Διευθυντής του 2^ου Δημοτικού Σχολείου Αυλώνας, που λειτουργεί στο πλαίσιο του Ειδικού Καταστήματος Κράτησης Νέων Αυλώνας

"Η εκπαίδευση στις φυλακές είναι ένα μέσο αποκατάστασης και ανακατεύθυνσης"

Συνέντευξη στον:

Κωνσταντίνο Ι. Πανάγο

Υπ. Δρ. Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

Το δικαίωμα της εκπαίδευσης των κρατουμένων τυγχάνει ρητής αναγνώρισης στο άρ. 35 του ισχύοντος σωφρονιστικού κώδικα (ν. 2276/1999). Στο παρόν τεύχος έχουμε την ιδιαίτερη χαρά και τιμή να φιλοξενούμε έναν Δάσκαλο, που μέσω της εκπαιδευτικής του δράσης συμβάλλει σε καθημερινή βάση στη βελτίωση των συνθηκών έκτισης των ποινών για τους ανήλικους και νεαρούς παραβάτες της ποινικής νομοθεσίας. Μας μιλά για τη εκπαιδευτική διαδικασία στο πλαίσιο του Ειδικού Καταστήματος Κράτησης Νέων Αυλώνα, τις ιδιαίτερες προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει ως εκπαιδευτικός εντός μιας φυλακής και μοιράζεται μαζί μας τις σκέψεις του για τη βελτίωση του συστήματος απονομής της ποινικής δικαιοσύνης. Όπως ο ίδιος ο συνεντευξιαζόμενος έχει επισημάνει:

"Η εκπαίδευση στις φυλακές είναι ένα μέσο αποκατάστασης και ανακατεύθυνσης. Αν αφεθεί κάποιος κρατούμενος να έχει τα ίδια προσόντα και δεξιότητες με αυτά που είχε όταν μπήκε στη φυλακή, το πιο πιθανό είναι να ασχοληθεί στο μέλλον με τις ίδιες δραστηριότητες, όπως άλλωστε έκανε και πριν".

Για ποιο λόγο επιλέξατε να διδάξετε στο δημοτικό σχολείο του ΕΚΚΝΑ;

Σπούδασα στο Παιδαγωγικό Τμήμα (Δημοτικής Εκπαίδευσης) του Πανεπιστημίου Αθηνών και για χρόνια εργάστηκα σε σχολεία ως δάσκαλος. Υπήρχε από νεαρή ηλικία μια ευαισθησία για τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Όταν ενημερώθηκα πως λειτουργεί δημοτικό σχολείο στο πλαίσιο του Ειδικού Καταστήματος Κράτησης Νέων Αυλώνα, δεν δίστασα να επιλέξω αυτό το σχολείο. Διδάσκω εδώ από το 2002 και από το 2004 τελώ χρέη προϊσταμένου και διευθυντή.

Ποια είναι η ιστορία του σχολείου;

Το Δημοτικό Σχολείο του Ειδικού Καταστήματος Κράτησης Νέων Αυλώνα αποτελεί τη φυσική διαδοχή του Δημοτικού Σχολείου που λειτουργούσε από τη δεκαετία του ’60 στο Σωφρονιστικό Κατάστημα Ανηλίκων Κορυδαλλού και ουσιαστικά αποτελεί την πρώτη τυπική εκπαιδευτική δομή που λειτούργησε σε ελληνικές φυλακές. Το 1998 με τη μεταφορά του Σ.Κ.Α. στον Αυλώνα με τη μετονομασία Ε.Κ.Κ.Ν. Αυλώνα, το Δημοτικό Σχολείο λειτούργησε ως παράρτημα του Δημοτικού Σχολείου της Κοινότητας του Αυλώνα και την αμέσως επόμενη χρονιά αποτέλεσε αυτόνομη σχολική μονάδα. Αρχικά ήταν διθέσιο και το 1999 αναβαθμίστηκε σε τριθέσιο Δημοτικό Σχολείο. Κατά τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του στεγαζόταν σε υποτυπώδεις εγκαταστάσεις που είχαν πρόχειρα μετασκευαστεί ώστε να θυμίζουν σχολείο. Αυτό μέχρι το 2004, όταν επί Υπουργίας του κυρίου Αναστασίου Παπαληγούρα, δημιουργήθηκε εντός των εγκαταστάσεων του Ε.Κ.Κ.Ν.Α. σύγχρονο εκπαιδευτήριο που συστέγασε τόσο το Δημοτικό όσο και το Γυμνάσιο-Λύκειο που νωρίτερα είχε συσταθεί και λειτουργούσε από το 2002. Το νέο εκπαιδευτήριο έδωσε νέα πνοή στην εκπαιδευτική διαδικασία του Ειδικού Καταστήματος και παράλληλα αποτέλεσε καταλύτη στην αναβάθμιση του ρόλου των σχολείων στη σωφρονιστική πολιτική που ακολουθούνταν μέχρι τότε. Περισσότερες πληροφορίες μπορεί να αντλήσει κανείς από την επίσημη ιστοσελίδα του Καταστήματος (www.ekkna.net).

Ποιες είναι οι προϋποθέσεις εγγραφής ενός κρατούμενου στο σχολείο και ποια η διδακτέα ύλη;

Η βασική προϋπόθεση είναι η ιδιότητα του κρατούμενου στο Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Αυλώνα. Η διδακτέα ύλη δεν διαφοροποιείται από αυτή ενός τυπικού σχολείου, αν και γίνονται ασφαλώς οι αναγκαίες προσαρμογές. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στα μαθήματα της γλώσσας και των μαθηματικών. Ο μέσος όρος φοίτησης είναι τα τρία χρόνια. Η αντιληπτική ικανότητα των κρατουμένων – λόγω της ηλικίας τους – είναι αναπτυγμένη εν συγκρίσει με τους μαθητές ενός τυπικού σχολείου. Επομένως, η διαδικασία της διδασκαλίες προχωρά με πιο γοργούς ρυθμούς.

Ποια είναι η σύνθεση των μαθητών και η καθημερινότητα του σχολείου; Ποιες είναι οι ιδιαίτερες προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει ένας δάσκαλος στο σχολείο ενός Ειδικού Καταστήματος;

Η πλειοψηφία των μαθητών (70%) προέρχονται από κράτη της αλλοδαπής. Οι υπόλοιποι είναι έλληνες, κυρίως καταγωγής Ρομά και μουσουλμάνοι. Η σημαντικότερη διαφορά με τα τυπικά σχολεία είναι πως έχεις να κάνεις με μεγάλα παιδιά και συγκεκριμένα νεαρούς ενήλικες. Προσπαθούμε να λειάνουμε την ιδιοσυγκρασία του κρατούμενου με την ιδιότητα του μαθητή. Αυτό αποτελεί μια ιδιαίτερη πρόκληση για όποιον διδάσκει στο σχολείο ενός καταστήματος κράτησης, όπου οι μαθητές – κρατούμενοι διαθέτουν έναν ιδιαίτερο ψυχισμό. Πρόκειται για νεαρά άτομα, που έχουν επιδείξει παραβατική συμπεριφορά, συχνά δε είναι χρήστες ναρκωτικών ουσιών και προέρχονται από γενικότερα προβληματικά περιβάλλοντα. Στο χώρο του σχολείου βρίσκονται κατά τις πρωινές ώρες. Το υπόλοιπο της ημέρας διαβιούν σε περιβάλλον μη φιλικό για την εκπαιδευτική διαδικασία, γεγονός που επιφέρει πρακτικές και ψυχολογικές συνέπειες. Οι μαθητές καλούνται να μελετούν μέσα στα κελιά, ενώ και η ιδιότητα του μαθητή έρχεται σε δεύτερη μοίρα στα μάτια του σωφρονιστικού συστήματος. Αυτό που κυριαρχεί είναι η ιδιότητα του κρατούμενου.

Πώς η καθημερινότητα της ιδρυματικής διαβίωσης επηρεάζει τη λειτουργία του σχολείου;

Το περιβάλλον που βιώνει ο κάθε κρατούμενος είναι απρόσωπο, αφύσικο και απάνθρωπο. Σε συνδυασμό με το νεαρό της ηλικίας τους, κάτι τέτοιο λειτουργεί διεγερτικά για την εκδήλωση βίας ανάμεσα σε ομάδες κρατουμένων, που ενίοτε λαμβάνει σημαντικές διαστάσεις μετατρέποντας το κατάστημα σε «στίβο μάχης». Τέτοιες «φασαρίες» επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία, καθώς δεν υπάρχει η δυνατότητα διαμόρφωσης ενός μικτού τμήματος μαθητών. Είναι απαραίτητο να προσαρμόζεις τη λειτουργία του σχολείου στις νόρμες της σωφρονιστικής υπηρεσίας, ιδίως όταν επιλέγεται η απαγόρευση εξόδου από το κελί για ορισμένο χρόνο, μέχρι να ηρεμήσουν τα πνεύματα. Η λειτουργία του σχολείου επηρεάζεται επίσης από τις μεταγωγές ή τις άδειες των κρατουμένων (όταν π.χ. απουσιάζουν προκειμένου να παραστούν σε δίκη). Η εκπαιδευτική διαδικασία διακόπτεται για αυτούς τους κρατούμενους.

Πώς έχει επηρεάσει το σχολείο την καθημερινότητα της φυλακής;

Τόσο το Δημοτικό Σχολείο, όσο και το Γυμνάσιο-Λύκειο, αφήνουν ένα ισχυρό αποτύπωμα στη λειτουργία της φυλακής. Τα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας, που λειτουργούν σε άλλες φυλακές, δεν απευθύνονται σε όλους τους κρατούμενους, αλλά μόνο σε όσους δεν έχουν ολοκληρώσει την υποχρεωτική τους εκπαίδευση. Στο ΕΚΚΝΑ δεν έχει τεθεί κανένας περιορισμός ως προς τις εγγραφές. Κάθε κρατούμενος έχει στην ουσία τη δυνατότητα να γίνει μέλος της σχολικής κοινότητας με αποτέλεσμα η πλειοψηφία των κρατουμένων να κατέχει παράλληλα την ιδιότητα του μαθητή. Το πρόγραμμα της φυλακής αλλάζει, καθώς οι κρατούμενοι έχουν την ευκαιρία να φεύγουν από τα κελιά τους κατά τις πρωινές ώρες και να μεταβαίνουν στο σχολικό περιβάλλον. Οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι καλούνται να εκπληρώσουν μια επιπλέον αρμοδιότητα, να βοηθούν τη λειτουργία του σχολείου με το να «ανοίγουν» τα κελιά τις απαιτούμενες ώρες. Το σχολείο αποτελεί για τους κρατούμενους μια νησίδα ελευθερίας. Αποκτούν ρόλους και έχουν την ευκαιρία να αναδείξουν την προσωπικότητά τους. Στο Δημοτικό Σχολείο ξεκίνησε επίσης να λειτουργεί θεατρική ομάδα, όπως επίσης ομάδα εκμάθησης σκάκι. Σήμερα αυτές οι δράσεις είναι ανοιχτές σε κάθε κρατούμενο. Η ψυχολογική κατάσταση των καινούργιων κρατουμένων βελτιώνεται αμέσως με το που ξεκινούν να παρακολουθούν τα μαθήματα. Τα σοβαρότερα περιστατικά βίας ανάμεσα στους κρατούμενους λαμβάνουν χώρα όταν η φυλακή είναι κλειστή, παρόλο που σε αυτές τις ώρες δεν υπάρχει συνωστισμός σε έναν συγκεκριμένο χώρο του καταστήματος. Το σχολικό περιβάλλον θα μπορούσε, πράγματι, να αποτελέσει χώρο εκδήλωσης βίαιων περιστατικών. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει. Στο αξιακό σύστημα των κρατουμένων, το σχολείο κατέχει υψηλή θέση. Υπάρχει ένας σεβασμός στο χώρο και οι κρατούμενοι έχουν εμπεδώσει το ρόλο του μαθητή. Ως προς αυτό, ο ρόλος του σχολείου έχει επιτευχθεί.

Ποια είναι η γνώμη σας για το εκπαιδευτικό υπόβαθρο των δασκάλων που καλούνται να διδάξουν σε σχολικές μονάδες φυλακών;

Δεν υπάρχει κάποια εξειδίκευση στο πλαίσιο των σπουδών ενός παιδαγωγού για την περίπτωση των σχολείων που λειτουργούν σε φυλακές. Θα ήταν απαραίτητο να διαμορφωθεί μια ειδική κατεύθυνση.

Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, τα σημαντικότερα προβλήματα που ταλανίζουν το σωφρονιστικό σύστημα;

Ένα βασικό πρόβλημα είναι οι υποδικίες και οι αργοί ρυθμοί απονομής της ποινικής δικαιοσύνης. Εισπράττω πολύ συχνά το άγχος των μαθητών για την πορεία τα υπόθεσής τους. Ένα επίσης βασικό ζήτημα είναι η εφαρμογή των ποινών. Έχω την αίσθηση ότι δεν αρκεί η αποφυγή της τιμωρίας. Ο τρόπος που εκτίονται οι ποινές μοιάζει με ένα διαρκές «ψαλίδωμα», που γίνεται αντιληπτό ως ατιμωρησία. Σημασία έχει να εκμεταλλευτούμε όλο το εύρος των δυνατοτήτων που παρέχει ο σωφρονιστικός κώδικας (π.χ. κοινωφελή εργασία, ημιελεύθερη διαβίωση) και να διαμορφωθεί ένα ευέλικτο σύστημα εναλλακτικών ποινών.

Ποιό ρόλο θα μπορούσε να διαδραματίσει η επιστημονική έρευνα στην υπερπήδηση των προβλημάτων του σωφρονιστικού συστήματος;

Να φωτίσει και να επικοινωνήσει τα προβλήματα. Η διενέργεια επιστημονικών μελετών δηλώνει ότι τίποτα δεν πρέπει να αφήνεται στην τύχη, αλλά κάθε απόφαση πρέπει να λαμβάνεται ύστερα από διεξοδική ανάλυση και μελέτη. Η κοινωνία «καραδοκεί». Άλλες φορές είναι σύμμαχός μας και άλλοτε τη βρίσκουμε απέναντί μας ή και τα δύο ταυτόχρονα. Για να επιτύχουμε κάθε προσπάθεια σωφρονισμού, χρειαζόμαστε την κοινωνία με το πλευρό μας και αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της ενημέρωσης. Τα στοιχεία που αφορούν το σωφρονιστικό σύστημα δεν πρέπει να είναι για εσωτερική κατανάλωση, αλλά να δημοσιοποιούνται. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα στατιστικά στοιχεία του Υπουργείου Δικαιοσύνης περί των κρατουμένων στις φυλακές δεν καταχωρείται καν η ιδιότητα του μαθητή.