«Άφταστο τεχνίτη της τρομακτικής λογοτεχνίας» («Unerreichte Meister des Unheimlichen in der Dichtung») αποκαλεί δικαιολογημένα ο Sigmund Freud τον E.T.A Hoffmann¹. Εξαίρετο γνώστη της ψυχολογίας και του δισυπόστατου της ανθρώπινης φύσης θα πρέπει να συμπληρώσουμε εμείς. Γιατί ποιος, ενώ διάβαζε το «Ελιξίριο του Διαβόλου» ή τον «Ζάντμαν»², παγιδευμένος ο ίδιος στη δίνη των σκοτεινών δυνάμεων που καθορίζουν τη μοίρα των ηρώων και τους ωθούν στο έγκλημα και στη βιαιότητα, δεν μάντεψε την αληθινή πηγή τους; Ποιος δεν ένιωσε ότι το «κακό αστέρι»³ των ηρώων που τους αναγκάζει σε παρεκκλίνουσες συμπεριφορές δεν κρύβεται αλλού παρά μόνο στο ίδιο το «εγώ» τους, η συνοχή του οποίου απειλείται να καταστραφεί από έντονες συναισθηματικές διεργασίες; Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από τον «Ζάντμαν»: «Αν υπάρχει κάποια σκοτεινή δύναμη, που από πραγματική έχθρα ρίχνει μέσα μας πετονιά για να μας πιάσει και να μας σύρει σ΄ ένα επικίνδυνο, καταστροφικό δρόμο, που μόνοι μας δεν θα τον διαβαίναμε ποτέ, αν υπάρχει μια τέτοια δύναμη, πρέπει να διαμορφωθεί μέσα μας όπως κι εμείς διαμορφώνουμε τον εαυτό μας, να γίνει ο εαυτός μας...»⁴ Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που κατατάσσεται τόσο στους κορυφαίους εκπροσώπους της γοτθικής-ρομαντικής σχολής όσο και αυτούς της ψυχολογικής.⁵ Άγνωστες, δαιμονικές δυνάμεις συνδέονται με συναισθήματα φόβου και σκοτεινές ενορμήσεις του ασυνειδήτου συνθέτοντας ένα μυστικιστικό κόσμο στον οποίο δεν υπάρχει καμιά διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο επίγειο και στο εξωπραγματικό, ανάμεσα στην αλήθεια και στο ψέμα,  ανάμεσα στη λογική και στην παράνοια.

Η λεπτή διαίσθηση του Hoffmann της ανθρώπινης αδυναμίας και η εντρύφησή του σε θέματα ψυχολογίας αποκτά όμως ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον, αν ληφθεί υπόψη ότι στο κύριο επάγγελμά του υπήρξε δικαστής, που μάλιστα έχαιρε υψηλής εκτίμησης. Στο πλαίσιο της νομικής του δραστηριότητας ασχολήθηκε επανειλημμένα με ζητήματα καταλογισμού, ενώ γνωστή για την επιστημονική εμβάθυνση στην ψυχολογία  είναι η γνωμοδότηση του στην υπόθεση Schmolling.⁶ Ο τεχνίτης κλωστής καπνού Daniel Schmolling δολοφόνησε το 1817 στο Βερολίνο την ερωμένη του. Ο Hoffmann στη συγκεκριμένη γνωμοδότηση διέγνωσε τη διαταραγμένη προσωπικότητα του δράστη και υποστήριξε το ακαταλόγιστο αυτού. Την εμπειρία του αυτή από τη δικαστική πρακτική και γενικά από την επαφή του με εγκληματίες με διαταραγμένη προσωπικότητα τη μεταφέρει στο λογοτεχνικό του έργο, το οποίο παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον υπό το πρίσμα της σύγχρονης εγκληματολογικής έρευνας. Πρωταρχικό ρόλο στη λογοτεχνική παραγωγή του Hoffmann παίζει το ζήτημα της ενεργούς ψυχοπαθολογίας ως αίτιο εγκληματικής δράσης και ιδίως οι εγκληματογόνοι παράγοντες του παθολογικού ναρκισσισμού σε συνδυασμό με έναν αταβιστικής φύσεως ανιμισμό. Αυτή η ψυχολογική προσέγγιση του εγκλήματος και της αποκλίνουσας κοινωνικής συμπεριφοράς αποτελεί τον κεντρικό άξονα γύρω από τον οποίο δομείται το διήγημα του «Δεσποινίς ντε Σκιντερί», στην ανάλυση του οποίου αφιερώνεται το παρόν άρθρο.

 

 

 

Τέλη του 17ου αιώνα και το Παρίσι συγκλονίζεται από μια σειρά από φρικτά εγκλήματα. Ένα εγκληματικό ζευγάρι, ο αξιωματικός de Sainte Croix και η Μαρκησία de Brinvillier, δολοφονούν τους εχθρούς τους με τη χρήση ενός άοσμου και μη ανιχνεύσιμου δηλητηρίου, ώστε να δίνεται η εντύπωση ότι τα θύματα πέθαναν από φυσικά αίτια. Παρά τη σύλληψη και θανάτωσή τους, οι δηλητηριάσεις δεν λαμβάνουν τέλος. Ο τρόμος έχει εξαπλωθεί στη γαλλική πρωτεύουσα και η άρχουσα τάξη αναλαμβάνει δρακόντεια μέτρα μέσω της ίδρυσης ενός εξαιρετικού δικαστηρίου, γεγονός που οδηγεί στην γκιλοτίνα πλήθος υπόπτων, μεταξύ των οποίων και αρκετούς αθώους. Αφού όμως οι πραγματικοί ένοχοι εξακριβώθηκαν και εκτελέστηκαν και η παριζιάνικη κοινωνία δείχνει να ανασαίνει από το κλίμα φόβου και ανασφάλειας, ξεσπά μια νέα σειρά από βιαιοπραγίες. Μια συμμορία δολοφόνων σκοτώνει και ληστεύει αμέριμνους διαβάτες τη νύχτα. Οι διαβάτες φέρουν ακριβά κοσμήματα, που σκοπεύουν να χαρίσουν στις ερωμένες τους - κατά τα ήθη της παριζιάνικης υψηλής κοινωνίας.
Στο μεταξύ η ηλικιωμένη αριστοκράτισσα δεσποινίς ντε Σκιντερί περνά ήσυχα τα βράδια της γράφοντας ποιήματα και νουβέλες, τις οποίες και διαβάζει στην αυλή του Λουδοβίκου ΙΔ΄, όπου και συχνάζει ως ευνοούμενο μέλος. Η ειρηνική της ζωή θα ταραχθεί όταν ένα άγνωστος θα φέρει στο σπίτι της μια μυστηριώδη κασετίνα με κοσμήματα ανεκτίμητης αξίας, δώρο από τη συμμορία των δολοφόνων. Όπως θα αποδειχθεί το δώρο προέρχεται από τον αληθινό ένοχο, τον ίδιο τον τεχνίτη των κοσμημάτων, χρυσοχόο Cardillac ως ένδειξη αναγνώρισης και σεβασμού της ηλικιωμένης λογοτέχνιδας, από την ηθική ακεραιότητα της οποίας ελπίζει απελευθέρωση από το φρικτό πάθος που τον τυραννάει και τον οδηγεί στο έγκλημα. Ο Cardillac υποφέρει στην ιδέα του αποχωρισμού του από κάθε δημιούργημά του. Δεν μπορεί να ανεχθεί το γεγονός ότι πρέπει να παραδώσει το κόσμημα που φιλοτέχνησε στον παραγγελιοδόχο του, γι’ αυτό και μετά την μη οικειοθελή παράδοσή του, τον δολοφονεί και παίρνει πίσω το κόσμημά «του». Οι αρχές όμως, ευρισκόμενες σε πλάνη ως προς την αληθινή ταυτότητα του δολοφόνου, συλλαμβάνουν ως δράστη το νεαρό Olivier, βοηθό του χρυσοχόου και προσπαθούν να του αποσπάσουν την ομολογία του με την απειλή βασανιστηρίων. Η δεσποινίς ντε Σκιντερί, η οποία θυμίζει κάτι από «Μις Μάρπλ» της Αγκάθα Κρίστι – ή καλύτερα η τελευταία έχει σαν προάγγελο τη δεσποινίδα ντε Σκιντερί του Hoffmann - φτάνει στον αληθινό ένοχο και ξεκινά ένα αγώνα δρόμου για να αποδείξει την αθωότητα του Olivier και να τον σώσει από τη δαμόκλειο σπάθη της θανατικής ποινής. Τελικά επιτυγχάνει να αποσπάσει από τον Λουδοβίκο τον ΙΔ΄ χάρη για τον νεαρό.

 

Ξεκάθαρα φαίνεται ότι το διήγημα προσφέρεται για μία πολυπρισματική προσέγγιση. Θίγονται τόσο ζητήματα ποινικής, ποινικοδικονομικής και συνταγματικής φύσεως όσο και ζητήματα φιλοσοφίας δικαίου. Στα πρώτα υπάγεται η κριτική που ασκεί έμμεσα στο κείμενο ο συγγραφέας εναντίον του θεσμού των εξαιρετικών δικαστηρίων⁷ και της απόρριψης της πρακτικής των βασανιστηρίων για τη συλλογή αποδεικτικών μέσων, ενώ στα δεύτερα υπάγεται η απόρριψη της θανατικής ποινής και η ενασχόληση του συγγραφέα με το θεσμό απονομής χάρης από το μονάρχη. Σχετικά με το τελευταίο αυτό θεσμό φαίνεται ότι ο Hoffmann γνωρίζει την  ήδη από τα χρόνια του διαφωτισμού διεξάγουσα φιλοσοφική συζήτηση γύρω από τη φύση του θεσμού ως iusta causa aggratiandi ή ως αυθαίρετο δικαίωμα του μονάρχη, το οποίο ασκείται ανεξάρτητα από το κριτήριο ίσης μεταχείρισης όμοιων περιπτώσεων⁸. Παρά το αναμφισβήτητο ενδιαφέρον που παρουσιάζει αυτή η ποικιλία θεμάτων, στο παρόν άρθρο θα επικεντρωθούμε στην ανίχνευση εκείνων των στοιχείων του έργου που παραπέμπουν σε μια ψυχοπαθολογική ερμηνεία και προσέγγιση του εγκληματικού φαινομένου. Κατά συνέπεια, την προσοχή μας κερδίζει αναγκαστικά η σκοτεινή φιγούρα του χρυσοχόου Cardillac, στο πρόσωπο του οποίου ο Hoffmann μας προσφέρει μια σειρά από δείγματα ψυχικής διαταραχής.

 

 

 

Όταν ο μαθητευόμενος χρυσοχόος Olivier θα ανακαλύψει τυχαία ότι ο δάσκαλός του Cardillac, περίφημος τεχνίτης και αξιοσέβαστο μέλος της παριζιάνικης κοινωνίας είναι ο δράστης των πανομοιότυπων φόνων που λαμβάνουν χώρα τις νυχτερινές ώρες στο Παρίσι, αναγκάζεται να του εξομολογηθεί το αμαρτωλό πάθος του και να του φανερώσει το πραγματικό κίνητρο της δολοφονικής του δράσης. Στο πλαίσιο μιας τεχνικής εξουδετέρωσης και ουδετεροποίησης της ευθύνης για το έγκλημα (Neutralisierungstechnik)⁹ προσπαθεί να μετατοπίσει την ευθύνη των πράξεών του σε μια αόρατη ανοίκεια δύναμη, η οποία ορίζεται από το πεπρωμένο του. Εφαλτήριο γεγονός υπήρξε μια τραυματική εμπειρία της μητέρας του, ενόσω αυτός ήταν ακόμη έμβρυο. Κατά τη διάρκεια μιας αποκριάτικης χοροεσπερίδας η μητέρα του γοητευμένη από ένα ανεκτίμητης αξίας κόσμημα που φορούσε ένας καβαλιέρος. Τον ακολούθησε σε μια απόμακρη γωνία, όπου αυτός ήλπιζε ότι θα μπορούσε να την αποπλανήσει. Τυφλωμένη από τη λάμψη των πολύτιμων πετρών η νεαρή γυναίκα έκανε ν’ αγγίξει το περιδέραιο του επίδοξου εραστή. Την ίδια στιγμή αυτός  σωριάστηκε νεκρός στο έδαφος τραβώντας την έντρομη γυναίκα μαζί του. Μετά από τις απεγνωσμένες κραυγές της κατάφεραν να την απελευθερώσουν από την αγκαλιά του νεκρού. Κατά τον Cardillac τότε ήταν που ξεκίνησε το «κακό αστέρι» του, το σκοτεινό πάθος του για κάθε τι αστραφτερό και πολύτιμο.

 Ήδη σαν παιδί δεν μπορούσε ν’ αντισταθεί στη θέα ενός πολύτιμου πετραδιού, το οποίο προσπαθούσε να αποκτήσει με κάθε θεμιτό ή αθέμιτο μέσο. Ούτε οι επιπλήξεις και αυστηρές τιμωρήσεις του πατέρα του δεν ήταν δυνατόν να τον συνετίσουν. Τελικά αποφάσισε να δώσει μια κατ’ αρχήν δημιουργική διέξοδο στο πάθος του με το να γίνει χρυσοχόος. Εξελίχθηκε μάλιστα στον πιο ξακουστό και περιζήτητο τεχνίτη της υψηλής κοινωνίας, σ’ έναν ιδιοφυή καλλιτέχνη που κάθε του κόσμημα ήταν ένα αληθινό αριστούργημα. Όμως το πάθος του δεν ημέρωσε ούτε τότε, καθώς άρχισε να αναπτύσσει ένα απερίγραπτο μίσος για τους πελάτες του και να διαπράττει ληστείες εναντίον τους με σκοπό την επανάκτηση των κοσμημάτων, ώσπου η κατάστασή του επιδεινώθηκε. Άρχισε να ακούει φωνές που του έλεγαν: «Είναι δικό σου-ναι δικό σου-πάρε το λοιπόν, τι θέλουν τα διαμάντια με τους νεκρούς;», ενώ τα άψυχα κοσμήματα άρχισαν και αυτά να μιλούν και να του φωνάζουν «Τα κοσμήματα σου τα φοράει ένας νεκρός!»¹⁰  Κατόπιν ο Cardillac δεν αρκείτο μόνο στην αφαίρεση του κοσμήματος αλλά προχωρούσε και στην αφαίρεση της ζωής των πελατών του.

 

 

 

Δεν είναι δύσκολο να διακρίνουμε στο πρόσωπο του Cardillac καθαρά συμπτώματα ενός παθολογικού ναρκισσιστή, ο οποίος μέσα από αταβιστικές και ανιμιστικές διόδους καταλήγει σ’ ένα διαταραγμένο και διχασμένο εγώ. Το αναμφισβήτητο ταλέντο του τον οδηγεί σε μια αλαζονική διάκριση ανάμεσα σε άτεχνους-θνητούς και σε καλλιτέχνη-αθάνατο, παντοδύναμο ρυθμιστή της ζωής και του θανάτου. Διαπράττει την ύβρη της παντοδυναμίας της τέχνης του, ενώ αναπτύσσει παράλληλα μια απόλυτη ταύτιση με το έργο του σε σημείο που να βλέπει στα κοσμήματα τον ίδιο του τον εαυτό. Κάθε φορά που ο παραγγελιοδόχος του κοσμήματος ερχόταν να το παραλάβει, ένιωθε σαν να αποκόβεται από ένα κομμάτι του είναι του.  Κατ’ αυτό τον τρόπο μετατρέπει τον εαυτό του σ’ αντικείμενο, το οποίο λατρεύει ως αντανάκλαση του ίδιου του του ευατού. Η απόδοση ανθρώπινης φωνής και συνείδησης στα άψυχα διαμάντια που απαιτούν τη θανάτωση των αθώων εραστών δεν είναι παρά ο αντικατοπτρισμός του σκοτεινού ψυχικού κόσμου του ίδιου του Cardillac και όχι μια ορίζουσα το φρικτό του πεπρωμένο υπερκόσμια δύναμη. Στο πλαίσιο του παθολογικού του ναρκισσισμού αφήνει τ’ αντικείμενα να γίνουν πομποί ενδόμυχων σκέψεων και επιθυμιών. Ο εξωτερικός κόσμος υφίσταται τελικά μόνο ως αντικατοπτρισμός του εσωτερικού κόσμου του Cardillac.

Αυτή η σύνδεση μεταξύ ναρκισσισμού και ανιμισμού, που παρουσιάζεται μέσα από πρίσμα της λογοτεχνικής και αισθητικής υπερβολής στο πρόσωπο του ήρωα του Hoffmann, δεν είναι άγνωστη στη ψυχολογία. Κατά τη φροϋδική ψυχαναλυτική έρευνα του ναρκισσισμού έχουμε εδώ να κάνουμε με την απεριόριστη, υπέρμετρη αυτοαγάπη, όπως εμφανίζεται στα πρώιμα στάδια της ψυχικής ζωής του παιδιού¹¹. Η εν λόγω υπέρμετρη αυτοαγάπη εκφράζεται στην επικέντρωση του παιδιού στις προσωπικές του ανάγκες και στην αρχική του ανικανότητα διάκρισης του παιδικού του «εγώ» από τα αντικείμενα του εξωτερικού περιβάλλοντος. Για αυτό και συχνό χαρακτηριστικό της παιδικής συμπεριφοράς είναι η αντίληψη των αντικειμένων ως ζωντανών όντων με συνείδηση και ιδιαίτερες επιθυμίες, οι οποίες ουσιαστικά αντανακλούν τις παιδικές απαιτήσεις και ανάγκες. Ναρκισσισμός και ανιμισμός συνδέονται επομένως άρρηκτα μεταξύ τους στον κόσμο της παιδικής ηλικίας¹².

Κατά την ομαλή ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού τα δύο αυτά φαινόμενα  σταδιακά απαλείφονται. Το παιδί μαθαίνει μέσα από συμβιωτικές, διαδραστικές σχέσεις ν’ αναπτύσσει υγιή επαφή με τα αντικείμενα του περιβάλλοντα χώρου (Objektbeziehungen) και να ρυθμίζει τις ενστικτώδεις ενορμήσεις του¹³. Εγκαταλείποντας μια απόλυτα εγωκεντρική αντίληψη του κόσμου και συνειδητοποιώντας ότι η σχέση του μ’ άλλα άτομα - αρχικά η σχέση του με τους γονείς - δεν μπορεί να βασίζεται στη λογική της μονόπλευρης εκμετάλλευσης και σκλαβωτικής ικανοποίησης των αναγκών του, το άτομο καταφέρνει να μετατρέψει την πρώιμη πρωτόγονη ναρκισσιστική φάση σε υγιή αυτοσεβασμό και αλτρουισμό.  Έτσι, γίνεται λόγος για παθολογικό ναρκισσισμό, όταν το άτομο δεν καταφέρει στην πορεία της ψυχοκοινωνικής του ανάπτυξης να υπερβεί την πρώιμη υπέρμετρη ναρκισσιστική του φύση μέσω της ανάπτυξης ομαλών διαδραστικών σχέσεων με τα αντικείμενα του περιβάλλοντος χώρου του¹⁴ ή, κατά την φροϋδική ορολογία, μέσω της επιτυχούς διοχετεύσεως της ενέργειας libido σ’ αντικείμενα εκτός του εαυτού του¹⁵, εκτός και αν τ’ αντικείμενα αυτά είναι, όπως στην ακραία περίπτωση του Cardillac ή του άλλου γνωστού ναρκισσιστή ήρωα του Hoffmann Nathanael,¹⁶ η αντανάκλαση του ναρκισσιστικού «εγώ».

 

 

 

Το συγκεκριμένο πρόβλημα δεν θα μπορούσε προφανώς να αφήσει αδιάφορη τη εγκληματολογική έρευνα, στους κόλπους της οποίας γίνεται λόγος για Εξελικτική ψυχοπάθεια του εγκληματία (Entwicklungspsychopathie von Delinquenten^)17. Έρευνες που διεξήχθησαν από το προσωπικό της van Mesdag-Klinik της φυλακής του Groningen στην Ολλανδία και από το Ινστιτούτο Ψυχαναλυτικής Κοινωνιοθεραπείας και Εγκληματολογικής Κοινωνιολογίας της Φρανκφούρτης κατέδειξαν τη σύνδεση του ναρκισσισμού με το εγκληματικό φαινόμενο και τη σημασία της εκμάθησης σύναψης υγιούς σχέσεως του παιδιού με το περιβάλλον του για την αποτροπή ύστερης κοινωνικά αποκλίνουσας συμπεριφοράς¹⁸. Η ναρκισσιστική  συμπεριφορά του παιδιού στην αρχική του ανικανότητα να διακρίνει ανάμεσα στον εσωτερικό του κόσμο και στο εξωτερικό περιβάλλον, εφόσον δεν υποστεί την κατάλληλη χειραγώγηση εκ μέρους των γονέων, κινδυνεύει να εκτραπεί σε ιδέες μεγαλομανίας, σε εγωκεντρισμό και σε αγνόηση κάθε κοινωνικού φραγμού. Το ενήλικο άτομο υπό μια πιο «εξελιγμένη» μορφή ανιμισμού σε σχέση μ’ αυτή του μικρού, άπειρου ακόμα παιδιού αντιλαμβάνεται τις εσωτερικές του διεργασίες σαν εξωτερικά γεγονότα και αρέσκεται σε δηλώσεις που επιδεικνύουν τη μοναδικότητά του, όπως: «κανένας δεν βλέπει τον κόσμο όπως εγώ^»19. Μια τέτοια αυτοαντίληψη προειδοποιούν, όχι άδικα, οι οπαδοί της εξελικτικής ψυχοπάθειας μπορεί ν’ αποτελέσει εύκολα -υπό κατάλληλες κοινωνικές συνθήκες- την κινητήριο δύναμη στο έγκλημα. Τον κίνδυνο αυτό επισημαίνει και ο K. R Eissler όταν γράφει: «Criminal Acts serve to enhance or to rectore an inflated feeling of omnipotence which is essentially different from the feeling of mastery which normally is associated with efforts leasing to success.”²⁰

Μ’ αφορμή τη διάκριση αυτή του Eissler σε συναισθήματα αυτοεκτίμησης που οδηγούν στην επιτυχία και κοινωνική καταξίωση και σε συναισθήματα παντοδυναμίας που καταλήγουν σε εγκληματική δράση, είναι απαραίτητο να εξηγήσουμε πως ένας γενικός αφορισμός του ναρκισσισμού ως ψυχοπαθολογικό φαινόμενο με ολέθριες συνέπειες για το άτομο και τη κοινωνία είναι παντελώς λανθασμένος. Κρίνεται ορθότερο να διακρίνουμε σε υγιή αυτοαγάπη και σε παθολογική.²¹ Μία δόση υγιούς ναρκισσιστικής αυτοαντίληψης υπό την έννοια της αυτοεκτίμησης και πίστης στις προσωπικές ικανότητες αποτελεί condition sine qua non για κάθε καλλιτεχνική δημιουργία ή επιστημονική δραστηριότητα. Για να επανέλθουμε στο παράδειγμα του Cardillac,  η ναρκισσιστική του φύση  δεν θα είχε τίποτα το αξιόμεμπτο αν διοχετεύετο μόνο στο τομέα της τέχνης, αντιθέτως θα δώριζε στον χρυσοχόο κοινωνική αναγνώριση και υψηλό κύρος. Αποτελεί άλλωστε η καλλιτεχνική δημιουργία κατά την ενδιαφέρουσα μελέτη του Karl Stockreiter περί της σχέσης ναρκισσισμού και τέχνης τον κατ’ εξοχήν χώρο κοινωνικής δραστηριότητας, στον οποίο ο σύγχρονος πολιτισμός αποδέχεται το ναρκισσισμό υπό τη μορφή της παντοδυναμίας της σκέψης («Allmacht der Gedanken»)^22. Βασικές προϋποθέσεις καλλιτεχνικής δημιουργίας είναι ο υπερτονισμός των εσωτερικών γεγονότων και η μεταφορά τους στη θέση της εξωτερικής πραγματικότητας, καθώς και η κατάργηση των συνόρων μεταξύ πραγματικού και ιδεατού στην προσπάθεια διόρθωσης του φυσικού κόσμου με μέτρο το ψυχισμό και τις επιθυμίες του καλλιτέχνη -  «per corriger la nature»²³.

 

Συνεπώς επικίνδυνο και απορριπτέο είναι εκείνο το είδος του ναρκισσισμού που ξεστρατίζει από το δρόμο της υγιούς αυτοπεποίθησης και ενασχόλησης με προσωπικές επιθυμίες ως προϋπόθεση ατομικής και κοινωνικής προόδου σε μονοπάτια ικανοποίησης αισθημάτων ματαιοδοξίας και κυνηγιού της επιτυχίας επί παντός τιμήματος. Το κλασσικότερο παράδειγμα παθολογικού, ναρκισσιστή και υπνωτισμένου από την ιδέα του απέραντου ναπολεόντειου μεγαλείου του εγκληματία που έχει να επιδείξει η παγκόσμια λογοτεχνία είναι ο Ρασκόλνικωφ του Ντοστογιέφσκι, ενώ ούτε η πραγματική ζωή που πολλές φορές ξεπερνά τη μυθιστοριογραφία σε αποτροπιασμό και φρίκη δεν στερείται αντίστοιχων παραδειγμάτων- αρκεί να σκεφτούμε δικτάτορες όπως ο Χίτλερ ή  μαφιόζους, όπως ο Pablo Escobar (Εl Patrón).²⁴ Παρόλα αυτά, δεν πρέπει να δημιουργηθεί η λανθασμένη εντύπωση ότι ο παθολογικός ναρκισσισμός ως εγκληματογόνος παράγοντας συνδέεται μόνο με εγκλήματα ακραίας βίας και ασύλληπτης αναλγησίας. Αντιθέτως, αποτελεί μία πιθανή εξήγηση ακόμα και της οικονομικής εγκληματικότητας.²⁵ Όπως καταδεικνύει μια πρόσφατη έρευνα του πανεπιστημίου του Pforzheim της Γερμανίας, οι δράστες των white collars crimes παρουσιάζουν σε υψηλό βαθμό γνωρίσματα ναρκισσιστικής παθολογίας²⁶. Το συμπέρασμα αυτό επιβεβαιώνεται και από τον Schlegel στη μελέτη του «Οικονομική Εγκληματικότητα και Αξίες».²⁷ Η ανάγκη για διαρκή επιβεβαίωση και αναγνώριση, η οποία εξαιτίας των υλιστικών αξιών που πρεσβεύει ο σύγχρονος δυτικός κόσμος επιτυγχάνεται κατά βάση μέσω της συσσώρευσης πλούτου, οδηγεί στη προσπάθεια συγκέντρωσης οικονομικής δύναμης μ’ αθέμιτα μέσα.

Η επιρρέπεια μιας παθολογικής ναρκισσιστικής φύσης στην παρεκκλίνουσα, αντικοινωνική και εγκληματική συμπεριφορά  δεν εξαντλείται μόνο στο πλαίσιο των εγκλημάτων του λευκού περιλαίμιου.  Η άνω αναφερθείσα έρευνα στο Groningen της Ολλανδίας κατέστησε μεταξύ άλλων σαφές ότι οι κρατούμενοι με ναρκισσιστική προσωπικότητα παθολογικού χαρακτήρα έτειναν γρήγορα σε βίαιες αντιδράσεις και σε ανεξέλεγκτες εκρήξεις θυμού εναντίον του θεραπευτικού προσωπικού, όταν ένιωθαν να θίγεται ο υπέρμετρος εγωισμός τους και να αμφισβητείται το αίσθημα «παντοδυναμίας» τους.²⁸ Η συγκεκριμένη επιθετικότητα είναι ενδεικτική των αντιδράσεων απογοήτευσης και εκδικητικότητας, που αναπτύσσουν τα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή, όταν οι κοινωνικές περιστάσεις και οι συνθήκες ζωής δεν είναι ευνοϊκές για την επίδειξη των ικανοτήτων τους. Αισθάνονται προσβεβλημένοι και απορριπτόμενοι από το κοινωνικό σύνολο. Η εγκληματική δράση αποτελεί  στο πλαίσιο αυτού του αρνητισμού μια μορφή επανορθωτικής του πληγωμένου εγωισμού τους αντίδραση. Στην παραβατικότητα βρίσκει η ναρκισσιστική φύση του δράστη την ευκαιρία ν’ αποδείξει και να επιδείξει πομπωδώς το μεγαλείο της.²⁹ Υπό αυτή την οπτική γωνία η παραβατική συμπεριφορά είναι μια ακραία και κοινωνικά μη ανεκτή μορφή επιδειξιμανίας.

 

 

 

Μπορεί ο Hoffmann να μη θέλησε να θίξει όλο αυτό το φάσμα παραβατικής δράσης που ίσως συνδέεται με τη ναρκισσιστική ψυχοπαθολογία, μιας και κύριος στόχος του ήταν η προς όφελος της λογοτεχνίας εκμετάλλευση της εμπειρίας του από τη δικαστική πρακτική και η απόδοσή της μέσω της αισθητικής υπερβολής, δίνει όμως σε κάθε περίπτωση έναυσμα για συζήτηση σχετικά με τη πιθανή εγκληματογόνο φύση του ναρκισσιστικού ψυχισμού. Το έργο του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί προφητικό της σύγχρονης εγκληματολογικής έρευνας, καθώς αυτή είναι πλέον στραμμένη στην αναζήτηση των αίτιων του εγκλήματος στον ψυχικό κόσμο του δράστη και επισημαίνει δικαιολογημένα την ανάγκη εισαγωγής και προώθησης προγραμμάτων ψυχοθεραπείας στα σωφρονιστικά ιδρύματα³⁰.

Εντούτοις δεν θα ήταν ορθό να αρκεστούμε σε μια μονολιθική εξήγηση του εγκληματικού φαινομένου, η οποία προσανατολίζεται αποκλειστικά στην εξέταση του ψυχισμού του δράστη. Δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι σημαντικό ρόλο παίζουν τόσο κοινωνικές συνθήκες εκκολάπτουσες την παραβατικότητα όσο και ad hoc περιστάσεις. Η κοινωνική και περιπτωσιακή διάσταση του εγκλήματος δεν πρέπει να υποσκελίζονται λοιπόν από την ενίοτε ψυχοπαθολογική προσωπικότητα του δράστη. Όσον αφορά μάλιστα τον ναρκισσισμό, ακόμα και αν λειτουργεί μέχρι ενός βαθμού βοηθητικά στην κατανόηση του εγκλήματος, μια συχνή καταχρηστική προσφυγή στη συγκεκριμένη διαταραχή ως αποκλειστική εξήγηση κάθε μορφής παραβατικότητας συνιστά μια εύκολη λύση, η οποία οδηγεί στην άδικη δαιμονοποίηση του όρου.  Άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι μια υγιής δόση αυτοαγάπης συνιστά βασική προϋπόθεση και μέτρο αναφοράς για την καλλιέργεια του αλτρουισμού, κάτι που εκφράζεται και στη γνωστή -χριστιανικής εμπνεύσεως- επιταγή του «αγάπα τον πλησίον σου όπως τον εαυτό σου»³¹.