Τζέρεμι Μπένθαμ (1748-1832)

 

 

O Τζέρεμι Μπένθαμ, Άγγλος νομομαθής, φιλόσοφος, νομικός και κοινωνικός μεταρρυθμιστής, γεννήθηκε στις 15 Φεβρουαρίου του 1748 στο Σπίταφιλντς του Λονδίνου. Μεγάλωσε σε μια εύπορη οικογένεια που χαρακτηρίζονταν από το κράμα ευσεβούς δεισιδαιμονίας (από την πλευρά της μητέρας του) και ορθολογισμού εμποτισμένου από τις ιδέες του Διαφωτισμού (από την πλευρά του πατέρα του). Η χαρισματική του φύση έγινε γρήγορα αντιληπτή στο οικογενειακό του περιβάλλον: μόλις ξεκίνησε να περπατάει βρέθηκε στο γραφείο του πατέρα του να διαβάζει αγγλική ιστορία, ενώ στην ηλικία των τριών άρχισε να μελετά λατινικά.

 

Αφότου τελείωσε το σχολείο του Γουεστμίνιστερ το 1760, ο πατέρας του τον έστειλε στο Βασιλικό Κολλέγιο της Οξφόρδης και όταν αποφοίτησε από εκεί το 1764, σπούδασε νομικά στο Λίνκολνς Ιν. Παρά το γεγονός ότι τόσο ο πατέρας όσο και ο παππούς του ήταν δικηγόροι, ο ίδιος δεν εξάσκησε ποτέ το επάγγελμα. Αντίθετα, αγανακτισμένος με την πολυπλοκότητα του αγγλικού ποινικού κώδικα, αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη συγγραφή βιβλίων που αφορούσαν στη νομική μεταρρύθμιση. Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι δεν  προσπάθησε πολύ για να εκδόσει ολόκληρο το έργο του.

 

Έζησε σε μια χρονική περίοδο μεγάλων κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών αλλαγών και ήρθε σε επαφή με αρκετούς από τους άνδρες που επηρέασαν, ο καθένας με τον δικό του τρόπο και από τη δική του θέση, τις εξελίξεις εκείνης της εποχής. Η Βιομηχανική Επανάσταση (μαζί με τις έντονες κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές που οδήγησαν στο ξέσπασμά της), η άνοδος της μεσαίας τάξης και  η Γαλλική και Αμερικανική Επανάσταση, επηρέασαν ιδιαίτερα τις θέσεις του Μπένθαμ απέναντι στους υπάρχοντες θεσμούς.

 

Το 1823 συνίδρυσε με τον Τζον Στιούαρτ Μίλ  την «Επιθεώρηση του Γουεστμίνιστερ» (Westminister Review), μία εφημερίδα για τις «ριζοσπαστικές φιλοσοφικές απόψεις» όπως ο ίδιος αποκαλούσε ένα σύνολο νεότερων αρχών δια μέσου των οποίων άσκησε αξιοσημείωτη επιρροή στην βρετανική δημόσια ζωή.

 

Ο Μπένθαμ συνδέεται αρκετά συχνά από μεταγενέστερούς του, με την ίδρυση του Πανεπιστημίου του Λονδίνου (University of London) και πιο συγκεκριμένα με το Πανεπιστημιακό Κολέγιο του Λονδίνου (University College London-UCL). Στην πραγματικότητα το 1826, τότε που το UCL ξεκίνησε να λειτουργεί,  ήταν 78 χρονών και δεν θα μπορούσε να είναι ενεργό μέλος της ίδρυσής του. Όμως είναι γεγονός ότι χωρίς τη δική του έμπνευση, το UCL δεν θα είχε ποτέ την μετέπειτα μορφή του. Ο Μπένθαμ πίστευε με σθένος ότι η μόρφωση  θα πρέπει να παρέχεται και να είναι προσβάσιμη ευρύτερα, ιδίως σε όσους δεν είναι εύποροι ή δεν ανήκουν στην εγκαθιδρυμένη εκκλησία (αντικονφορμιστές, Εβραίοι,Καθολικοί), προϋποθέσεις που τότε έπρεπε να πληρούν οι φοιτητές των Πανεπιστημίων της Οξφόρδης και του Κέμπριτζ. Το UCL ήταν το πρώτο αγγλικό πανεπιστήμιο που δέχονταν φοιτητές ανεξαρτήτως εθνικότητας, τάξης ή πολιτικών πεποιθήσεων, πραγματώνοντας με αυτόν τον τρόπο και σε μεγάλο βαθμό το όραμα του Μπένθαμ

 

Πεθαίνοντας στο Λονδίνο, στις 6 Ιουνίου του 1832, άφησε πίσω του κυριολεκτικά δεκάδες χιλιάδες χειρόγραφων, τα οποία ακόμα κι αν βρίσκονταν σε μορφή προσχέδιου πίστευε ότι θα προλάβαινε να τα προετοιμάσει για να εκδοθούν. Άφησε επίσης ένα μεγάλο κτήμα το οποίο χρησιμοποιήθηκε για να χρηματοδοτεί το τότε νεοσυσταθέν  Πανεπιστημιακό Κολέγιο του Λονδίνου. Όπως ο ίδιος είχε ζητήσει στη διαθήκη του, το σώμα του διατηρήθηκε και φυλάχθηκε στο UCL  μέσα σε μία ξύλινη καμπίνα, και ονομάστηκε  η «αυτοεικόνα» του (Auto-Icon). Μέχρι σήμερα, η «αυτοεικόνα» εκτίθεται στον  κύριο κτίσμα του Κολεγίου. Αυτό είχε οδηγήσει στην γνωστή αλλά κατά τ’άλλα φανταστική ιστορία ότι η «αυτοεικόνα» μεταφέρονταν στις συνελεύσεις του Συμβουλίου του UCL και εκεί ο Μπένθαμ καταγράφονταν στα πρακτικά ως «παρών αλλά μη ψηφίζων». Η  «αυτοεικόνα» είχε πάντα κέρινο κεφάλι μιας και το πραγματικό κεφάλι είχε καταστραφεί σε μεγάλο βαθμό κατά τη διάρκεια της συντήρησης. Για πολλά χρόνια, το κεφάλι τοποθετούνταν σε θήκη. Επειδή όμως υπήρξε αρκετές φορές στόχος κλοπής και αντικείμενο φάρσας των φοιτητών, βρίσκεται πλέον κλειδωμένο σε ασφαλές μέρος.

 

Το «Πρόγραμμα Μπένθαμ» (Bentham Project), δημιουργήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’60 στο UCL με σκοπό τη δημιουργία μιας σχολικής έκδοσης των έργων του.

 

 

 

 

Το έργο του Μπένθαμ έχει μία πολύπλοκη εκδοτική ιστορία. Πολλά από τα γραπτά του δεν εκδόθηκαν όσο ήταν εν ζωή. Αρκετά από όσα εκδόθηκαν είχαν προετοιμαστεί για έκδοση από τρίτους. Παρόλο που τα περισσότερα από τα γνωστά έργα του σχετίζονται με θεωρητικά νομικά ερωτήματα, ο Μπένθαμ ήταν μαχητικός και ασχολήθηκε για κάποιο διάστημα με την ανάπτυξη σχεδίων που αφορούσαν πρακτικές προτάσεις για την αναδιάρθρωση κοινωνικών θεσμών. Αν και το έργο του κατέληξε να επηρεάσει σημαντικά την πολιτική φιλοσοφία, ο ίδιος δεν είχε γράψει  ποτέ κάποιο κείμενο εκθέτοντας τις απόψεις του πάνω στον συγκεκριμένο τομέα.

 

Στα έργα που εκδόθηκαν όσο ο Μπένθαμ ζούσε, συμπεριλαμβάνονται:

• Ρήγμα στην Κυβέρνηση (Fragment on Government) (1776). Με αυτό το βιβλίο ασκούσε σκληρή κριτική σε ορισμένα εισαγωγικά αποσπάσματα που αφορούσαν την  πολιτική θεωρία στο  βιβλίο του Γουίλιαμ Μπλάκστοουν «Σχόλια για τους νόμους της Αγγλίας» ( William Blackstone΄s Commentaries on the Laws of England). Το βιβλίο εκδόθηκε ανώνυμα, έγινε δεκτό με πολύ θετικά σχόλια και αποδόθηκε σε μερικά από τα μεγαλύτερα μυαλά εκείνης της εποχής. Ο Μπένθαμ ήταν αντίθετος στις θέσεις του Μπλάκστοουν ο οποίος ήταν υπέρ της δικαστικής παραγωγής δικαίου, των νομικών μύθων, διατύπωνε θεολογικά τις απόψεις του για την μικτή κυβέρνηση και χρησιμοποιούσε το λεξιλόγιο του φυσικού δικαίου.

 

• Εισαγωγή στις αρχές των ηθών και της νομοθεσίας (Introduction to Principles of Morals and Legislation) (1789) Το πιο σημαντικό από τα θεωρητικά του έργα στο οποίο παρουσιάζεται και αναπτύσσεται το μεγαλύτερο μέρος της θεωρίας του περί ηθικής

 

• Υπεράσπιση της τοκογλυφίας (Defence of Usury )(1787)

 

• Πανοπτικόν (Panopticon) (1787, 1791). Το προτεινόμενο Πανοπτικόν ήταν μία φυλακή της οποίας οι αρχιτεκτονικοί κανόνες εισήγαγαν νέες αρχές για την πειθαρχία και τη διοίκηση των φυλακών. Με βάση το σχέδιο της φυλακής οι κρατούμενοι θα βρίσκονταν υπό διαρκή επιτήρηση χωρίς αυτό να τους γίνεται αντιληπτό. Αν και το Πανοπτικόν δεν κτίσθηκε ποτέ, η ιδέα του επηρέασε σημαντικά τις επόμενες γενιές διανοητών. Ο Γάλλος φιλόσοφος του 20ου αιώνα Μισέλ Φουκώ (Michel Foucault) υποστήριζε ότι το Πανοπτικόν αποτελούσε παράδειγμα για όλα τα ιδρύματα «σωφρονισμού» του 19ου αιώνα.

 

• Απελευθερώστε τις αποικίες σας (Emancipate your Colonies) (1793)

 

• Πραγματεία περί ποινικής και αστικής νομοθεσίας (Traité de Législation Civile et Penale) (1802,εκδόθηκε από τον Ετιέν Ντυμόντ)

 

• Τιμωρίες και επιβραβεύσεις (Punishments and Rewards) (1811)

 

• Πίνακας των κινήτρων δράσης (A Table of the Springs of Action) (1815)

 

• Κατήχηση για Κοινοβουλευτική αναμόρφωση (Parliamentary Reform Catechism) (1817)

 

• Η επίδραση της φυσικής θρησκείας στην κοσμική ευτυχία του ανθρώπινου γένους (The Influence of Natural Religion upon the Temporal Happiness of Mankind) (1822, το συνέγραψε μαζί με τον Τζώρτζ Γκρότ και το εξέδωσε με το ψευδώνυμο Φιλίπ Μποσάμπ)

 

• Όχι Παύλος αλλά Ιησούς (Not Paul But Jesus) (1823, εκδόθηκε με το ψευδόνυμο Γκάμλιελ Σμιθ)

 

• Βιβλίο των απατών (Book of Fallacies) (1824)

 

• Πραγματεία για τη δικαστική απόδειξη (A Treatise on Judicial Evidence ) (1825)

 

Το δοκίμιο «Προσβολές εναντια στον εαυτό κάποιου: Παιδεραστεία» (Offences Against One΄s Self: Paederasty), στο οποίο πρότεινε να γίνουν περισσότερο φιλελεύθεροι οι νόμοι που απαγόρευαν την ομοφυλική έλξη είτε μεταξύ ενηλίκων είτε όταν αυτή  άγγιζε τα όρια της παιδεραστείας, παρέμεινε αδημοσίευτο όσο ζούσε από φόβο μην θεωρηθε ότι προσβάλει τη δημόσια αιδώ. Τελικά εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1978 στο καλοκαιρινό και φθινοπωρινό τεύχος της «Επιθεώρησης της Ομοφυλοφιλίας» (Journal of Homosexuality).

 

Αρκετά από τα έργα του Μπένθαμ πρωτοεμφανίστηκαν μεταφρασμένα στα γαλλικά και έτοιμα να εκδοθούν από τον Ετιέν Ντυμόντ. Ορισμένα έργα σχετικά με την ποινική και αστική νομοθεσία, έκαναν την πρώτη τους εμφάνιση στα αγγλικά τη δεκαετία του 1820 μεταφρασμένα από τις ήδη υπάρχουσες γαλλικές εκδόσεις του Ντυμόντ.

 

 

 

 

Η φιλοδοξία του Μπένθαμ ήταν η δημιουργία του «Πανόμιου»( Pannomion), ενός πλήρους ωφελιμιστικού κώδικα νόμων. Δεν πρότεινε μόνο ένα πλήθος νομικών και κοινωνικών ανακατατάξεων αλλά παρουσίαζε και το ηθικό τους έρεισμα. Η συγκεκριμένη φιλοσοφία του ωφελιμισμού, υποστήριζε ότι ορθή πράξη ή τακτική ήταν εκείνη που θα μπορούσε να προσφέρει «μεγαλύτερη ευτυχία σε μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων». Υποστήριζε ότι «η Φύση έχει θέσει τους ανθρώπους υπό την κυριαρχία δύο ισχυρών αφεντάδων, του πόνου και της ευχαρίστησης. Μόνο από αυτούς εξαρτάται τι πρέπει να κάνουμε όπως επίσης αυτοί θα καθορίσουν το τι θα κάνουμε. Από τη μία πλευρά η σταθερά του σωστού και του λάθους, από την άλλη η αλυσίδα των αιτίων και των αποτελεσμάτων, είναι δεμένες στο θρόνο τους. Μας ορίζουν σε ό,τι κάνουμε , λέμε, σκεφτόμαστε…». Στο βιβλίο του «Οι αρχές των ηθών και της νομοθεσίας» υποστηρίζει ότι το θεμέλιο των ηθών και της νομοθεσίας είναι η επιδίωξη μεγαλύτερης ευτυχίας για μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων.

 

Με βάση την αρχή του ωφελιμισμού, μία πράξη είναι αποδεκτή υπό την προϋπόθεση ότι τείνει να προσφέρει την μεγαλύτερη ευτυχία. Ως ευτυχία εννοείται η ευχαρίστηση και η απουσία πόνου. Προκειμένου να υπολογιστεί το κατά πόσο τείνει κάθε πράξη προς την ευτυχία, ο Μπένθαμ υπέδειξε  μία διαδικασία υπολογισμού του ηθικού υπόβαθρου κάθε πράξης, η οποία ονομάζεται «Μετρητής ηδονής ή μετρητής ευτυχίας» (Hedonic or felicific calculus) και λαμβάνει υπόψη σταθερές όπως είναι η ένταση, η διάρκεια κ.ο.κ. των διάφορων μορφών πόνου και ευχαρίστησης.

 

Κατά τη θεωρία του Μπένθαμ, μία πράξη που συνάδει με την αρχή του ωφελιμισμού είναι σωστή ή τουλάχιστον λιγότερο λάθος: πρέπει να γίνει ή δεν υπάρχει περίπτωση να μην πρέπει να γίνει. Στην συγκεκριμένη θεωρία απουσιάζει η λέξη «καθήκον». Για τον Μπένθαμ, τα δικαιώματα και τα καθήκοντα είναι νομικές έννοιες, που συνδέονται με τις έννοιες της διαταγής και της κύρωσης. Αυτά που αποκαλούμε ηθικά καθήκοντα θα απαιτούσαν μία ηθική νομοθεσία η οποία όμως βρίσκεται εκτός των πλαισίων της θεωρίας. Το να μιλάει κανείς για φυσικά δικαιώματα και καθήκοντα υποδηλώνει νόμο χωρίς νομοθεσία, γεγονός που θα ήταν τόσο ανόητο σαν να μιλούσαμε για την ύπαρξη γιου χωρίς πατέρα. Θεωρούσε ότι οι νόμοι έπρεπε να είναι κοινωνικά χρήσιμοι και όχι μόνο να αντανακλούν το status quo.

 

Ο Μπένθαμ πίστευε ότι ηγέτες με ανοιχτά μυαλά και  εμποτισμένοι με τις ιδέες του διαφωτισμού θα μπορούσαν να ξεπεράσουν τη συντηρητική ηλιθιότητα και να ξεκινήσουν προοδευτικές μεταρρυθμίσεις για να προωθήσουν τη συλλογική ευδαιμονία. Υποστήριζε ότι με τη σταδιακή βελτίωση του μορφωτικού επίπεδου της κοινωνίας, οι άνθρωποι θα είναι σε θέση να σκέφτονται ορθά, να ψηφίζουν και να αποφασίζουν ποιο είναι το μακροπρόθεσμο όφελός τους, γεγονός που σταδιακά θα προάγει ολοένα και περισσότερο τη γενική ευτυχία.

 

Η σύνοψη και διάδοση της θεωρίας του ωφελιμισμού έγινε από τον μαθητή του Τζον Στιούαρτ Μιλ (John Stuart Mill). Στα χέρια του Μιλ, ο «μπενθαμισμός» έγινε το κύριο στοιχείο της φιλελεύθερης αντίληψης των σκοπών της κρατικής πολιτικής.

 

Επιπλέον, ο Μπένθαμ ως επικεφαλής της σχολής του θετικού δικαίου, υποστήριζε ότι οι αρχές του φυσικού δικαίου που παρουσίαζαν ότι το Δίκαιο γεννιέται φυσικά και απλώς επικυρώνεται από το νομοθέτη δημιουργούν ένα πολύ ολισθηρό και ασταθές έδαφος Δικαίου μιας και δεν θα είναι σαφείς οι κανόνες δικαίου. Κατά τη δική του άποψη, Δίκαιο είναι μόνο αυτό που όρισε ο νομοθέτης. Το δίκαιο πηγάζει από τη νομοθετική εξουσία και καθιερώνεται τη στιγμή που θεσπίζεται.

 

 

 

 

Αρκετοί μελετητές του έργου του, θεωρούν ότι οι σκέψεις του πάνω στη δημιουργία των νόμων και την ανάγκη ενός επιτακτικού νόμου είναι εσφαλμένες. Οι απόψεις του, έτσι όπως έχουν διαμορφωθεί και ενσωματωθεί στη θεωρία του ωφελιμισμού χαρακτηρίζονται από σαθρότητα και ανακρίβειες και στηρίζονται σε καθαρά ποσοτικές παρατηρήσεις και σε μια ιδιαίτερα αισιόδοξη αντίληψη ότι πρέπει πρώτα να αλλάξει η φύση του ανθρώπου μετά η κοινωνία. Μπορεί να επηρέασε την πολιτική και νομοθετική σκέψη αλλά ο ίδιος ως διανοητής δεν εμβάθυνε, έτεινε να απλοποιεί σύνθετα προβλήματα και να μένει σε έναν μικρό βαθμό μετέωρος πάνω από ουσιαστικά φιλοσοφικά ζητήματα. Σχολαστικός και ισχυρογνώμων, υπερτιμημένος από τους σύγχρονούς του ριζοσπάστες, αγαπούσε την διαίρεση και την υποδιάιρεση, τη μέθοδο περισσότερο από τα απότελέσματά της, αγνοώντας τον ουσιαστικό ρόλο που παίζει η παράδοση στην πορεία της εξέλιξης έτσι όπως αυτή θα παρουσιαστεί λίγο αργότερα στην Εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου.

 

Αν και εργάστηκε αρκετά για να προετοιμάσει το έδαφος της αγγλικής νομοθετικής μεταρρύθμισης που πραγματοποιήθηκε τον 19ο αιώνα, οι απόψεις του και τα συμπεράσματά του σχετικά με το πώς δημιουργήθηκαν οι νόμοι, η έλλειψη κατανόησης της μεθόδου της Εξέλιξης του Δαρβίνου, οδήγησε τους υποστηρικτές του τα μεταγενέστερα χρόνια, να εφαρμόσουν τις μη επεξεργασμένες αρχές του θετικού δικαίου στα προβλήματα που ανέκυπταν από την κοινωνική και βιομηχανική εξέλιξη. Η αλήθεια πάντως είναι ότι κανένας μόνος του και καμία ομάδα ανθρώπων, δεν είναι δυνατόν μέσα στη χρονική διάρκεια μίας γενιάς να δημιουργήσει νόμους για την κοινωνία.

 

 

 

 

Κλείνοντας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Μπένθαμ ήταν ένας πολιτικός ριζοσπάστης και επικεφαλής καινοτόμων ιδεών στην Αγγλοαμερικάνικη φιλοσοφία του δικαίου. Εισηγητής της θεωρίας του ωφελιμισμού επηρέασε την ανάπτυξη του φιλελευθερισμού μέσω του γραπτού του έργου και κυρίως μέσω των μαθητών του σε όλο τον κόσμο. Ανάμεσα τους συγκαταλέγονταν ο γραμματέας και συνεργάτης του στην ωφελιμιστική σχολή Τζέιμς Μιλ, ο γιος του Τζον Στιούαρτ Μιλ και αρκετοί πολιτικοί ηγέτες όπως για παράδειγμα ο Ρόμπερτ Όουεν, ο οποίος αργότερα υπήρξε ο ιδρυτής του σοσιαλισμού. Ο Μπένθαμ υποστήριξε την ατομική και οικονομική ελευθερία, τον διαχωρισμό Κράτους-Εκκλησίας, την ελευθερία της σκέψης, τα ίσα δικαιώματα γυναικών ανδρών, τα δικαιώματα των ζώων, την κατάργηση της δουλείας, το ελεύθερο εμπόριο, την κατάργηση των μονοπωλίων, τις συντάξεις και την κοινωνική ασφάλιση, καθώς επίσης την εξάλειψη της σωματικής τιμωρίας (συμπεριλαμβανομένης και εκείνης των παιδιών), το δικαίωμα στο διαζύγιο και την ομοφυλοφιλία.