα βίας ξεκίνησε από τον βιασμό μιας δεκαεπτάχρονης Ολλανδής και τον φόνο ενός άστεγου, τον άγριο ξυλοδαρμό ενός αγοριού από έναν δεκαεξάχρονο ντυμένο Αλεξ και τον ομαδικό βιασμό μιας καλόγριας από παρέα αντρών που ήταν μεταμφιεσμένοι όπως τα μέλη της συμμορίας του φιλμ^[1].

Το ζήτημα οδηγήθηκε στα έδρανα της Βουλής, όπου συζητήθηκε το ενδεχόμενο της απαγόρευσης προβολής της ταινίας. Η απάντηση του Κιούμπρικ ήταν άμεση. Όπως ισχυρίστηκε «Η βία υπήρχε πάντοτε στην τέχνη, υπάρχει στη Βίβλο, στον Ομηρο, στον Σέξπιρ. Ουδέποτε ένα προϊόν τέχνης προκάλεσε κοινωνική ζημιά». Ο Κιούμπρικ, πικραμένος και φανερά ενοχλημένος από την σκληρή επίθεση που δέχτηκε το δημιούργημά του πήρε την απόφαση να απαγορεύσει ο ίδιος την προβολή της ταινίας στην Αγγλία μέχρι και τον θάνατό του. Η ταινία προβήθηκε στην Αγγλία 25 χρόνια αργότερα, όταν έφυγε από την ζωή ο μεγάλος δημιουργός.

Αιρετικό ή μη, προκλητικό ή όχι, το Κουρδιστό Πορτοκάλι αποτελεί σταθμό στα κινηματογραφικά χρονικά και συγκλονίζει ακόμα και σήμερα με το άρτιο αποτέλεσμά του. Αξίζει να το δεις και να βγάλεις τα δικά σου συμπεράσματά.