του Κώστα Λεϊμονή,
Δικηγόρου Αθηνών

 

Ιούνιος 2010, Φιλαδέλφεια, ΗΠΑ.

 

Η στήλη αυτού του τεύχους του «The Art of Crime» είναι αποτέλεσμα μιας ερευνητικής επίσκεψης, η οποία δημιουργεί τόσα πολλά ζητήματα εγκληματολογικού, σωφρονιστικού, αλλά και κοινωνιολογικού ενδιαφέροντος, ώστε μία εκ βαθέων ανάλυση θα απαιτούσε συνέχειες επί συνεχειών. Παρ’ όλα αυτά, θα προσπαθήσω να γίνω όσο το δυνατόν περιεκτικότερος γίνεται σχετικά με το σωφρονιστικό σύστημα φυλακών της Φιλαδέλφεια ή Eastern State Penitentiary.

 

 

Οι φωτογραφίες που βλέπετε δεν αντιπροσωπεύουν τίποτε άλλο παρά ένα πολύ μικρό δείγμα του κυριαρχούντος στις φυλακές κλίματος. Αν και χωρίς φυλακισμένους – καταδικασμένους, αν και χωρίς προσωπικό, αν και χωρίς ζωή σήμερα, η απόρροια της εκτέλεσης χιλιάδων ποινών στοίχειωνε κάθε διάδρομο, κάθε κελί, κάθε μέρος. Έρχονταν στιγμές που απορούσε κανείς αναρωτώμενος: «Είναι αυτό σωφρονισμός; Είναι καταστολή; Ποιος είναι τελικά ο σκοπός της ποινής; Το προσωρινό ή αιώνιο βασανιστήριο της ψυχής;»

 

 

Αρχικά, πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι οι φυλακές της Φιλαδέλφεια άρχισαν να λειτουργούν το 1829 και αποτελούσαν τις πιο «διάσημες» και ακριβές φυλακές, με ένα πολύ προχωρημένο σύστημα για την εποχή εκείνη. Γνωστοί κρατούμενοί τους ήταν ο ληστής Willie Sutton και ο Al Capone. Σήμερα το μόνο που μένει είναι η βασική του αρχιτεκτονική δομή και ερείπια. Το μεγάλο αυτό αρχιτεκτονικό οικοδόμημα αυστηρής πειθαρχίας δεν τιμωρούσε το σώμα, αλλά την ψυχή του δράστη, καθώς υπήρχε η άποψη ότι το σώμα είναι προέκταση των εσωτερικών διαθέσεων του δράστη, άλλως της ψυχικής του τάσης προς το έγκλημα, της παρεκκλίνουσας ροπής του προς το παράνομο και απαγορευμένο.

 

Τα κελιά ήταν επίτηδες χτισμένα τόσο μικρά, κλειστά, χαμηλοτάβανα και στενά, με μόνο φως αυτό του ήλιου όσο διαρκούσε η μέρα από ένα πολύ μικρό παράθυρο, για να μοιάζουν με ησυχαστήρια μοναχών, ούτως ώστε ο καταδικασμένος να σκεφτεί το λάθος του με ηρεμία και να αυτοτιμωρηθεί∙ να έρθει πιο κοντά στο Θεό, να συνειδητοποιήσει το αδίκημα που τέλεσε και να αποδεχτεί το απαράδεκτο και το κοινωνικά μη ανεκτό της πράξης του (The Pennsylvania system).

 

 

Η κοπιώδης όμως εργασία ήταν και αυτή τμήμα της έκτισης της ποινής των καταδικασμένων. Μέσα από τη σιωπηρή συμμετοχή τους σε διάφορες ασχολίες, τουλάχιστον, συνειδητοποιούσαν ότι ήταν ζωντανοί και κατά ένα τρόπο ακόμη χρήσιμοι. Και λέμε σιωπηρή συμμετοχή, καθώς απαγορευόταν αυστηρά να επικοινωνούν ο ένας φυλακισμένος με τον άλλο. Άλλωστε, τα κελιά ήταν έτσι σχεδιασμένα, ώστε να υπάρχει ειδική υποδοχή του φαγητού χωρίς να ανοίγει καν η πόρτα και να υπάρχει μία πολύ μικρή ατομική αυλή για τον κάθε κρατούμενο χωρίς τη δυνατότητα επικοινωνίας με κάποιον άλλο. Ακόμη και στις όποιες «εκδρομές» που οργανώνονταν, πάντοτε υπήρχαν ειδικές μάσκες για τα πρόσωπα των φυλακισμένων ώστε να μην έχουν καν οπτική επαφή με τους άλλους, με το ποιος θα μπορούσε να είναι ο άλλος.

 

 

Στο σημείο δε αυτό πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι το προηγούμενο σωφρονιστικό σύστημα, το οποίο επέτρεπε τη μίξη διαφόρων εγκληματιών μεταξύ τους, είχε αποτύχει, καθώς αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο καταδικασμένος για ελαφρότερα εγκλήματα, με μικρότερη ποινική απαξία («πορτοφολάς») να βρισκόταν στον ίδιο χώρο με έναν ιδιαίτερα επικίνδυνο εγκληματία (εκ προθέσεως δολοφόνο) και δεν ήταν λίγες οι φορές που υπήρχαν θύματα μέσα από συμπλοκές φυλακισμένων.

Ο βασικός σκοπός πάντως έπρεπε να διαφυλαχθεί και να μείνει ακέραιος: Η τιμωρία της ψυχής ήταν ένας μοναχικός δρόμος ατομικής ευσυνειδησίας. Αργότερα, γύρω στο 1900 καταργήθηκε αυτή η απόλυτη μοναχικότητα και μέσα από τις εργασίες υπήρχε μια κάποια, ελάχιστη ανθρώπινη επαφή, όπως επίσης βελτιώθηκαν σε ένα βαθμό και οι συνθήκες διαβίωσης στα μικροσκοπικά κελιά, όπου αντί της πέτρας τοποθετήθηκαν ως πάτωμα κάποια σανίδια.

23 Οκτωβρίου 1829. Πρώτος κρατούμενος: Charles Williams. Κλέφτης. Μέτριο ανάστημα. Σημάδι στη μύτη. Πλατύ στόμα. Μαύρα μάτια. Αγρότης. Μπορεί να διαβάζει. Έκλεψε ένα ρολόι είκοσι δολαρίων, μία σφραγίδα τριών δολαρίων και ένα χρυσό κλειδί. Καταδίκη σε δύο χρόνια φυλάκιση με εργασία.

 

 

1831. Πρώτη γυναίκα κρατούμενη. Γαλλίδα. 1832. Πρώτη απόδραση. 1837. Δεύτερη απόδραση από τον ίδιο κατάδικο. 1836. Η φυλακή πλέον ολοκληρώνεται υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονά της John Haviland. 11 στρέμματα, 450 κελιά, με άρτιο υδραυλικό και αποχετευτικό σύστημα. Ένα αρχιτεκτονικό οικοδόμημα, προχωρημένο για την εποχή, πέρα από τη λειτουργική του αξία, δεχόταν έξω από τους τοίχους του κόσμο από τις γύρω πόλεις και όχι μόνο για να το θαυμάσουν. Πάνω από 10.000 κόσμος είχε πάει ως το 1858. Μία γραμμή από τούβλα αρκούσε για να βάλει όρια ανάμεσα στον θαυμασμό από τη μία και τον σωφρονισμό από την άλλη. Τέσσερα χρόνια πριν ο πρώτος δάσκαλος πλήρους απασχόλησης είχε διοριστεί.

 Το 1842 ο Charles Dickens επισκέπτεαι τις φυλακές και ύστερα γράφει: «Το σύστημα είναι άκαμπτο, σκληρό και απελπιστικά μοναχικό. Πιστεύω ότι είναι λάθος». 

Το 1923 η πρώτη μεγάλη μαζική απόδραση ήταν γεγονός. Μερικοί ένοπλοι, έχοντας ομήρους κάποιους άοπλους φρουρούς (προφανώς οι πρώτοι πέτυχαν και τους πήραν τα όπλα) κατάφεραν να αποδράσουν. Πάνω από 100 άτομα απέδρασαν συνολικά από τις φυλακές της Φιλαδέλφεια μέσα στα 142 χρόνια λειτουργίας της, ενώ το 1933 οι κατάδικοι βάζουν φωτιά στα κελιά τους (η αναταραχή καταπνίχτηκε με περισσή βία).

 

Ένα χρόνο αργότερα, το 1924, τρώνε για πρώτη φορά όλοι μαζί χωρισμένοι σε γκρουπ σε ένα μεγάλο δωμάτιο με πολλές τραπεζαρίες. Το 1926 χτίζεται η 14η πτέρυγα. Την περίοδο 1929 – 1930 ο Αl Capone εκτίει την ποινή του.

Το 1945 δώδεκα φυλακισμένοι μέσω ενός τούνελ που έσκαβαν μυστικά μέσα από τα κελιά τους και τους συνέδεε με τον έξω περίγυρο καταφέρνουν προς στιγμήν να αποδράσουν. Ο ιθύνων νους, Clarence Klinedinst, ο οποίος το δημιουργούσε, ενόσω συγχρόνως δούλευε. Είχε μόλις 2 ακόμη χρόνια ποινής να εκτίσει, τα οποία έγιναν δώδεκα ύστερα από τη σύλληψη του λόγω απόδρασης.

Ύστερα από μία πολύ δυναμική εξέγερση το 1961 και με την  επέμβαση μεγάλης αστυνομικής δύναμης γεννιέται το ερώτημα αν οι φυλακές πρέπει να κλείσουν, πράγμα το οποίο γίνεται τον Ιανουάριο του 1970. Οι περισσότεροι φυλακισμένοι μεταφέρονται στις φυλακές του Graterford.

  

Άραγε, υπάρχει το «ιδανικό» σωφρονιστικό σύστημα; Αυτό είναι το πρώτο ερώτημα που έρχεται αμέσως στο μυαλό όποιου επισκεφτεί το εγκαταλελειμμένο πια αυτό κτήριο των φυλακών της Φιλαδέλφεια. Υπάρχουν οι «ιδανικές» φυλακές, που θα δεχθούν ένα εγκληματία και θα τον επανεγκλιματίσουν ομαλά στην κοινωνία ή όλα είναι αποκυήματα της θεωρίας, τα οποία βλέπει η πράξη και μειδιά; Είναι ικανό ένα Κράτος και υπό ποιες προϋποθέσεις να εστιάσει το βάρος του στο ότι μέσα από τα κελιά, πλάθονται ψυχές και δεν αναπλάθονται εγκληματίες;

 

Στην Ελλάδα αυτό το ερώτημα θα έλεγε κάποιος ρεαλιστής είναι τουλάχιστον ρητορικό.

Περιμένουμε το μέλλον να μας διαψεύσει.