της Β. Αρτινοπούλου
Αν. Καθηγήτριας Παντείου Πανεπιστημίου
Το άρθρο επικεντρώνεται στην αποκαταστατική δικαιοσύνη (restorative justice) και τη σχετική προβληματική που αφορά το περιεχόμενο, το σχετικό κίνημα, και τις εφαρμοσμένες πολιτικές της. Στόχος μας είναι η ανάδειξη των «γκρίζων ζωνών» του πολυσυζητημένου ζητήματος της αποκαταστατικής δικαιοσύνης και οι αντανακλάσεις τους στη θεωρία, την έρευνα και την εφαρμογή της.
Το πρώτο μέρος του άρθρου περιλαμβάνει σύντομη προβληματική για την έννοια της «αποκαταστατικής δικαιοσύνης» και τις απόπειρες ορισμού της. Στο δεύτερο μέρος επιχειρείται συνοπτική επισκόπηση του κινήματος (;) σε ΗΠΑ και Ευρώπη, καθώς και τα βασικά σημεία του σχετικού «επιστημονικού διαλόγου», μέσα από τον οποίο αναδεικνύονται οι τάσεις στη θεωρία, την έρευνα και τις πρακτικές. Τα προς διερεύνηση ερωτήματα, τα διλλήματα και οι «γκρίζες ζώνες» της αποκαταστατικής δικαιοσύνης περιλαμβάνονται στο τελευταίο μέρος.
Το περιεχόμενο του άρθρου στηρίζεται κυρίως στη διεθνή βιβλιογραφία και αφορά την ανάπτυξη του αντικειμένου σε άλλες χώρες -πλην της Ελλάδας. Στη χώρα μας υπάρχουν ελάχιστες -αλλά σημαντικότατες- βιβλιογραφικές αναφορές για την αποκαταστατική δικαιοσύνη από τους κ. κ. Στ. Αλεξιάδη , Α. Πιτσελά , Κ. Σπινέλλη κ.α. Η έρευνα και η εφαρμογή προγραμμάτων αποκαταστατικής δικαιοσύνης είναι σε εμβρυικό στάδιο συγκριτικά με άλλες χώρες και περιορίζεται στην αντιμετώπιση της παραβατικότητας ανηλίκων (συνδιαλλαγή δράστη θύματος ως αναμορφωτικό μέτρο, άρθρο 122, εδ., ε’ Π.Κ. –ν. 3189/2003) και σε πλημμελήματα ενδοοικογενειακής βίας (πρόβλεψη της διαμεσολάβησης μεταξύ δράστη –θύματος, άρθρα 11 και 12 του 3500/06). Στην τελευταία περίπτωση και στο διάστημα των δύο ετών που μεσολάβησε από τη ψήφιση του νόμου, δεν έχουμε ούτε μία περίπτωση ποινικής διαμεσολάβησης. Η έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού που θα συνέβαλε στο εισαγγελικό έργο της διαμεσολάβησης, και η παράλληλη έλλειψη κοινωνικο-υποστηρικτικών δομών και θεραπευτικών προγραμμάτων για τους δράστες, αποτελούν δύο μόνο από τους λόγους που έχουν καταστήσει τη σχετική διάταξη ανενεργή έως σήμερα.
1. Διευκρινίζοντας του όρους
Κοινά αποδεκτός ορισμός της αποκαταστατικής δικαιοσύνης δεν υπάρχει. Το περιεχόμενό της είναι ευρύτατο και περιλαμβάνει από την «πολιτική της ποινικής δικαιοσύνης έως την πολιτική για τη ρύθμιση της ευημερίας των παιδιών, σχολείων, εταιριών, αστικών υποθέσεων και των αυταρχικών καθεστώτων που καταπατούν τα ανθρώπινα δικαιώματα».
Απόπειρες ορισμών έχουν γίνει πολλές (Marshall 1999, Paul McCord 1996, United Nations 1999). Άλλοι ορισμοί τονίζουν την έννοια της διαδικασίας (process) κατά την οποία όλες οι πλευρές που σχετίζονται με ένα συγκεκριμένο έγκλημα συγκεντρώνονται με στόχο να αντιμετωπίσουν συλλογικά τις συνέπειες της πράξης και τις επιπλοκές στο μέλλον (Paul Mc Cord). Άλλοι τονίζουν τις «αξίες» της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, όπως η λογοδοσία των θυτών στα θύματα, η αποκατάσταση της ζημίας ή βλάβης, η επανένταξη των δραστών στην κοινότητα, ο σεβασμός στο διάλογο κ.α. Σημαντική –εννοιολογική και λειτουργική - είναι η διάκριση της αποκαταστατικής δικαιοσύνης σε ουσιαστική και δικονομική από τον Αλεξιάδη . Η μόνη συμφωνία που υπάρχει στη βιβλιογραφία σήμερα είναι ότι δεν υπάρχει συμφωνία για το τι είναι αποκαταστατική δικαιοσύνη. Πρόκειται για μια «έννοια –ομπρέλα» που περιλαμβάνει ποικιλία πρακτικών, όπως διαμεσολάβηση, συνεδρίες σε κύκλους ή/και στο πλαίσιο των τοπικών κοινωνιών, χωρίς έναν καθολικά αποδεκτό ορισμό.
Ωστόσο, για αναλυτικούς λόγους επισημαίνουμε τα κοινά στοιχεία των ορισμών που έχουν έως σήμερα διατυπωθεί:
α. η αποκαταστατική δικαιοσύνη στοχεύει στη συμπλήρωση, την αλλαγή ή/και τον μετασχηματισμό του κυρίαρχου συστήματος της ποινικής δικαιοσύνης.
β. η αποκαταστατική δικαιοσύνη αντιμετωπίζει το έγκλημα όχι ως μια αφηρημένη και θεωρητική έννοια, ως πράξη κατά του κράτους, αλλά ως βλάβη και παραβίαση των διαπροσωπικών σχέσεων.
γ. Άρα, η δικαιοσύνη οφείλει και πρέπει να είναι επανορθωτική ή αποκαταστατική, με στόχο την επανόρθωση της ζημίας ή του κακού που έχει προκληθεί από το δράστη στα θύματα .
δ. Η αποκαταστατική δικαιοσύνη είναι μια ειδική μέθοδος χειρισμού του εγκλήματος που φέρνει κοντά ή μαζί το δράστη, το/ τα θύματά του, τις οικογένειές τους και τους φίλους τους για να συζητήσουν τις επιπτώσεις του γεγονότος και τα βήματα που πρέπει να γίνουν για να αποκατασταθεί το κακό ή η βλάβη που προξένησε ο δράστης.
Γενικές αρχές της αποκαταστατικής δικαιοσύνης είναι η αποκατάσταση των θυμάτων και των κοινοτήτων, η προώθηση των επανένταξης των δραστών, καθώς και η αποκατάσταση των σχέσεων μεταξύ δράστη, θύματος και τοπικών κοινωνιών . Συγκριτικά δε με τις «κλασικές» μορφές απονομής δικαιοσύνης, η αποκαταστατική δικαιοσύνη –σύμφωνα με τους υποστηρικτές της- φαίνεται να έχει περισσότερο «δημοκρατικό», πλουραλιστικό και καινοτόμο χαρακτήρα, επειδή τα ενδιαφερόμενα μέρη αξιολογούν και συν-αποφασίζουν το αποτέλεσμα, έχουν δυνατότητα επιλογής του αποτελέσματος ή των ποινών, και επειδή –τελικά- συμβάλλει στην εμπέδωση του αισθήματος δικαίου στην κοινότητα.
Επεκτείνοντας την προβληματική του όρου και του περιεχομένου της αποκαταστατικής δικαιοσύνης και με βάση τη σχετική βιβλιογραφία, παρατηρούμε ότι «εννοιολογικές διαφορές δεν υπάρχουν μόνο ανάμεσα στους οπαδούς και τους αντιτιθέμενους στην αποκαταστατική δικαιοσύνη…Η σύγχυση παρατηρείται και μέσα στους κόλπους του ίδιου του κινήματος…και δεν πρόκειται για απλή ακαδημαϊκή παρατήρηση, αλλά αφορά τις διάφορες αρνητικές θεωρητικές και πρακτικές εφαρμογές….Επαγγελματίες έρχονται αντιμέτωποι με άλλους επαγγελματίες, επαγγελματίες εναντίον θεωρητικών, ερευνητές εναντίον επαγγελματιών και αντίστροφα, ερευνητές και αξιολογητές του ιδιωτικού τομέα εναντίον εκείνων του δημοσίου και αντίστροφα… Ενας φαύλος κύκλος δημιουργείται.»
Ίσως είναι η στιγμή να εγκαταλειφθεί η προσπάθεια για τη διατύπωση ενός –καθολικά αποδεκτού- ορισμού της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, αφού αυτή υπόκειται ακόμα σε μια διαρκή και δυναμική διαδικασία ακαδημαϊκής ζύμωσης και εφαρμοσμένης πολυσπερμίας (ετερογένειας).
2. Προσεγγίζοντας το κίνημα της Αποκαστατικής Δικαιοσύνης.
2.1. Διαπιστώσεις
Μια απλή αναζήτηση στο Google με λέξη κλειδί «restorative justice» περιλαμβάνει 900.000 αναφορές (δημοσιεύσεις, φορείς, προγράμματα, έρευνες κ.α.). Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 παρατηρείται έκρηξη στη σχετική με την αποκαταστατική δικαιοσύνη βιβλιογραφία, όχι αποκλειστικά στα εγκληματολογικά επιστημονικά περιοδικά, αλλά γενικότερα σε όσα αφορούν τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Σχετικοί όροι είναι: η διαμεσολάβηση σε διάφορες μορφές της (νομική, σχολική, αστική, εργασιακή), η ειρηνική επίλυση συγκρούσεων (conflict resolution), οι εναλλακτικοί τρόποι επίλυσης διαφορών (alternative dispute resolutions), οι κοινοτικές συνεδρίες , συμμετοχική δικαιοσύνη , η «διαβουλευτική δημοκρατία» (deliberation democracy) κ.α. Η βιβλιογραφική έκρηξη για το θέμα, το έντονο ακαδημαϊκό ενδιαφέρον και οι πολλαπλές εφαρμογές της αποκαταστατικής δικαιοσύνης αποτελούν ζήτημα προς διερεύνηση στο πλαίσιο της κοινωνιολογίας της γνώσης. Συγκεκριμένα, πρέπει να διερευνηθούν οι ευρύτεροι παράγοντες που επηρεάζουν τη μετατόπιση των παραδειγμάτων στην εγκληματολογική σκέψη και τις εφαρμοσμένες πολιτικές. Σε αυτό το χρονικό διάστημα δημιουργήθηκαν νέα μεταπτυχιακά προγράμματα για την αποκαταστατική δικαιοσύνη και τη διαμεσολάβηση στα περισσότερα πανεπιστήμια διεθνώς. Νέα επαγγέλματα διαμορφώθηκαν, όπως του «διαμεσολαβητή» και των υποκατηγοριών του (family mediator, labour mediator κ.α.), ενώ παράλληλα κατοχυρώνονται τα επαγγελματικά τους δικαιώματα σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο (π.χ. International Ombudsman and Mediators Association IOMA, European Mediation Network Initiative EMNI, Family Mediators Association). Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην «επαγγελματική δεοντολογία» των διαμεσολαβητών (code of ethics). Οι επαγγελματίες χαρακτηρίζονται ως ενδιάμεσοι μεταξύ κράτους και πολιτών, με καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη και βελτίωση της δημοκρατικής συμμετοχής στις δημόσιες υποθέσεις (σχετικός όρος: «δημοκρατικός επαγγελματισμός» σύμφωνα με τους Olson & Dzur) . Η εγκληματολογία εκτός από τον συναφή επιθετικό προσδιορισμό ως «ειρηνοποιός εγκληματολογία» (Piece- Making Criminology) περιγράφεται σήμερα και ως «εφαρμοσμένη εγκληματολογία» (applied criminology).
Τα προγράμματα αποκαταστατικής δικαιοσύνης καλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα και περιλαμβάνουν αρκετές θεματικές όπως η παιδική προστασία, η σχολική βία, η ρύθμιση των εργασιακών σχέσεων, η ειρηνική επίλυση των διεθνών διαφορών, οι εναλλακτικές μορφές μεταχείρισης των δραστών στα συστήματα απονομής δικαιοσύνης και το σωφρονιστικό. Οι εκτιμητικές έρευνες και οι μετα-αναλύσεις αναδεικνύουν τις θετικές επιδράσεις παρόμοιων προγραμμάτων. Συγκεκριμένα, από το 2001 όταν το Καναδικό Τμήμα Δικαιοσύνης διεξήγαγε μια μετα-ανάλυση αποτελούμενη από 32 αξιολογήσεις προγραμμάτων αποκαταστατικής δικαιοσύνης με αξιόπιστα κριτήρια διαπιστώθηκε ότι υπάρχει πολύ στενή σχέση αυτής της μορφής δικαιοσύνης με τη μείωση της υποτροπής, την υψηλότερη αίσθηση του δικαίου που αποκτούν τα θύματα και οι δράστες και μεγαλύτερη εφαρμογή της συναίνεσης συγκριτικά με τις υποθέσεις επιβολής ποινής . Και πιο πρόσφατες μετα-αναλύσεις και αξιολογήσεις επιβεβαίωσαν τα προηγούμενα συμπεράσματα και αξιολόγησαν θετικά τη θεματική διεύρυνση των προγραμμάτων. Σήμερα, σχεδόν όλα τα ανεπτυγμένα κράτη έχουν παρόμοια προγράμματα –επικεντρωμένα κυρίως στο επίπεδο της πρόληψης και αντιμετώπισης της παραβατικότητας ανηλίκων- τα οποία όμως βρίσκονται στο περιθώριο των συστημάτων απονομής της ποινικής δικαιοσύνης και στη σκιά του τιμωρητικού παραδείγματος που εφαρμόζεται περισσότερο στον τομέα των ανηλίκων.
Αν και δεν γνωρίζουμε τον ακριβή συνολικό αριθμό ούτε το περιεχόμενο των προγραμμάτων αποκαταστατικής δικαιοσύνης που υλοποιούνται σε Ευρώπη, Αμερική και Αυστραλία, από το 2000 και έπειτα παρατηρείται μια τάση αξιολόγησης και της εκτίμησης της αποτελεσματικότητάς τους σε εθνικά επίπεδα και σε χώρες όπως η Μεγάλη Βρετανία , Αυστραλία , Καναδάς , ΗΠΑ.
Οι διεθνείς τάσεις δείχνουν μια ολοένα επεκτεινόμενη εφαρμογή αποκαταστατικών προγραμμάτων σε ΗΠΑ, Ευρώπη και Αυστραλία. Υπάρχουν διαφορετικά επίπεδα εφαρμογής παρόμοιων προγραμμάτων και χώρες που υιοθετούν παρόμοιες πρακτικές με διαφορετικές ταχύτητες. Ο John Muncie αναφέρει ότι « η αποκαταστατική δικαιοσύνη είναι μια υπό διαπραγμάτευση παγκόσμια βιομηχανία με τοπικά προϊόντα επεκτεινόμενη προς την Ευρώπη, τον Καναδά, τις ΗΠΑ, την Αυστραλία και αλλού..».
2.2. Οι τάσεις του κινήματος
Βιβλιογραφικά αποτυπώνονται δύο κύριες τάσεις στη μελέτη και την εφαρμογή της αποκαταστατικής δικαιοσύνης: α) μια μαξιμαλιστική και ανταγωνιστική προς τα επίσημα συστήματα απονομής της ποινικής δικαιοσύνης τάση, που υποστηρίζει ότι η αποκαταστατική δικαιοσύνη προσφέρει πιο αξιόπιστες και αποτελεσματικές διαδικασίες για το θύμα και τους δράστες του εγκλήματος και δύναται να εφαρμοσθεί σε όλα τα είδη των αδικημάτων (περιλαμβανομένων και των κακουργημάτων). Το αίτημα είναι «…μια συνολική μεταφορά της δικαιοσύνης σε ένα πιο ευγενικό, ορθολογικό, ελπιδοφόρο και διαπραγματεύσιμο πρότυπο δικαιοσύνης: μια «καλή δικαιοσύνη» . Σε αυτή την κατηγορία εντάσσεται η Νέα Ζηλανδία και η Αυστραλία, ήπειρος από την οποία προέρχεται ένας από τους μεγαλύτερους σύγχρονους υποστηρικτές εγκληματολόγους της αποκαταστατικής δικαιοσύνης ο John Braithwaite, πρόσφατα βραβευμένος με το Διεθνές Βραβείο της Εγκληματολογίας. Οι εκφραστές της τάσης αυτής οραματίζονται την εφαρμογή της αποκασταταστικής δικαιοσύνης στον επαναπροσδιορισμό της διεθνούς διπλωματίας και της οικονομικής ανάπτυξης και β. μινιμαλιστική –περιοριστική τάση που εστιάζει την εφαρμογή της αποκαταστατικής δικαιοσύνης συμπληρωματικά ή/και εναλλακτικά προς τα επίσημα συστήματα απονομής της δικαιοσύνης και αφορά τη διάπραξη μόνο πλημμελημάτων. Εδώ περιλαμβάνεται ο Καναδάς, πολιτείες της Β. Αμερικής, η Μ. Βρετανία και οι χώρες της Β. Ευρώπης που χρησιμοποιούν ολοένα και περισσότερο την εξωδικαστική επίλυση διαφορών, τη διαμεσολάβηση, τις κοινοτικές διαβουλεύσεις κ.α.
Στην Ευρώπη παρατηρείται έντονη ασυμμετρία μεταξύ των χωρών Βορρά και Νότου. Οι χώρες της Νότιας Ευρώπης δεν έχουν ακολουθήσει την ταχύτητα και την έκταση των εφαρμογών προγραμμάτων αποκαταστατικής δικαιοσύνης των χωρών της Κεντρικής και Β. Ευρώπης. Ακόμα και μεταξύ των χωρών της Ν. Ευρώπης παρατηρούνται σημαντικές αποκλίσεις (π.χ. Ελλάδα συγκριτικά με Ισπανία , Ιταλία και Πορτογαλία). Η ενδυνάμωση της «ιδέας» της αποκαστατικής δικαιοσύνης και η προώθηση αντίστοιχων προγραμμάτων (π.χ. διαμεσολάβηση δράστη –θύματος) είναι μια από τις δράσεις που χρηματοδοτεί η Ε.Ε. στο πλαίσιο του προγράμματος AGIS III, που υλοποιείται από το Ευρωπαϊκό Φόρουμ για την Αποκαταστατική Δικαιοσύνη (EFRJ) . Οι χώρες της Αν. Ευρώπης υιοθετούν και εφαρμόζουν ταχύτατα τα προγράμματα της αποκαταστατικής δικαιοσύνης και αναπτύσσουν μηχανισμούς εκπαίδευσης διαμεσολαβητών . Οι λόγοι της ασύμμετρης ανάπτυξης είναι ποικίλοι και αφορούν τόσο το επίπεδο της οργάνωσης και λειτουργίας των διαφορετικών συστημάτων απονομής της ποινικής δικαιοσύνης (νομοθετικό- δικαστηριακό), όσο και το επίπεδο των σχετικών με το έγκλημα αναπαραστάσεων και αξιών (κοινωνικό- πολιτισμικό). Αν και γνωρίζουμε για κάθε κράτος μέλος τις προβλέψεις και τις εφαρμογές της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, ωστόσο δεν έχουμε σχετικές συγκριτικές έρευνες σε ευρωπαϊκό επίπεδο, οι οποίες θα συνέβαλαν στη διερεύνηση των παραγόντων της ασυμμετρίας μεταξύ των κρατών μελών για το ζήτημα αυτό. Γενικά διαπιστώνουμε ότι στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης προωθείται ολοένα και περισσότερο η εφαρμογή των πρακτικών της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, όχι μόνο μέσω της θεσμοποίησης της διαμεσολάβησης σε κοινοτικό νομοθετικό επίπεδο, αλλά και μέσω της χρηματοδότησης σχετικών πρωτοβουλιών και προγραμμάτων (AGIS, AGIS II, AGIS III).
(...)
4. Αναζητώντας το μέλλον
Τώρα ζούμε μια διαρκή διαδικασία ζύμωσης στη θεωρία, την έρευνα και την εφαρμογή της αποκαταστατικής δικαιοσύνης. Ζούμε τις δυναμικές διαδικασίες της «παγκοσμιοποίησης του ελέγχου του εγκλήματος» και συγκεκριμένα τις «μεταφορές» των στρατηγικών αντιμετώπισης του εγκλήματος από τις ΗΠΑ προς την Ευρώπη. Τα προγράμματα της αποκαταστατικής δικαιοσύνης εντάσσονται σε αυτή τη διαδικασία της μεταφοράς και της παγκοσμιοποίησης και υποδηλώνουν μια μορφή «συμμαχίας» μεταξύ νέο-φιλελεύθερων και σοσιαλδημοκρατικών πολιτικών, παρά τις ευρύτερες αντιθέσεις τους στο περιεχόμενο και τις πρακτικές της μηδενικής ανοχής.
Προς το παρόν «πειραματιζόμαστε» με άλλες πρακτικές που στοχεύουν μεταξύ άλλων και στην αποσυμφόρηση των ποινικών συστημάτων. Εκτιμώ, ότι πρέπει και αξίζει να δοκιμάσουμε νέους τρόπους απονομής της δικαιοσύνης, νέες εφαρμογές, νέες πρακτικές εξωδικαστικής επίλυσης των διαφορών, με γνώμονα τις αρχές της εγκληματολογίας ως κοινωνικής επιστήμης και με σεβασμό στις αξίες του νομικού πολιτισμού και την οικουμενικότητα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Όπως εξάλλου σημειώνει και ο John Braithwaite, «..υπάρχει ακόμα πολύς δρόμος πριν αποδείξουμε ποιο από τα χρώματα του ουράνιου τόξου της αποκαταστατικής δικαιοσύνης εμπλουτίζει πραγματικά τη δικαιοσύνη. Έχουμε ακόμα να ταξιδέψουμε μακρύτερα για να ανακαλύψουμε εάν αυτά τα χρώματα μπορούν να συνδυαστούν για να σχηματίσουν το φωτεινό λευκό φως που θα μας βγάλει έξω από το Guadanamo και τις πολιτικές αποκλεισμού αυτού του κόσμου».
