Ένας συγγραφέας, ο  Hubert Selby Jr, που δεν έχει λάβει στη ζωή του καμία λογοτεχνική εκπαίδευση, που γράφει σε μία ακατέργαστη γλώσσα, που γράφει όπως έχει δηλώσει ο ίδιος κατά ένα μέρος με το αφτί του ∙ [1] γράφει και εκδίδει το 1978 το βιβλίο του Ρέκβιεμ για ένα όνειρο. Ένας ταλαντούχος σκηνοθέτης (Darren Aronofsky) διαβάζει αυτό το βιβλίο και αμέσως του γεννιέται η ιδέα να το μεταφέρει στη μεγάλη οθόνη του κινηματογράφου. Διότι η τέχνη του συγκεκριμένου αναγνώσματος είναι η ικανότητα του να εξανθρωπίζει το φαινομενικά απάνθρωπο και, κατ’ επέκταση, να εξανθρωπίζει τον αναγνώστη” [2]. Και γιατί η κινηματογραφική εικόνα έχει τη δύναμη να ζωντανέψει το Σπουδαίο Αμερικανικό Όνειρο και να δείξει πώς η αναζήτηση και τελικά η επίτευξη αυτού μπορούν να σε καταστρέψουν [3].

Το Ρέκβιεμ για ένα Όνειρο αποτελεί έναν όμορφα διαμορφωμένο απολογισμό της επίδρασης του εθισμού καταγράφοντας την καταστροφή τεσσάρων ανθρώπων. Η ταινία σκιαγραφεί τις ζωές των τεσσάρων αυτών ηρώων στο πέρας τριών εποχών. Όλοι τους ψάχνουν το κλειδί για τα όνειρα τους και στην πορεία καταρρέουν κάτω από το βάρος μίας καταστροφικής ζωής βουτηγμένης στην εξάρτηση και στις αυταπάτες.

 

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της ταινίας του Darren Aronofsky είναι ότι τα στοιχεία που προσδιορίζουν τον τόπο και το χρόνο όπου εκτυλίσσεται η πλοκή, είναι σχεδόν ανύπαρκτα. Μπορούμε να καταλάβουμε από κάποιες μικρές λεπτομέρειες, ότι οι ήρωες βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή της πόλης της Νέας Υόρκης, στη δεκαετία του 90΄. Η σκοτεινή και ρεαλιστική Νέα Υόρκη του Aronofsky σε συνδυασμό με την έλλειψη χρονικών προσδιορισμών είναι προφανώς ηθελημένη και συμβάλλει ακριβώς στο να παρουσιάσει το φαινόμενο των ναρκωτικών ως διαχρονικό και υπαρκτό, σε μία αμείλικτη κι άχρονη πόλη, κατάλληλη για τη σύνθεση των ρέκβιεμ των ονείρων των τεσσάρων τραγικών και παγιδευμένων στα εθισμένα μυαλά τους ηρώων.

Λόγω, λοιπόν, της σχεδόν αποκλειστικής απεικόνισης της χρήσης ναρκωτικών και ψυχοτρόπων ουσιών, το Ρέκβιεμ για ένα Όνειρο υπάγεται στην κατηγορία των ταινιών με θέμα τα ναρκωτικά (drug films). Πρόκειται για μία ταινία στην οποία είναι φανερό ότι δεν γίνεται καμία απολύτως προσπάθεια ωραιοποίησης του φαινομένου που παρουσιάζει, με σκοπό να γίνει αποδεκτή από το ευρύ κοινό. Σκοπός της είναι να ενοχλήσει το μέσο θεατή, παρουσιάζοντας με τραγικά ρεαλιστικό τρόπο – και ακριβώς σε αυτό έγκειται η  σκληρότητα της ταινίας – τους ήρωες να καταρρέουν κυριολεκτικά κάτω από το βάρος των καταχρήσεων τους – και το επιτυγχάνει. Αυτό που έγραψε ο κριτικός των Chicago Sun Times Roger Ebert για την ταινία, συνοψίζει το νόημα της και αυτό που πραγματικά ήθελε να πετύχει ο σκηνοθέτης της “ ...οποιοσδήποτε ανήλικος κάτω των 17 ετών που σκέφτεται να πειραματιστεί με τη χρήση ναρκωτικών, ίσως να θέλει να δει αυτή την ταινία, η οποία αποτελεί έναν ταξιδιωτικό οδηγό της κόλασης” [4].  

 

 

 

Σύμφωνα με τον Jaime Holt [5], οι ταινίες που απεικονίζουν χρήση ναρκωτικών ουσιών, μπορούν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες : αυτές που υιοθετούν μία θετική στάση απέναντι σε αυτά, παρουσιάζοντας τα ως αναπόφευκτο και μερικές φορές κοινωνικά αποδεκτό (ιδιαίτερα με τη μαριχουάνα, που παρουσιάζεται κατά κόρον σε ταινίες  ως μέσο διασκέδασης των εφήβων) κομμάτι της κοινωνίας, κι αυτές που υιοθετούν εχθρική στάση. Οι ταινίες της δεύτερης κατηγορίας, παρουσιάζουν τη χρήση ναρκωτικών ουσιών να οδηγεί σε θάνατο, φυλάκιση, ακρωτηριασμό (όπως χαρακτηριστικά στο Ρέκβιεμ) ή σε άλλες αρνητικές συνέπειες. Στη δεύτερη ακριβώς κατηγορία υπάγεται και η υπό εξέταση ταινία, της οποίας η ιδεολογία βασίζεται στο γεγονός ότι δεν υπάρχει περιθώριο για απλό πειραματισμό ή για ελεγχόμενη χρήση ναρκωτικών ουσιών για λόγους διασκέδασης – και τα δύο θα οδηγήσουν αναπόφευκτα στην εξάρτηση. Αυτό συμβαίνει διότι – όπως το παρουσιάζει εξαιρετικά ο Aronofsky – ο οργανισμός του χρήστη παρουσιάζει το φαινόμενο της ανοχής (tolerance), δηλαδή εμφανίζει την τάση για αύξηση των δόσεων προς επίτευξη του ίδιου φαρμακοδυναμικού αποτελέσματος, λόγω βαθμιαίας ανοσοποίησης του οργανισμού [6].

Το φαινόμενο των ναρκωτικών ανέκαθεν αποτελούσε θέμα ταμπού στις κοινωνίες και για το λόγο αυτό, πριν το 1969 που το φεστιβάλ του Woodstock σάρωσε την υφήλιο, ο κινηματογράφος είχε ένα ιδιαίτερα μικρό και μάλιστα όχι τόσο δημοφιλές ιστορικό, ως προς την απεικόνιση της χρήσης ναρκωτικών ουσιών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ταινία The Man with the Golden Arm (1955), η οποία εξερευνά τον εθισμό στα σκληρά ναρκωτικά με σχεδόν υστερικό πάθος, με αποτέλεσμα η συγκεκριμένη ταινία να προκαλέσει σκάνδαλο με την κατά μέτωπο επίθεση της στο τότε "απαγορευμένο" ζήτημα των ναρκωτικών [7].

 

Στον 21ο αιώνα που πλέον διανύουμε, η χρήση ναρκωτικών και ψυχοτρόπων ουσιών είναι ένα αναγνωρισμένο κοινωνικό πρόβλημα, με τους χρήστες να βρίσκουν υποστήριξη από κρατικούς και μη οργανισμούς. Η σημαντική αυτή αλλαγή, φαίνεται και σε πολλές πρόσφατες ταινίες, όπου πλέον η απεικόνιση της χρήσης και εμπορίας ναρκωτικών παρουσιάζεται με αμείλικτη σκληρότητα – όπως και στην ταινία Requiem For A Dream (2000) εξάλλου. Σκοπός πλέον των ταινιών αυτών είναι, όχι να σοκάρουν, για να αντιταχθούν στις συντηρητικές και ακραίες πολιτικές, αλλά να προειδοποιήσουν.

 

 

 

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, η έννοια της ναρκωτικής ουσίας (με την έννοια του αγγλικού όρου drug) στη Φαρμακολογία, αναφέρεται σε κάθε χημική ουσία η οποία μεταβάλλει τις φυσιολογικές βιοχημικές λειτουργίες των ιστών ή οργάνων. Αντιθέτως, ο αγγλικός όρος narcotic αναφέρεται σε κάθε χημική ουσία που προκαλεί κώμα ή μη αίσθηση πόνου και κυρίως χρησιμοποιείται για τις οπιούχες ουσίες ή τα οπιοειδή, τα οποία ονομάζονται αναλγητικά ναρκωτικά. [8]

Μία αρκετά κοινή διάκριση των ναρκωτικών, είναι αυτή που τα χωρίζει σε σκληρά κι ήπια ναρκωτικά. Η διάκριση αυτή είναι ιδιαίτερα αμφιλεγόμενη, διότι δημιουργείται η εντύπωση ότι τα ήπια δεν προκαλούν σοβαρές βλάβες ή καθόλου βλάβες. Μία τέτοια εντύπωση είναι λανθασμένη, αφού όλα ανεξαιρέτως τα ναρκωτικά – καθώς κι οι ψυχοτρόπες ουσίες – έχουν αρνητική επίδραση στον οργανισμό, ανεξάρτητα από την κατηγοριοποίηση τους σε σκληρά κι ήπια [9], διότι όπως ορίζει και το άρθρο 1 παράγραφος 1 του νόμου 3459/2006 (Κώδικας Νόμων για τα Ναρκωτικά) “…δρουν στο κεντρικό νευρικό σύστημα και προκαλούν εξάρτηση του ατόμου από αυτά.” Η διάκριση έχει ως εξής:

i. Οπιοειδή, με κυριότερα τη μορφίνη και την, πιο κοινή, ηρωίνη. Η χρήση της μπορεί να γίνει ενδοφλέβια, με εισπνοή ή να καπνιστεί. Περίπου 30 με 60 δευτερόλεπτα μετά από μία ενδοφλέβια ένεση ηρωίνης, ο χρήστης νιώθει ένα κύμα ζεστασιάς να ξεκινάει από τη βάση της σπονδυλικής του στήλης, καθώς μία έντονη αίσθηση περνάει μέσα από το κεντρικό νευρικό σύστημα που προκαλεί ευφορία στο χρήστη. Τα επίπεδα του στρες και του άγχους μειώνονται κατ’ ευθείαν κι οποιοσδήποτε φυσικός πόνος σχεδόν εξαλείφεται. Η κόρη του ματιού συστέλλεται, ο ρυθμός της αναπνοής πέφτει σημαντικά, προκαλείται έντονη εφίδρωση και φαγούρα. Αποχή από την ηρωίνη προκαλεί το λεγόμενο σύνδρομο στέρησης (withdrawal syndrome) συμπτώματα του οποίου είναι η αϋπνία, το χασμουρητό, οι μυικοί πόνοι κι έντονοι σπασμοί, οι στομαχικές κράμπες, η υποθερμία, η αδυναμία εστίασης, ο εμετός, η διάρροια, το άγχος, η επιθετική συμπεριφορά καθώς και μία βασανιστική αίσθηση απελπισίας [10].

ii. Κοκαΐνη, η χρήση της οποίας γίνεται επίσης με εισπνοή, με ενδοφλέβια ένεση και με κάπνισμα αυτής (το λεγόμενο crack). Με την είσοδο της στο ανθρώπινο σώμα, απορροφάται από πολλά όργανα, όπως το ήπαρ, τα νεφρά, η καρδιά κι ο εγκέφαλος. Τα επίπεδα της κοκαΐνης στο αίμα, είναι υψηλότερα 5 περίπου λεπτά μετά το κάπνισμα ή την ενδοφλέβια ένεση, και 15-60 λεπτά μετά την εισπνοή. Μερικές από τις επιδράσεις αυτής, είναι η αυξημένη ταχυκαρδία, που ενδεχομένως οδηγεί σε καρδιακή προσβολή, η αυξημένη θερμοκρασία του σώματος, τα επιληπτικά επεισόδια, οι αναπνευστικές δυσκολίες καθώς και συμπτώματα κατάθλιψης [11].

i. Ινδική Κάνναβη ή Χασίς καθώς κι η Μαριχουάνα, που αποτελεί λιγότερο δραστική μορφή της, χρήση της οποίας προκαλεί κούραση, αυξημένη ευφορία, παραισθήσεις, μειωμένη αντίληψη κι αναπνευστικά προβλήματα [12].

 

 

Οι ψυχοτρόπες χημικές ουσίες, επηρεάζουν το κεντρικό νευρικό σύστημα και τις νοητικές λειτουργίες, με αποτέλεσμα να προκαλούνται μεταβολές στην αντίληψη, τη διάθεση και τη συμπεριφορά. Κυρίως χρησιμοποιούνται για να εντείνουν τη διασκέδαση, με κυριότερες τις εξής:

 

i. Αμφεταμίνες, οι οποίες αποτελούν διεγερτικές ουσίες που σε αυξημένες δόσεις προκαλούν ευφορία, αϋπνία, αυξημένη ενέργεια, αυξημένη πνευματική και φυσική ικανότητα καθώς κι έντονη σεξουαλική διέγερση [13].

ii. Βαρβιτουρικά, η εξάρτηση από τα οποία είναι ιδιαίτερα συχνή, διότι η ανοχή του οργανισμού σε αυτά πραγματοποιείται σε υψηλά επίπεδα δόσεων. Συχνότερα συμπτώματα περιλαμβάνουν υπνηλία, δυσκολία σκέψης και συγκέντρωσης, συναισθηματική αστάθεια, εκνευρισμό και επιθετικότητα [14].

iii. Ψευδαισθησιογόνα, με κυριότερο το LSD, το οποίο προκαλεί διαστρέβλωση της αντίληψης, της κρίσης και της συναίσθησης, με έντονες παραισθήσεις, ηχητικές κι οπτικές [15].

iv. Ηρεμιστικά, τα οποία είναι λιγότερο επικίνδυνα, καθότι η χρήση τους είναι κυρίως ιατρική, με σκοπό τη θεραπεία της αϋπνίας και του άγχους. Παρ’ όλα αυτά, είναι δυνατή η εξάρτηση του οργανισμού από αυτά κι η συνεχής απαίτηση για μεγαλύτερη δόση. Υπερβολική δόση ηρεμιστικών χαπιών οδηγεί σε υπνηλία, νοητική σύγχυση, μειωμένα αντανακλαστικά, απώλεια προσανατολισμού, ζαλάδες και μειωμένη ισορροπία [16].

 

Έχουν ξεπεραστεί πλέον αντιλήψεις που ήθελαν τους χρήστες ναρκωτικών να είναι αποκλειστικά κακοποιά στοιχεία, κάτι αδιάφορο για το μέσο συνετό και νομιμόφρονα πολίτη. Ο καθένας μπορεί να εξαρτηθεί από μία ναρκωτική ή ψυχοτρόπο ουσία – η επιθυμία της χρήσης ενός ναρκωτικού, χωρίς να υπάρχει ακόμα εξάρτηση απ’ αυτό, είναι το ίδιο ελκυστική και δεν κάνει διάκριση ανάμεσα στους μελλοντικούς χρήστες [17]. Oι τοξικομανείς δεν αντιμετωπίζονται ως διεστραμμένοι κι εγκληματίες, αλλά ως ασθενείς που χρειάζονται θεραπεία κι υποστήριξη [18].

Χαρακτηριστική είναι κι η ειδική μεταχείριση από το νέο νόμο για τα Ναρκωτικά ν.3459/2006 για “όσους απέκτησαν την έξη της χρήσης ναρκωτικών και δεν μπορούν να την αποβάλουν με τις δικές τους δυνάμεις.” Σύμφωνα με το άρθρο 30 παρ. 2, το δικαστήριο μπορεί να διατάξει ψυχιατροδικαστική πραγματογνωμοσύνη κι εργαστηριακή εξέταση, προκειμένου να καθοριστεί αν πράγματι υπάρχει εξάρτηση, καθώς και το είδος κι η έκταση αυτής. Βλέπουμε, λοιπόν, και την τάση του νομοθέτη να μεταχειρίζεται τον κατηγορούμενο ως ασθενή, κι όχι ως εγκληματία, παραπέμποντας τον γι’ άμεση θεραπεία. Εξάλλου, πρέπει να σημειωθεί, ότι ο τοξικομανής, που βρίσκεται υπό το κράτος των βασανιστικών συνεπειών του συνδρόμου στέρησης, είναι ικανός να διαπράξει εγκλήματα, τα οποία, αφενός εκείνη τη στιγμή δεν συνειδητοποιεί και τα οποία, αφετέρου, δεν θα διέπραττε υπό κανονικές συνθήκες [19].

Αντιθέτως, κατά πολύ αυστηρότερη είναι η μεταχείριση που επιφυλάσσει ο Έλληνας νομοθέτης για όσους λαμβάνουν μέρος σε εμπόριο ναρκωτικών ουσιών, αφού το άρθρο 20 παρ.1 του ν.3459/2006 απειλεί με κάθειρξη τουλάχιστον 10 ετών και με χρηματική ποινή 2.900 έως 290.000 ευρώ. Σύμφωνα με την έκθεση της Ελληνικής Αστυνομίας για το οργανωμένο έγκλημα το έτος 2005, τα εκτεταμένα χερσαία και θαλάσσια σύνορα της χώρας, καθιστούν εύκολο το έργο της διακίνησης ναρκωτικών για τις εγκληματικές οργανώσεις κι ιδιαίτερα δύσκολο το έργο της πρόληψης και δίωξης. Εξάλλου, η Ελλάδα βρίσκεται στο λεγόμενο Βαλκανικό Άξονα, έναν από τους κυριότερους δρόμους διακίνησης ηρωίνης, που προέρχεται από χώρες της Ασίας και της Μέσης Ανατολής. Συγκεκριμένα, οι κεντρικοί δρόμοι που χρησιμοποιούνται είναι : Τουρκία-Βουλγαρία-F.Y.R.O.M.-Αλβανία ή Τουρκία-Βουλγαρία-F.Y.R.O.M.-Κόσσοβο-Αλβανία, με την Ελλάδα και την Ιταλία να αποτελούν τους κύριους προορισμούς ηρωίνης [20]. Εξίσου εκτεθειμένα είναι όμως και τα νότια σύνορα της Ελλάδας, διότι η χώρα βρίσκεται σε καίριο σημείο του θαλάσσιου δρόμου που συνδέει, μέσω της Διώρυγας του Σουέζ και της Μαύρης Θάλασσας, τις Ασιατικές περιοχές παραγωγής ναρκωτικών με τα μεγάλα λιμάνια της Ευρώπης.

 

Στο πλαίσιο της πρόνοιας για τα ναρκωτικά, με το άρθρο 47 του νόμου 3459/2006, ιδρύθηκε το νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου “Οργανισμός κατά των Ναρκωτικών (Ο.ΚΑ.ΝΑ.)”, ο οποίος τελεί υπό την εποπτεία του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Σκοπός του Ο.ΚΑ.ΝΑ. είναι η πρόληψη της χρήσης και διάδοσης των ναρκωτικών και τη θεραπεία, την επαγγελματική κατάρτιση και κοινωνική επανένταξη των εξαρτημένων από φαρμακευτικές ουσίες ατόμων, η ενημέρωση κι ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης καθώς κι η μελέτη του προβλήματος των ναρκωτικών στη χώρα. Ο Ο.ΚΑ.ΝΑ. παρέχει προγράμματα τόσο θεραπείας με υποκατάσταση, δηλαδή φαρμακευτική αντιμετώπιση των χρονίως εξαρτημένων από ηρωίνη ατόμων με τη χορήγηση υποκατάστατων ναρκωτικών ουσιών, όσο και στεγνά θεραπευτικά προγράμματα, τα οποία δεν χρησιμοποιούν φάρμακα υποκατάστασης για τη θεραπεία της εξάρτησης [21]. Επομένως, βλέπουμε ότι υπάρχουν οι κατάλληλες υποδομές για να υποστηριχθούν οι επιταγές του νέου νόμου κατά των ναρκωτικών και για την ομαλή αποτοξίνωση και κοινωνική επανένταξη των χρηστών.

 

 

Ο κινηματογράφος, όπως κι όλες οι τέχνες, από τα πρώτα χρόνια της ύπαρξης του, αποτύπωνε θέματα της καθημερινής ζωής. Δυστυχώς τα τέλη του 20ου αιώνα θα σηματοδοτούσαν την έναρξη της εποχής όπου οι ναρκωτικές και ψυχοτρόπες ουσίες, θα αποτελούσαν αναμφισβήτητο κομμάτι της καθημερινότητας μας. Αναπόφευκτη ήταν, λοιπόν, κι η παρουσίαση του εν λόγω φαινομένου στις κινηματογραφικές ταινίες.

Όπως επεσήμαναν πολλοί κριτικοί της ταινίας, αρκεί κανείς να δει το αμείλικτης σκληρότητας Ρέκβιεμ, για ν’ αναθεωρήσει τα όσα ήξερε και δεν ήξερε σχετικά με τα ναρκωτικά. Όπως δήλωσε δε ο συγγραφέας του ομώνυμου βιβλίου (στο οποίο βασίστηκε η ταινία) Hubert Selby Jr, ο ίδιος βρισκόταν στο πλέον κατάλληλο μέρος  (Λος Άντζελες) για να γράψει για τις εικόνες του σπουδαίου Αμερικανικού Ονείρου και πώς η αναζήτηση και τελικά η επίτευξη αυτού μπορούν να σε καταστρέψουν [22].

Ο “πόλεμος κατά των ναρκωτικών” δεν πρέπει να γίνεται με αυξημένες απαγορεύσεις και καταδίκες των χρηστών, όπως ανεπιτυχώς έπραξαν παλαιότερα πολλές κυβερνήσεις. Αντίθετα πρέπει να γίνει με την ενημέρωση των πολιτών για τις ακριβείς συνέπειες των παράνομων ουσιών – ενημέρωση που θα μπορούσε να ξεκινήσει από μία ταινία – και σωστότερη μεταχείριση και επανένταξη των τοξικομανών, ώστε ”….να καταπολεμηθεί το παγκόσμιο πρόβλημα των ναρκωτικών και να προωθηθεί ενεργά μία κοινωνία ελεύθερη από την κατάχρηση ναρκωτικών...” [23]