Στις 21 Δεκεμβρίου 2010 ψηφίστηκε από τη Βουλή ο νόμος 3904/2010  (ΦΕΚ Α’ 218/23.12.2010), με τον οποίο γίνεται προσπάθεια αφενός εξορθολογισμού και βελτίωσης της απονεμόμενης ποινικής δικαιοσύνης, όπως μαρτυρά άλλωστε και η επιλογή τιτλοφόρησης του σχετικού νομοσχεδίου, αφετέρου αντιμετώπισης ορισμένων γενικά παραδεδεγμένων αδυναμιών του συστήματος απονομής της ποινικής δικαιοσύνης, αλλά και «λελογισμένης» εισαγωγής μέτρων εκσυγχρονισμού της δικονομίας και του ισχύοντος συστήματος ποινών.

Ο νόμος αποτελείται από 36 άρθρα και διαρθρώνεται σε έξι κεφάλαια, εκ των οποίων το πρώτο αφιερώνεται στις τροποποιήσεις του Ποινικού Κώδικα, το δεύτερο σε αυτές του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας και το τρίτο στις αλλαγές στους Ειδικούς Ποινικούς Νόμους. Το Τέταρτο κεφάλαιο αποτελείται από ένα άρθρο που τροποποιεί τα άρθρα 84 και 85 του Κώδικα Οργανισμού των Δικαστηρίων και Καταστάσεων Δικαστικών Λειτουργών, το Πέμπτο κεφάλαιο περιλαμβάνει τις τελικές και μεταβατικές διατάξεις και το Έκτο, πέραν της διατάξεως περί έναρξης ισχύος του Νόμου, περιλαμβάνει, κατά την προσφιλή συνήθεια του έλληνα νομοθέτη τις «άλλες διατάξεις», οι οποίες μικρή έως ανύπαρκτη συνάφεια έχουν με το αντικείμενο του νομοθετήματος.

Όπως αναφέρει η αιτιολογική έκθεση του νόμου, ένα από τα βασικά κριτήρια των επιλογών του νομοσχεδίου υπήρξε η προώθηση μέτρων που επιτρέπουν τη διεξαγωγή της ποινικής δίκης μέσα σε εύλογη προθεσμία – ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι οι περισσότερες καταδίκες της χώρας μας από το Ευρωπαϊκό Δικαστηρίο Δικαιώματων του Ανθρώπου αφορούν στην παραβίαση του αρ.6 παρ.1 της Ευρωπαικής Σύμβασης για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών και ειδικότερα της υποχρέωσης για εκδίκαση των υποθέσεων εντός ευλόγου χρόνου. Εξάλλου, την ίδια υποχρέωση υπέχει η χώρα μας και βάσει του αρ. 14 παρ. 3 εδ. γ’ του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα. Περαιτέρω, καταβλήθηκε προσπάθεια για την συναρμογή των λύσεων που προτείνονται με το δικαιοκρατικό χαρακτήρα της ποινικής διαδικασίας, την προστασία των θεμελιωδών δικαιώματων και την ποιότητα της απονεμόμενης δικαιοσύνης.

 

Επιχειρώντας μια κριτική ανάλυση των κυριότερων τροποποιήσεων που επέφερε ο ν. 3904/2010, κυρίως με βάση τους εξαγγελόμενους στόχους που οι αλλαγές αυτές καλούνται να επιφέρουν στο σύστημα απονομής της ποινικής δικαιοσύνης, παρατηρούμε τα ακόλουθα:

 

 

Αναφορικά με τις διατάξεις του Γενικού Μέρους του Ποινικού Κώδικα, ο νόμος 3904/2010 επιχειρεί σύμφωνα με την αιτιολογική του έκθεση τον εκσυγχρονισμό του συστήματος ποινών, με μια σειρά μέτρων, με παρέμβαση στα άρθρα 56 (έκτιση ποινής κατ’οίκον), 82 (μετατροπή της ποινής), 99 (αναστολή εκτέλεσης ποινής), 100 (αναστολή εκτέλεσης ποινών άνω των τριών ετών και αναστολή υπό επιτήρηση) και 105 (υφ’ όρον απόλυση κρατουμένων), «με στόχο να ενισχυθεί και να απλουστευθεί η εφαρμογή της νομοθεσίας περί εναλλακτικών μέτρων και ποινών, ώστε η φυλάκιση να παραμείνει ως ποινή για τα σοβαρά αδικήματα και για υπότροπους εγκληματίες, με βάση τα συμπεράσματα που κατέθεσε η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου στις 10.04.2008, στην απόφαση της για τα «Ζητήματα σχετικά με τα δικαιώματα των κρατουμένων και τις συνθήκες κράτησης στις ελληνικές φυλακές». Βάσει του αρ. 33 του νόμου, οι νέες ρυθμίσεις των ανωτέρω άρθρων του ΠΚ εφαρμόζονται, με τη διαδικασία του αυτοφώρου, και σε ήδη κρατούμενους, από τους ατομικούς φακέλους των οποίων μάλιστα διαγράφονται τυχόν πειθαρχικά παραπτώματα, οι οποίοι πληρούν τις προυποθέσεις υπαγωγής στις διατάξεις αυτές. Η πρόβλεψη αυτή μαρτυρά την προσπάθεια του νομοθέτη να τονώσει και ενδυναμώσει τον ανθρωπιστικό και κοινωνικό χαρακτήρα του ποινικού μας συστήματος. Ελλείπουσας όμως αντίστοιχης τόνωσης και ενδυνάμωσης της μετασωφρονιστικής μέριμνας της πολιτείας, θα μπορούσε να γίνει λόγος περισσότερο για μέριμνα αποσυμφόρησης των υπερπληθών καταστημάτων κράτησης και του αντίστοιχου προϋπολογισμού.

 

Α. Με δεδομένο τον εξαγγελόμενο στην εισηγητική έκθεση στόχο, το άρθρο 82 του Ποινικού Κώδικα, το οποίο προβλέπει την μετατροπή των βραχυχρόνιων περιοριστικών της ελευθερίας ποινών σε χρηματική ποινή ή πρόστιμο ή σε παροχή κοινωφελούς εργασίας αντικαθίσταται εξ ολοκλήρου. Στην προϊσχύουσα μορφή του είχε υποστεί αλλεπάλληλες τροποποιήσεις, με τελευταία αυτή που επέφερε ο ν. 3772/2009 (ΦΕΚ Α 112/10.7.2009), προκειμένου να ανταποκρίνεται κάθε φορά αφενός στις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, αφετέρου στην επιδιωκώμενο εξανθρωπισμό του ποινικού δικαίου και συνακόλουθα στην μέγιστη δυνατή αποφυγή της έκτισης των βραχυχρόνιων στερητικών της ελευθερίας ποινών. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να παραβλέπει κανείς πως η διεύρυνση των περιπτώσεων μετατροπής της ποινής, πέρα από τις φιλελεύθερες λειτουργίες που εξυπηρετεί σε θεωρητικό επίπεδο, επιχειρείται κάθε φορά και για λόγους λιγότερους ιδεολογικούς: την αντιμετώπιση του υπερπληθυσμού των καταστημάτων κράτησης της χώρας. Ενδεικτικά, όταν ψηφίστηκε ο ν. 1941/1991, με τον οποίο αφενός αυξήθηκε το ανώτατο όριο μετατρεψιμότητας των περιοριστικών της ελευθερίας ποινών σε χρηματική ποινή στα δύο χρόνια, αφετέρου δε εισήχθη για πρώτη φορά ο θεσμός της κοινωφελούς εργασίας ως εναλλακτικός τρόπος έκτισης βραχυχρόνιων περιοριστικών της ελευθερίας ποινών, η χώρα αντιμετώπιζε μια «σωφρονιστική έκρηξη». Στην αιτιολογική έκθεση του νόμου, πέρα από τις πανηγυρικές εξαγγελίες για τον εξανθρωπισμό και τον εξευρωπαϊσμό της αντεγκληματικής πολιτικής της χώρας, γινόταν σαφής αναφορά στην επιδίωξη οι νέεες ρυθμίσεις να συμβάλλουν αποφασιστικά στην αποσυμφόρηση των καταστημάτων κράτησης.

Η αλλαγή που επιχειρεί ο ν. 3904/2010 δεν διαφέρει σημαντικά: Στην ατιολογική έκθεση γίνεται και πάλι αναφορά στην επιστημονικώς αποδεδειγμένη και γενικώς παραδεδεγμένη αποτυχία των βραχυχρόνιων περιοριστικών της ελευθερίας ποινών να επιτελέσουν τους ειδικοπροληπτικούς στόχους τους (γίνεται λόγος για βελτίωση του δράστη), ενώ συγχρόνως η έκτισή τους μπορεί να αποβεί καταστροφική λόγω του συγχρωτισμού με άλλους κρατουμένους, δράστες σοβαρότερων εγκλημάτων. Πέραν όμως των αρνητικών αποτελεσμάτων για τον καταδικάσθεντα, του οποίου η ποινή είτε δεν μετατράπηκε, είτε μετατράπηκε αλλά αδυνατεί να την καταβάλει, με αποτέλεσμα να πρέπει να την εκτίσει, ο νομοθέτης δεν μπορεί να παραβλέψει την επιβάρυνση που ενέχει αυτή η κατάληξη για την ίδια την πολιτεία, η οποία τελικώς θα υποχρεωθεί να τον σιτίσει!
Παραβλέποντας την αστοχία ως προς τα κίνητρα τροποποίησης του άρθρου, οι αλλαγές καθεαυτές έχουν αναμφίβολα μία θετική πλευρά: Καταρχήν, η δομή του άρθρου εμφανίζεται σαφώς βελτιωμένη και περισσότερο ξεκάθαρη. Κανόνας παραμένει πως η περιοριστική της ελευθερίας ποινή που δεν υπερβαίνει το ένα έτος μετατρέπεται υποχρεωτικά σε χρηματική ποινή ή πρόστιμο. Για τις μεγαλύτερες ποινές (έως 2 και έως 3 έτη) υπάρχει κλιμάκωση: η μετατροπή παραμένει ο κανόνας, αφού πλέον απαλείφθηκε η λέξη «μπορεί» και για τις ποινές έως 3 έτη, εκτός αν ο δράστης είναι υπότροπος (μόνο για τις ποινές έως 2 έτη) και το δικαστήριο κρίνει με ειδικά αιτιολογημένη απόφασή του ότι απαιτείται η μη μετατροπή προκειμένου να αποτραπεί ο δράστης από την τέλεση άλλων αξιόποινων πράξεων.

Στα θετικά σημεία της αλλαγής περιλαμβάνεται και η διάταξη της παρ. 2, η οποία ορίζει με τρόπο σαφή και περισσότερο αναλυτικό σε σχέση με την προισχύουσα μορφή, τα κριτήρια που θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του το δικαστήριο, προκειμένου να καθορίσει το ποσό της μετατροπής, έτσι ώστε η ποινή που επιβάλλεται να είναι πράγματι εξατομικευμένη και δίκαιη για τον συγκεκριμένο δράστη. Το χρηματικά όρια εντός των οποίων καθορίζεται το ποσό της μετατροπής (ανά ημέρα φυλάκισης και κράτησης κυμαίνονται μεταξύ των 3 και 100 € και 1 έως 30 € αντίστοιχα) μειώθηκαν ως προς το minimum και αυξήθηκαν ως προς το maximum, δημιουργώντας ένα ευρύ πεδίο επιλογής, οπότε επαφίεται πλέον στα δικαστήρια η λελογισμένη αντιμετώπιση κάθε ξεχωριστής περίπτωσης που φέρεται ενώπιον τους.

Σημαντική καινοτομία του νέου νόμου είναι η δυνατότητα καταβολής του ποσού της μετατροπής εντός προθεσμίας από 2 έως 3 έτη, σε δόσεις που καθορίζει το δικαστήριο, εφόσον εκτιμήσει ότι ο καταδικασθείς αδυνατεί να καταβάλει άμεσα το ποσό της μετατροπής ή ότι, ένεκα της άμεσης καταβολής, κινδύνευει η καταβολή της αποζημίωσης στο θύμα. Αντίστοιχει πρόβλεψη υπήρχε και στην προισχύουσα μορφή του άρθρου, όμως οι προυποθέσεις εφαρμογής της ήταν πολλές και δυσεκπλήρωτες¹ .

Περαιτέρω, με την νέα παρ. 8 του αρ. 82 ΠΚ προβλέπεται πως αν μετά τη μετατροπή στερητικής της ελευθερίας ποινής σε χρηματική ή πρόστιμο, επέρχεται ουσιώδης αλλαγή των όρων της προσωπικής και οικονομικής κατάστασης εκείνου που καταδικάστηκε, αυτός μπορεί να ζητήσει από το ίδιο δικαστήριο προθεσμία ή διεύρυνση της προθεσμίας καταβολής της χρηματικής ποινής, η οποία δεν μπορεί να υπερβαίνει τα δύο έτη, ή τροποποίηση του ύψους της μετατροπής ή ακόμη μετατροπή της χρηματικής ποινής σε προσφορά κοινωφελούς εργασίας, στο μέτρο που ορίζει το δικαστήριο. Έτσι αποφεύγεται κατά το δυνατόν η αναγκαστική έκτιση της περιοριστικής της ελευθερίας ποινής από δράστες που για αντικειμενικούς λόγους δεν δύνανται να είναι συνεπείς με την καταβολή του ποσού της μετατροπής και υπό τους όρους που αυτή έχει προβλεφθεί.

Ευρεία τροποποίηση επιχειρήθηκε και στο μέτρο της κοινωφελούς εργασίας. Ωστόσο, καίτοι διεθνώς η παροχή κοινωφελούς εργασία έχει καθιερωθεί ως αυτοτελής εναλλακτική ποινή για δράστες της λεγόμενης μικρής και μεσαίας εγκληματικότητας, προκειμένου αυτοί να μην αποκόβονται από το κοινωνικό σύνολο, αλλά μέσω της προσφοράς εργασίας προς αυτό να βελτιώνονται και να αποκαθιστούν τον δεσμό τους με την κοινωνία, στη χώρα μας διατηρεί έως και σήμερα τη μορφή που είχε όταν εισήχθει: παραμένει εναλλακτικός τρόπος έκτισης μιας βραχυχρόνιας στερητικής της ελευθερίας ποινής, η οποία έχει ήδη μετατραπεί σε χρηματική και ο καταδικασθείς συνήθως την επιλέγει διότι αδυνατεί να καταβάλει το ποσό της μετατροπής. Τούτο δε παρά την ρητή αναφορά στην αιτιολογική έκθεση του ν. 3904/2010 περί ενίσχυσης και απλούστευσης της νομοθεσίας περί εναλλακτικών ποινών, οι οποίες είναι στην πραγματικοτητα άγνωστες στο ελληνικό σύστημα ποινών.

Δεν μπορεί να παραβλεφθεί ωστόσο η εξυγίανση που επιχειρείται με το νέο νόμο, ο οποίος έρχεται να διορθώσει κάποιες χρόνιες αδυναμίες του θεσμού, οι οποίες οφείλονται περισσότερο στη βιασύνη με την οποία εισήχθη στο ποινικό δίκαιο και στην επιφανειακή μελέτη της διεθνούς εμπειρίας: Καταρχήν μειώθηκαν οι ώρες εργασίες που κατόπιν απόφασης του δικαστηρίου οφείλει να παράσχει ο δράστης και κυμαίνονται από 100 έως 240 ώρες για ποινή ως ένα έτος, 241 έως 480 ώρες για ποινή από ένα έως δύο έτη και 481 έως 720 ώρες για ποινή από δύο έως τρία έτη, ενώ προβλέπεται προθεσμία όχι μεγαλύτερη από τρία έτη για την εκτέλεση τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι υπό το προισχύον δίκαιο, κάθε ημέρα φυλάκισης αντιστοιχούσε σε 4 ώρες εργασίες (πλην εξαιρέσεων που το δικαστήριο είχε την ευχέρεια να την αυξομείωσει σε 2 έως 6) και το διάστημα για την εκτέλεσή τους δεν έπρεπε να υπερβαίνει το τριπλάσιο της μετατρεπόμενης περιοριστικής της ελευθερίας ποινής. Για παράδειγμα, σε ποινή φυλάκισης ενός έτους ο δράστης εντός 3 ετών έπρεπε να εκτελέσει εργασία διάρκειας μεταξύ 730 (365 ημ. x 2 ώρες) και 2.190 (365 ημ. x 6 ώρες) ωρών, ενώ η «διάρκεια-βάση» ήταν οι 1.460 ώρες (365 μέρες x 4 ώρες), την στιγμή που σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες τα όρια ήταν πολύ χαμηλότερα. Σήμερα για την ίδια ποινή (έως ένα έτος) ο δράστης καλείται να εκτελέσει από 100 έως 240 ώρες εργασίας, με αποτέλεσμα η επιλογή της κοινωφελούς εργασίας ως εναλλακτικού τρόπου έκτισης της ποινής να φαντάζει πλέον πιο «ελκυστική» για τον καταδικασθέντα.

Σημαντική είναι επίσης η πρόβλεψη ελαστικότερων μέτρων από τον Εισαγγελέα Εκτέλεσης Ποινών σε περίπτωση που ο δράστης υπαιτίως δεν παρέχει ή παρέχει ελλιπώς ή πλημμελώς την εργασία. Μέχρι σήμερα, η μόνη συνέπεια για το δράστη σε αντίστοιχες περιπτώσεις ήταν η εκτέλεση του υπολειπόμενου μέρους της αρχικά επιβληθείσας ποινής (περιοριστικής της ελευθερίας ή χρηματικής). Με το νέο νόμο προβλέπονται κλιμακούμενα μέτρα τα οποία μπορεί να λάβει ο εισαγγελέας κατά του απείθαρχου καταδικασθέντα, βάση σαφών κριτηρίων² και η εκτέλεση της στερητικής της ελευθερίας ποινής μόνο κατ’ εξαίρεση και ως έσχατο μέσο μπορεί να επιβληθεί.

 

Β. Στο ίδιο πνεύμα, ήτοι στην μέριμνα για τη μέγιστη δυνατή αποφυγή έκτισης των βραχυχρόνιων περιοριστικών της ελευθερίας ποινών κινείται και η τροποποίηση των αρ. 99 και 100 ΠΚ, που αφορούν την αναστολή εκτέλεσης της ποινής και την αναστολή υπό επιτήρηση, οι οποίες και αποτελούν τις δύο νέες μορφές αναστολής εκτέλεσης της ποινής.

Συγκεκριμένα, αυξήθηκε το ανώτατο όριο ποινής περιοριστικής της ελευθερίας η οποία αναστέλλεται υποχρεωτικά, από δύο σε τρία έτη, και εφόσον ο δράστης δεν έχει προηγούμενη καταδίκη σε ποινή περιοριστική της ελευθερίας έως ένα έτος, αντί 6 μηνών που ίσχυε έως σήμερα (αρ. 99 παρ. 1 ΠΚ). Το χρονικό διάστημα της αναστολής συρρικνώθηκε και κυμαίνεται μεταξύ του ενός και των τριών ετών, αντί τριών και πέντε.

Περαιτέρω, αντικαταστάθηκε το άρ. 100 ΠΚ και καταργήθηκε το αρ. 100Α ΠΚ, οπότε το νέο αρ.100 ΠΚ ρυθμίζει πλέον με τρόπο πιο δομημένο και συστηματικό την αναστολή των ποινών φυλάκισης άνω των τριών ετών, που επιβάλλονται σε πρωτόπειρους εγκληματίες (υπό την έννοια της παρ. 1 του αρ. 99 ΠΚ). Ειδικότερα, προβλέπεται ότι για αυτήν την κατηγορία ποινής η αναστολή εκτέλεσης χορηγείται υπό όρους και υπό την επίβλεψη επιμελητή κοινωνικής αρωγής για χρονικό διάστημα μεταξύ 3 και 5 ετών. Δίδεται ιδιαίτερη μέριμνα στην ανάπτυξη επικοινωνίας μεταξύ επιμελητή και δράστη, ώστε ο τελευταίος, μέσα από τακτικές συνεδρίες, να αντιληφθεί την πράξη του, να κατανοήσει τα κίνητρα και τις συνέπειες της και να συνειδητοποιήσει την σημασία αποφυγής νέας αξιόποινης πράξης στο μέλλον. Συνεπώς, ο δράστης βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της πολιτείας, η οποία για πρώτη φορά τόσο ρητά αναλαμβάνει την υποχρέωση, αφού του επιβάλλει μια μάλλον βαριά ποινή απαλλάσσοντας τον από την εκτέλεσή της, να ενσκήψει σε αυτόν με ενδιαφέρον, ώστε πράγματι να τον βοηθήσει να βελτιωθεί. Επιπλέον, επιβάλλονται όροι στον δράστη, πολλοί από τους οποίους προϋπήρχαν στο αρ. 100Α ΠΚ (κυρίως διαφόρων ειδών απαγορεύσεις, πχ εξόδου από τη χώρα, απομάκρυνσης από συγκεκριμένο τόπο κ.λπ.), προβλέφθηκε ωστόσο ως όρος και η αποκατάσταση της ζημίας που υπέστη το θύμα της αξιόποινης πράξης, που έως σήμερα προβλεπόταν με κάποια παραλλαγή ως αναμορφωτικό μέτρο για ανήλικους παραβάτες (αρ. 122 ΠΚ). Στα θετικά σημεία της νέας ρύθμισης περιλαμβάνεται τέλος η απεξάρτηση της χορήγησης της αναστολής από την προηγούμενη καταβολή των δικαστικών εξόδων.

 

Γ. Εισάγεται στη χώρα μας ο θεσμός της μερικής έκτισης της ποινής με την παρ.3 που προστίθεται στο αρ. 105. Εφόσον μια ποινή φυλάκισης δεν είναι μετατρέψιμη κατ’ αρθρ. 82, προκρίνεται ως συμφερότερη και ευνοϊκότερη για τον καταδικασθέντα η μερική έκτιση της (1/5) και η μετατροπή του επόμενου 1/5 της σε χρηματική ποινή ή παροχή κοινωφελούς εργασίας και έπειτα η υφ’ όρον απόλυση του κρατουμένου.

Επέρχεται επιπλέον διεύρυνση των περιπτώσεων ευεργετικού υπολογισμού των ημερών παραμονής στα σωφρονιστικά καταστήματα, πέραν από τους κρατούμενους που εργάζονται, σε ορισμένες κατηγορίες βαρέως πασχόντων και στις μητέρες που κρατούνται μαζί με τα ανήλικα τέκνα τους (έως 3 ετών), κίνηση η οποία μαρτυρά έναν στοιχειώδη εκσυγχρονισμό της σωφρονιστικής πολιτικής της χώρας. Η καταρχήν σωστή προσέγγιση για την επιλογή αυτήν ήταν να επωφεληθούν από το ευμενές μέτρο ευεργετικού υπολογισμού των ημερών και άλλες κατηγορίες κρατουμένων, οι οποίοι αδυνατούν να εργαστούν. Θα ήταν ωστόσο σημαντικό να επιχειρηθεί περαιτέρω διεύρυνση, περιλαμβάνοντας και άλλες κατηγορίες κρατουμένων, όπως όσους φοιτούν στα σχολεία δεύτερης ευκαιρίας των καταστημάτων κράτησης.

 

Δ. Η σημαντικότερη αλλαγή στο Ειδικό Μέρος του ΠΚ αφορά στην κωδικοποίηση των περιπτώσεων εξαλείψεως του αξιοποίνου και απαλλαγής από την ποινή σε περιπτώσεις εγκλημάτων κατά της ιδιοκτησίας και της περιουσίας όταν ο δράστης εμπράκτως μετανοήσει ή αποζημιώσει εντελώς το θύμα. Τα νέα άρθρα 384 και 406Α του ΠΚ ρυθμίζουν με τρόπο συστηματικό το ζήτημα, σε μια προσπάθεια του νομοθέτη να εισάγει στην ελληνική ποινική έννομη τάξη το θεσμό της ποινικής συνδιαλλαγής, με την συνακόλουθη προσθήκη του αρ. 308Β στον ΚΠΔ. Ζητούμενο παραμένει, πέραν από την προαγωγή της αποκατάστασης της κοινωνικής ειρήνης και της διασαλευθείσας ισορροπίας μέσω της προσέγγισης δράστη και θύματος, με θετικά αποτελέσματα και για τους δύο (η οικονομικής φύσεως ζημία του θύματος αποκαθίσταται, ενώ ο δράστης συνειδητοποιεί την πράξη του, αναλαμβάνει την ευθύνη για αυτή και εν τέλει αποφεύγει την στιγματιστική εμπειρία της ποινικής δίκης και της επιβολής και έκτισης ποινής), η αποσυμφόρηση των ποινικών δικαστηρίων και αρχών από υποθέσεις που έχουν ήδη «κλείσει».

Το αρ. 384 ΠΚ ρυθμίζει το ζήτημα για τα πλημμελήματα και κακουργήματα των αρ. 372-374, 375-377, 381 και 382 ΠΚ, προβλέποντας την εξής κλιμάκωση: Καταρχήν,  εξαλείφεται το αξιόποινο των ανωτέρω πράξεων όταν ο υπαίτιος οικειοθελώς και προτού εξεταστεί από τις αρχές αποδώσει το ξένο πράγμα ή ικανοποιήσει εντελώς τον ζημιωθέντα. Περαιτέρω, διαρκούσης της προκαταρκτικής εξέτασης αλλά πάντως πριν την άσκηση της ποινικής δίωξης, εφόσον ο δράστης αποδώσει το πράγμα και ο ζημιωθείς δηλώσει ότι δεν έχει άλλη αξίωση ή εφόσον ο δράστης ικανοποιήσει εντελώς τον ζημιωθέντα, καταβάλλοντος αποδεδειγμένα ή κατά δήλωση του παθόντος ή των κληρονόμων του το κεφάλαιο και τους τόκους υπερημερίας, δεν κινείται ποινική δίωξη και η υπόθεση τίθεται στο αρχείο με αιτιολογημένη πράξη του εισαγγελέα πλημμελειοδικών. Τέλος, και μόνο στα πλημμελήματα που προβλέπονται στα άρθρα 372, 373, 375-377, 381 και 382, αν ο δράστης μέχρι το τέλος της αποδεικτικής διαδικασίας στο πρωτοβάθμιο δικαστήριο, αποδώσει το πράγμα και δηλώσει ο παθών ή οι κληρονόμοι του ότι δεν έχουν άλλη αξίωση από την πράξη ή ικανοποιήσει εντελώς τον ζημιωθέντα, καταβάλλοντος αποδεδειγμένα ή κατά δήλωση του παθόντος ή των κληρονόμων του το κεφάλαιο και τους τόκους υπερημερίας. Για τα κακουργήματα, μετά την άσκηση ποινικής δίωξης, μόνη διέξοδος είναι η δικονομική διαδικασία ποινικής συνδιαλλαγής του αρ. 308Β ΠΚ.

Αντίστοιχη στη δομή και στην κλιμάκωση είναι και η ρύθμιση του αρ. 406Α, που αφορά στα πλημμελήματα και κακουργήματα των αρ. 386 – 406 ΠΚ (εξαιρουμένης φυσικά της πρόβλεψης περί απόδοσης του πράγματος). Ωστόσο, εξαιρούνται από την ευεργετική αυτή πρόβλεψη οι πράξεις απιστίας εις βάρος του Δημοσίου, νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου και ΟΤΑ α’ και β’ βαθμού.
Και στις δύο περιπτώσεις στην απόπειρα αρκεί δήλωση του παθόντος ότι ικανοποιήθηκε πλήρως. Η δήλωση του παθόντος περί εντελούς ικανοποίησης δεν επεκτείνεται σε όσους συμμέτοχους δεν την αποδέχονται.

 

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Ν. 3904/2010 δημοσιεύτηκε ενώ ακόμα λειτουργεί και συνεχίζει με εντατικούς ρυθμούς το έργο της η νομοπαρασκευαστική επιτροπή για την σύνταξη νέου Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Ο νέος νόμος περιλαμβάνει κάποια προτεινόμενα από την Επιτροπή μέτρα, τα οποία κάτω από την πίεση της πραγματικότητας κρίθηκε απαραίτητο να ληφθούν άμεσα και αφορούν σε τρεις βασικούς τομείς: τη βελτίωση και επιτάχυνση της ποινικής δίκης, την αποκατάσταση εμφανώς δικαιοκρατικών ελλειμάτων και την άρση ενδοσυστηματικών αντινομιών. Πράγματι, όποιος έχει στην πράξη και την ελάχιστη επαφή με το σύστημα απονομής της ποινικής δικαιοσύνης μπορεί εύκολα να διαπιστώσει ότι είναι πολυδαίδαλο, συχνά δε χαοτικό για τον λιγότερο έμπειρο, καθώς πέρα του ΚΠΔ υπάρχει και η «παραδικονομία» των πολλών ειδικών ποινικών νόμων, δυσκίνητο και υπέρμετρα αυστηρό σε κάποιες εκφάνσεις του για τον κατηγορούμενο. Ο ΚΠΔ, με την παρούσα μορφή του, και ύστερα από τις αλλεπάλληλες τροποποιήσεις που έχει υποστεί, είναι ένα κείμενο με προβληματική δομή, χωρίς εσωτερική συνοχή και συστηματικότητα, όπως απαιτείται για έναν κώδικα δικονομίας, πολλές δε διατάξεις του είναι πλέον παρωχημένες – μην ξεχνάμε ότι ο ΚΠΔ τέθηκε σε ισχύ την 01.01.1951 – και δεν ανταποκρίνονται στις σύγχρονες δικαιϊκές απαιτήσεις. Επίσης, προβλέφθηκε πλέον ρητά, μετά από σωρεία καταδικών της χώρας μας από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ότι η παραβίαση δικαιωμάτων του κατηγορούμενου που του παρέχονται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών και το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα συνιστά λόγο απόλυτης ακυρότητας της διαδικασίας κατ’ αρ. 171 παρ.1 εδ. δ’ ΚΠΔ.

Η αλλαγή που επιχειρήθηκε ήταν ευρεία, με δεδομένο ότι επίκειται η σύνταξη νέου κώδικα, αφού τροποποιήθηκαν περισσότερα από 20 άρθρα, ενώ προστέθηκαν και κάποια νέα. Καλύπτει δε όλο το φάσμα της δικονομίας, από την προδικασία, την διαδικασία στο ακροατήριο και την καθ’ ύλην αρμοδιότητα των δικαστηρίων έως τα ένδικα μέσα κατά βουλευμάτων και αποφάσεων. Ωστόσο, καμία αλλαγή δεν έγινε σε διατάξεις του Κώδικα αναμφίβολα αναχρονιστικές και παρωχημένες, όπως οι σχετικές με το θεσμό του ποινικού μητρώου.

Α. 1 Η συντριπτική πλειοψηφία των τροποποιήσεων που επέφερε ο νέος νόμος αποσκοπούν σε ένα βασικό στόχο: την επιτάχυνση της διαδικασίας και την αποσυμφόρηση των υπερφορτωμένων δικαστηρίων. Στο στάδιο της προδικασίας συρρικνώθηκε η διάρκεια προκαταρκτικής εξέτασης (3 μήνες), προανάκρισης (3 μήνες) και κύριας ανάκρισης (8 μήνες) και η δυνατότητα παράτασής τους, ενώ η προανάκριση περιορίστηκε μόνο στα πλημμελήματα αρμοδιότητας τριμελούς πλημμελειοδικείου ή τα πλημμελήματα των προσώπων ειδικής δωσιδικίας, όταν έχει προηγηθεί Ένορκη Διοικητική Εξέταση ή συντρέχουν λόγοι που επιβάλλουν τη διεξαγωγή συγκεκριμένων ανακριτικών πράξεων. Επιπλέον, εισήχθη χρονικός περιορισμός για τον εισαγγελέα προς υποβολή πρότασης στο συμβούλιο προς έκδοση βουλεύματος (2 μήνες), ενώ και το συμβούλιο εντός μικρής προθεσμίας (2 ή 3 μηνών) υποχρεούται να εκδώσει βούλευμα. Τέλος, καταργήθηκε η δυνατότητα ασκήσεως ενδίκων μεσών κατά βουλεύματος από τον πολιτικώς ενάγοντα, ενώ ο κατηγορούμενος μπορεί να ασκήσει μόνο έφεση (και όχι αναίρεση) κατά βουλεύματος, και για δύο μόλις λόγους (απόλυτη ακυρότητα και εσφαλμένη εφαρμογή ή ερμηνεία ουσιαστικής ποινικής διάταξης).

Με την τροποποίηση των σχετικών άρθρων επιχειρήθηκε εκτός από την επιτάχυνση της διαδικασίας και η αποκατάσταση κάποιων δικαιοκρατικών ελλειμμάτων της προδικασίας ως ίσχυε, προς όφελος του κατηγορούμενου και των δικαιωμάτων του. Έτσι, προβλέπονται ρητά οι προϋποθέσεις ανάσυρσης των δικογραφιών από το αρχείο, με κυριότερο στοιχείο την υποχρέωση του εισαγγελέα να καλεί τον μηνυόμενο ή τον «ύποπτο» σε παροχή εξηγήσεων. Περαιτέρω, τα συμβούλια, με την περάτωση της κύριας ανάκρισης και την παραπομπή του κατηγορούμενου στο ακροατήριο, αποφασίζουν εκτός από την απόλυση του προσωρινώς κρατούμενου ή την συνέχιση της προσωρινής κράτησης, και για τους περιοριστικούς όρους. Στην πράξη ήδη γινόταν δεκτή η σχετική αρμοδιότητα του συμβουλίου, ωστόσο ποτέ δεν είχε γίνει τροποποίηση του κειμένου του νόμου. Αναφορικά με τη διαδικασία στα συμβούλια πριν την έκδοση βουλεύματος, καθίσταται πλέον υποχρεωτική η εμφάνιση του συνηγόρου του διαδίκου ενώπιον του δικαστικού συμβουλίου, και σε εξαιρετικές περιπτώσεις και του ίδιου του αιτούντος διαδίκου, ώστε να διασφαλίζεται αφενός το δικαίωμα ακροάσεως, αφετέρου η αρχή της ισότητας των όπλων (ο εισαγγελέας παρίσταται στο συμβούλιο). Τέλος, οριοθετήθηκε σε οκτώ περιπτώσεις κακουργημάτων (όπλα, ναρκωτικά, φορολογικές και τελωνειακές παραβάσεις, είσοδος διαμονή κ.λπ. υπηκόων τρίτων χωρών, εμπρησμός δασών, διακεκριμένη κλοπή και ληστεία) η δυνατότητα απευθείας παραπομπής του κατηγορούμενου στο ακροατήριο με κλήση του Εισαγγελέα Εφετών και σύμφωνη γνώμη του προέδρου εφετών. Ο περιορισμός είναι σημαντικός, αφού σήμερα τυγχάνει κανονιστικά ευρείας εφαρμογής και απαντάται σε υπερβολικά πολλούς ειδικούς ποινικούς νόμους, έχοντας δημιουργήσει μια δικονομία εκτός ΚΠΔ, ενώ συνοδεύεται και από μια σειρά πρόσθετων εγγυήσεων για τον κατηγορούμενο, όπως η υποχρέωση του εισαγγελέα εφετών να ενημερώσει τον ενδιαφερόμενο για την πρόταση του, ώστε ο τελευταίος να ασκήσει το δικαίωμα ακροάσεως, ή η αφαίρεση της δυνατότητας από τον πρόεδρο εφετών να εκδώσει ένταλμα σύλληψης ή προσωρινής κράτησης.

 

2. Σε μια προσπάθεια εκσυγχρονισμού της ποινικής δικονομίας και παρακολούθησης των διεθνών τάσεων, εισήχθη στη χώρα μας με το αρ. 308Β ο θεσμός της ποινικής συνδιαλλαγής, ο οποίος προωθώντας την αποκατάσταση από το δράστη των ζημιών του οικονομικής φύσης εγκλήματος και την υποβάθμιση της αξίωσης βαρείας τιμώρισης του ικανοποιεί αφενός την αξίωση του θύματος για εντελή ικανοποίηση αφετέρου την ποινική αξίωση της πολιτείας για επίτευξη κοινωνικής ειρήνης. Στις κακουργηματικές μορφές των εγκλημάτων υπεξαίρεσης, απάτης, απάτης με Η/Υ, απιστίας και τοκογλυφίας, ο εισαγγελέας πλημμελειοδικών μετά από αίτημα του κατηγορουμένου που υποβάλλεται μέχρι την τυπική περάτωση της κύριας ανάκρισης, καλεί αυτοπροσώπως τον κατηγορούμενο και τον παθόντα ή τους συνηγόρους  τους, οι οποίοι εντός 15 ημερών συντάσσουν πρακτικό συνδιαλλαγής, στο οποίο βεβαιώνεται η απόδοση του ιδιοποιημένου πράγματος ή η εντελής ικανοποίηση του ζημιωθέντα. Κατόπιν, ο εισαγγελέας εφετών εισάγει την υπόθεση στο τριμελές εφετείο, το οποίο επικυρώνει το πρακτικό που υποδηλώνει την ενοχή του κατηγορούμενου και επιβάλλει μειωμένη ποινή (έως τρία έτη) εκτός αν κρίνει ότι ο δράστης θα πρέπει να μείνει ατιμώρητος. Η απόφαση αυτή ελέγχεται μόνο αναιρετικά. Η διαδικασία ισχύει για όποιον κατηγορούμενο την επιθυμεί, ενώ σε περίπτωση αποτυχίας της συνδιαλλαγής το σχετικό υλικό καταστρέφεται και δεν λαμβάνεται υπόψη επί ποινή απόλυτης ακυρότητας.

 

Β. Αναφορικά με την κύρια διαδικασία, προς επιτάχυνση της απονομής της δικαιοσύνης, οι τροποποιήσεις ξεκινούν από την αλλαγή της καθ’ ύλην αρμοδιότητας των ποινικών δικαστηρίων: Πλέον το Μονομελές Πλημμελειοδικείο δικάζει όλα τα πλημμελήματα για τα οποία ο νόμος απειλεί ποινή φυλάκισης με ελάχιστο όριο κατώτερο του ενός έτους, πλην της παράβασης καθήκοντος, της ανθρωποκτονίας από αμέλεια και της συκοφαντικής δυσφήμησης δια του τύπου. Στην εισηγητική έκθεση του νόμου αναφέρεται ότι δεν αποκλείεται στο μέλλον η ανάθεση της εκδίκασης όλων των εγκλημάτων σε πρώτο βαθμό σε μονομελή δικαστήρια, ωστόσο αναγνωρίζεται ότι η ελληνική νομική πραγματικότητα είναι ακόμα δύσπιστη και ανέτοιμη μπροστά σε αυτό το βήμα. Περαιτέρω, περιορίζονται σημαντικά τα πρόσωπα ειδικής δωσιδικίας, σε μια προσπάθεια να αποσυμφορηθούν τα τριμελή εφετεία από τις πλημμεληματικές φύσεως υποθέσεις που καθυστερούν την εκδίκαση της κύριας ύλης των τριμελών εφετείων, ήτοι τα κακουργήματα. Θα ήταν ωστόσο συστηματικά ορθότερο να αναφέρεται ρητά στο νόμο ότι καταργούνται οι διατάξεις επιμέρους νόμων που θεσπίζουν ειδική δωσιδικία για ορισμένες κατηγορίες προσώπων, καθώς από τη διατύπωση της διάταξης σε συνδυασμό με την μεταβατική διάταξη του αρ. 34 εδ. στ΄ περί κατάργησης κάθε αντίθετης διάταξης και την εισηγητή έκθεση του νόμου όπου αναφέρεται πως μόνο τα αναφερόμενα στην παρ. 6 του αρ. 111 πρόσωπα απολαμβάνουν ειδικής δωσιδικίας, ενδέχεται να δημιουργηθούν πρακτικά προβλήματα και ασάφειες. Περαιτέρω, οριοθετείται αυστηρά η δυνατότητα του δικαστηρίου να αναβάλει την εκδίκαση της υπόθεσης, ώστε να εκλείψει το φαινόμενο υποθέσεις να χρονίζουν, αθώοι κατηγορούμενοι να εξακολουθούν να εκτίθενται ως εγκληματίες ή να παραγράφεται το αξιόποινο εν επιδικία.

 

Γ. Σε μια προσπάθεια νομικού εκπολιτισμού, προβλέφθηκαν για πρώτη φορά ιδιαίτερες δικάσιμοι για υποθέσεις με κατηγορούμενο προσωρινά κρατούμενο, τουλάχιστον τρεις μηνιαίως στα μεγαλύτερα εφετεία της χώρας, μέτρο που θα συμβάλει και στην αποσυμφόρηση των καταστημάτων κράτησης. Επίσης, επί απουσίας του κατηγορούμενου για κακούργημα από το ακροατήριο, σε περίπτωση που αυτός είναι άγνωστης διαμονής, η υπόθεση αναστέλλεται, ως ισχύει σήμερα, ενώ αν είναι γνωστής διαμονής δικάζεται σαν να ήταν παρών, αλλά του αναγνωρίζεται δικαίωμα ακύρωσης της διαδικασίας.

 

Δ. Τέλος, αυξήθηκαν τα όρια του εκκλητού των καταδικαστικών αποφάσεων, σε μια προσπάθεια άρσης αναφυεισών εφαρμοστικών διχογνωμιών, εξορθολογισμού των υπαρχόντων μεγεθών και επιτάχυνσης της δικαστικής εκκαθάρισης ήσσονος σημασίας υποθέσεων χωρίς να παραβλάπτεται το δικαίωμα προσφυγής σε ανώτερο δικαστήριο. Σημαντική καινοτομία αποτελεί το γεγονός πως πλέον προσβάλλονται με έφεση όλες οι αποφάσεις των δικαστηρίων ανηλίκων, είτε επιβάλλον αναμορφωτικά ή θεραπευτικά μέτρα (οπότε και θεωρούνται αθωωτικές) είτε οποιουδήποτε ύψους περιοριστική της ελευθερίας ποινή. Ανασταλτικό αποτέλεσμα έχει πλέον αυτοδικαίως κάθε ποινή φυλάκισης έως τριών ετών, ενώ για ανώτερες ποινές φυλάκισης το ανασταλτικό αποτέλεσμα ισχύει εκτός αν το δικαστήριο κρίνει αλλιώς. Τέλος στην κρίση του δικαστηρίου επαφίεται η ανασταλτική δύναμη της έφεσης επί αποφάσεων που επιβάλλον ποινή πρόσκαιρης κάθειρξης.

 

Ε. Εντασσόμενες στη γενικότερη προβληματική για επιτάχυνση της διαδικασίας είναι και οι κυριότερες αλλαγές στους ειδικούς ποινικούς νόμους: Καταρχήν, αποποινικοποιούνται κάποιες ήσσονος σημασίας πράξεις (π.χ. η οφειλή μικροποσών στα ασφαλιστικά ταμεία) ενώ υποβιβάζονται από πλημμελήματα σε πταίσματα αρκετές άλλες, οι οποίες εμφανίζουν μικρή κοινωνική απαξία, απασχολούν εντούτοις σήμερα τα πλημμελειοδικεία, υπερφορτώνοντας τα σχετικά εκθέματα (π.χ. παραβάσεις ΚΟΚ, υγειονομικές παραβάσεις κ.λπ.). Στην τελευταία αυτή περίπτωση εντάσσεται και ο υποβιβασμός σε πταίσμα των παραβάσεων του ν. 2734/1999 περί εκδιδομένων προσώπων, που πλέον τιμωρούνται με πρόστιμο έως 3.000 ευρώ, από τις λίγες διατάξεις του νόμου που συζητήθηκε έντονα με αρνητικό πρόσημο από το ευρύ κοινό, χωρίς ωστόσο να μπορεί να λεχθεί ότι η πορνεία έγινε πταίσμα, ενώ σε καμία περίπτωση δεν υποβαθμίστηκε η μαστροπεία και η σεξουαλική εκμετάλλευση, που ούτως ή άλλως τιμωρούνται αυστηρά από τις οικείες διατάξεις του ΠΚ.