Συνέντευξη στον Διονύση Χιόνη
Δικηγόρο - Υπ. Διδάκτορα Εγκληματολογίας
• Tί ήταν αυτό που σας ώθησε να ασχοληθείτε με την εγκληματολογία
Η ερώτηση επιδέχεται μια σειρά από διαχρονικές λήψεις αποφάσεων:
Στο αρχικό στάδιο, πριν αποφοιτήσω από το Αρσάκειο είχα ήδη επιλέξει την θεωρητική κατεύθυνση, και ιδίως την Επιστήμη της Θέμιδος, παρά το γεγονός ότι με γοήτευαν τα μαθηματικά, και ιδίως η άλγεβρα, το σχέδιο, και η αρχιτεκτονική.
Το δεύτερο στάδιο απόφασης έχει να κάνει με τη φοίτησή μου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στο πρώτο έτος, διδασκόμασταν, μεταξύ άλλων, εισαγωγή στις ποινικές επιστήμες. Η εξεταστέα ύλη περιλαμβανόταν σε ένα κείμενο λιγοστών αλλά μεστών σελίδων, του αείμνηστου Νικολάου Χωραφά. ΄Ήταν το κείμενο που μου μίλησε στο νου και την καρδιά. Το κείμενο αναφερόταν σε ένα γνωστικό αντικείμενο που είχε ανθρωπιά, φιλοσοφικές προεκτάσεις και κοινωνικούς προβληματισμούς. Ήταν το μόνο σύγγραμμα, που για μένα, την πρωτοετή φοιτήτρια με τις περιορισμένες ειδικές γνώσεις και τις ειδικότερες ευαισθησίες για τον άνθρωπο και την κοινωνία, μπορούσε να διαβαστεί ξανά και ξανά. Και η γοητεία της μελέτης αυτής βρισκόταν ιδίως στο ότι ήταν αυθόρμητη και δεν αποσκοπούσε σε συμμετοχή σε γραπτή άσκηση, που δίναμε εκείνη την εποχή, κατά το πρότυπο της νομικής εκπαίδευσης σε πολλά γερμανικά Πανεπιστήμια – πρακτική που ακόμα ισχύει εκεί - προκειμένου να μας επιτραπεί να παρουσιαστούμε για εξετάσεις σε κάθε συγκεκριμένο μάθημα.
Το τρίτο στάδιο απόφασης χαρακτηρίζεται από τη θητεία μου ως επιστημονικής βοηθού στο Ινστιτούτο Διεθνούς και Αλλοδαπού Δικαίου, όπου είχα επιλεγεί από τον αείμνηστο καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Πέτρο Βάλληνδα. Εκεί άρχισα να παρακολουθώ τα βιβλία και περιοδικά που παρελάμβανε το Ινστιτούτο. Έτσι διαπίστωσα ότι κάθε μέρα έβαζα στην άκρη για διάβασμα κυρίως ό,τι συναρτάτο με τις ποινικές επιστήμες, την κοινωνιολογία, τη φιλοσοφία του δικαίου, τους ανηλίκους και το οικογενειακό δίκαιο.
Το τέταρτο στάδιο - ή αν προτιμάτε ένας σημαντικός συντελεστικός παράγων στην επιλογή της εγκληματολογίας πλέον - ήταν η σύντομη, εθελοντική προσφορά συμβουλευτικής (counseling) στο Ίδρυμα Αγωγής Θηλέων. Εκεί διαπίστωσα, ιδιαίτερα (α) τις προσωπικές μου ελλείψεις – η αποφοίτηση από τη Νομική δεν με είχε εφοδιάσει με τα απαραίτητα για τη διαδικασία αυτή προσόντα - αλλά και (β) τις ελλείψεις του κλάδου της Σωφρονιστικής.
Το πέμπτο και τελευταίο στάδιο προέκυψε από την απόφαση να επισκεφθώ ιδρύματα στις ΗΠΑ και να αντλήσω γνώσεις για τη μεταχείριση των κρατουμένων. Η Εγκληματολογία, στην ευρεία της έννοια, με είχε κατακτήσει. Η εξάμηνη παραμονή μου, σύμφωνα με το αρχικό σχεδιασμό, μού έδειξε ότι οι απλές επισκέψεις στα ιδρύματα και οι συζητήσεις με ειδικούς, όσο καλά οργανωμένες και αν ήταν, δεν οδηγούσαν στην απόκτηση εμπεριστατωμένης γνώσης.
Γι αυτό , με το πτυχίο της Νομικής επεδίωξα και έγινα δεκτή στο Πανεπιστήμιο Loyola, όπου ο καθηγητής-σύμβουλος σ κατάρτισε, ειδικά για μένα, ένα πρόγραμμα παρακολούθησης και εξετάσεων σε μαθήματα διάφορων τομέων, όπως στην κοινωνιολογία, την ψυχολογία, τη συμβουλευτική, και την ψυχιατρική.
Ένας χρόνος κύλησε έτσι και οι ανάγκες για περισσότερη εμβάθυνση στο αντικείμενο της εγκληματολογίας, ένα από τα μαθήματα που μου είχαν συστήσει στο πλαίσιο της κοινωνιολογίας, έγινε αισθητή. Έτσι, έκανα αίτηση στο Πανεπιστήμιου του Σικάγου – γνωστό για τη Σχολή του Σικάγου ή την οικολογική θεωρία της εγκληματογένεσης που αναπτύχθηκε σε αυτό – και έγινα δεκτή στη Νομική Σχολή για το πρώτο μεταπτυχιακό τίτλο (Master in Comparative Law). Το πτυχίο αυτό θα μου το χορηγούσε η Νομική Σχολή, αλλά θα ήταν διατομεακό: δηλαδή θα μου ενέκριναν ορισμένα μαθήματα στο Τμήμα της Κοινωνιολογίας, της Ψυχολογίας και της Διοίκησης Κοινωνικών Υπηρεσιών που θα παρακολουθούσα και θα εξεταζόμουν σε αυτά προκειμένου να αποκτήσω τις απαιτούμενες διδακτικές μονάδες. Τόσο η Νομική Σχολή, όσο και οι άλλοι τομείς είχαν ξεχωριστούς καθηγητές, γνωστούς και στη διεθνή βιβλιογραφία, όπως ο Max Rheinstein (Συγκριτικό Δίκαιο και Οικογενειακό), o Karl Llwelyn (Εισαγωγή στο Δίκαιο και Φιλοσοφία του Δικαίου), o James Short (εγκληματολόγος ερευνητής), ο Robert Hess (ψυχολόγος ερευνητής), ο Jim Shireman (Προϊστάμενος Επιμελητής Ανηλίκων), η Margaret Keeny Rosenheim (Δίκαιο Ανηλίκων), ο Bruno Bettelheim (ψυχίατρος- ψυχοθεραπευτής) κ.ά.
Τη συνέχεια τη μαντεύετε! Το Master, που ολοκληρώθηκε με μια διπλωματική εργασία με θέμα το θεσμό της δοκιμασίας με επιτήρηση, αποτέλεσε, απλώς την πρόγευση της εγκληματολογικής μου γνώσης. Έτσι άνοιξε ο δρόμος για τις διδακτορικές μου σπουδές....
• Πόσο δύσκολο ήταν να ασχοληθείτε με την εγκληματολογία, όταν ως επιστήμη στην Ελλάδα βρισκόταν στα πρώτα στάδια της σύγχρονης εξέλιξής της;
Πράγματι, η επιστροφή στην Ελλάδα έμοιαζε με ανώμαλη προσγείωση, ιδιαίτερα επειδή περιμένοντας την Τριμελή Επιτροπή να διαβάσει τη διατριβή μου , είχα ήδη προσληφθεί ως ερευνήτρια αρχικά και στη συνέχεια ως Διευθύντρια Πληροφόρησης σε θέματα απονομής δικαιοσύνης σε ανηλίκους παραβάτες από το « Εθνικό Συμβούλιο Δικαστών Ανηλίκων»που έδρευε στον Αμερικανικό Δικηγορικό Σύλλογο – το Σύλλογο δηλαδή όλης της Αμερικής και όχι μιας Πολιτείας. Είχα λοιπόν στη διάθεσή μου μια τεράστια βιβλιοθήκη και απίθανες ερευνητικές διευκολύνσεις, Η «πληροφόρηση» συνίστατο στην παροχή νομικών απαντήσεων σε ερωτήματα σχετικά με τη νομοθεσία και νομολογία, όπως παρουσιαζόταν στα βιβλία και στην πράξη (law in the books and law in action) . Τις ερωτήσεις απηύθυναν προς το Συμβούλιό μας δικαστές, νομοπαρασκευαστικές επιτροπές κλπ. και αυτές αφορούσαν την έννομη τάξη μιας συγκεκριμένης Ευρωπαϊκής χώρας, μιας ηπείρου (π.χ την Αυστραλία, η οποία έχει αναπτυγμένη εγκληματολογία και θεσμούς αντεγκληματικής πολιτικής) ή μιας πολιτείας των ΗΠΑ.
Όταν ολοκληρώθηκε η διαδικασία για την απονομή του διδακτορικού τίτλου, μού χορήγησαν μια εξάμηνη άδεια να διερευνήσω δυνατότητες εργασίας στην Ελλάδα. Πίστευαν ότι δεν θα έβρισκα κάτι ικανοποιητικό και ότι θα επέστρεφα. Και δεν είχαν άδικο. Τελικά, χρειάστηκε να μου χορηγήσουν μια δεύτερη εξάμηνη άδεια. Η επιλογή ήταν δύσκολη. Είχα να διαλέξω ανάμεσα στην εγκατάλειψη της ερευνητικής, επαγγελματικής . εγκληματολογικής όασης των ΗΠΑ και στην εγκατάσταση στην ερευνητική, διδακτική και επαγγελματική έρημο της Ελλάδας. Νίκησε η Ελλάδα. Αποφάσισα να βάλω ένα ακόμη λιθαράκι σε όσα προϋπήρχαν.
• Πώς έχει διαμορφωθεί η κατάσταση στο χώρο της επιστήμης της εγκληματολογίας σήμερα;
Για την εξέλιξη της εγκληματολογίας στην Ελλάδα, ιδίως τα τελευταία χρόνια, έχουν γράψει διάφοροι συνάδελφοι αλλά και εγώ στη νέα έκδοση της Εγκληματολογίας μου που κυκλοφόρησε φέτος. Εδώ αρκεί να επισημάνω ότι σήμερα το γνωστικό αντικείμενο της Εγκληματολογίας στην ευρεία του έννοια, διδάσκεται σε έξη πανεπιστήμια της χώρας (Αθηνών, Θεσσαλονίκης, Πάντειο, Θράκης, Αιγαίου, Πελοποννήσου), σε ΤΕΙ Κοινωνικής Εργασίας, στην Αστυνομική Ακαδημία και αλλού. Στα ιδρύματα αυτά διεξάγονται, φυσικά, και έρευνες. Την εγκληματολογική έρευνα προωθεί εξάλλου, και το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών. Ιδιαίτερα οι σχετικές εκδοτικές του δραστηριότητες συντέλεσαν ουσιαστικά στην καθιέρωση και εξέλιξη της Εγκληματολογίας στη χώρα μας. Αυτόν τον καιρό μάλιστα βρίσκεται στη διαδικασία ολοκλήρωσης επεξεργασίας των συλλεγέντων δεδομένων μια μεγάλη έρευνα για την ποιότητα ζωής των παιδιών στα σχολεία της περιφέρειας του Δήμου Αθηναίων. Η έρευνα διεξάγεται σε συνεργασία με την Αντιδήμαρχο κυρία Βαλσαμάκη και θίγει καίρια ζητήματα, όπως την επιθετικότητα των μαθητών, τη βία στα σχολεία, την διάδοση εξαρτησιογόνων ουσιών σε αυτά κλπ.
Σήμερα, υπάρχουν πλέον αρκετοί, καλά καταρτισμένοι, εγκληματολόγοι στην Ελλάδα. Οι εγκληματολόγοι συμμετέχουν σε νομοπαρασκευαστικές επιτροπές των Υπουργείων, σε συμβούλια που καθορίζουν την εγκληματοπροληπτική πολιτική, στο Συνήγορο του Πολίτη –Τμήμα Δικαιωμάτων του Παιδιού (δυο διδάκτορες του Τομέα μας της εγκληματολογικής κατεύθυνσης). Επίσης, υπάρχουν ήδη θεσμοθετημένες θέσεις εγκληματολόγων σε καταστήματα κράτηση: Ένας υποψήφιος διδάκτοράς μας υπηρετεί ήδη στο Κέντρο Απεξάρτησης Κρατουμένων στη Θήβα, και ένας εγκληματολόγος -παλιός φοιτητής και μετέπειτα συνεργάτης μας στα εγκληματολογικά μαθήματα-, στον Κορυδαλλό). Τονίζω, ότι στη σχετική νομοθεσία αναφέρεται ρητά η θέση και η ειδικότητα του εγκληματολόγου. Αυτές όλες είναι πρόσφατες κατακτήσεις και αναδεικνύουν την αναγνώριση του κλάδου, ο οποίος πλέον έχει και τον επιστημονικό-επαγγελματικό του σύλλογο: την Ελληνική Εταιρεία Εγκληματολογίας που αποτελεί ελληνικό παράρτημα της Διεθνούς Εταιρίας Εγκληματολογίας, η οποία εδρεύει στο Παρίσι και έχει συμβουλευτική ιδιότητα σε όλους τους μεγάλους διεθνείς οργανισμούς.
• Είστε ικανοποιημένη από το επίπεδο της χώρας μας σε σχέση με το αντίστοιχο ευρωπαϊκό ή διεθνές;
Ύστερα από όσα προανέφερα, θα έπρεπε να σας ομολογήσω ότι είμαι ικανοποιημένη, Ωστόσο, επειδή το ερώτημα βάζει την παράμετρο σύγκρισης, πρέπει να είμαι συγκρατημένη στην απάντησή μου.
Η Εγκληματολογία στην Ελλάδα σαφώς και δυστυχώς δεν βρίσκεται στο ίδιο υψηλό επίπεδο που βρίσκεται η θεραπεία και η αξιοποίηση του γνωστικού αυτού αντικειμένου στην Ευρώπη των 15 ή στις ΗΠΑ ή την Αυστραλία (Στην Ευρώπη των 25 τα πράγματα αλλάζουν).
• Ποιος είναι ο ρόλος του εγκληματολόγου σήμερα;
Η ερώτηση αυτή εν μέρει αφορά τα πιο πάνω παραδείγματα επαγγελματικής σταδιοδρομίας των εγκληματολόγων. Πέρα από αυτά, σημειώνω τους τομείς (α) της έρευνας, και (β) της διδασκαλίας σε ΑΕΙ, ΤΕΙ και άλλες σχολές. Επίσης είναι δυνατή η αξιοποίηση της εγκληματολογικής γνώσης, από εργαζόμενους στο Σύστημα Ποινικής Δικαιοσύνης (αστυνομία, εισαγγελία, δικαστήρια, επιμελητές ανηλίκων επιμελητές αρωγής ενηλίκων, δηλ. σε φορείς εκτέλεσης εξω-ιδρυματικών κυρώσεων, καθώς και σε καταστήματα κράτησης κάθε είδους.. Τέλος, παράπλευρα οι εγκληματολόγοι διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο σε γνωμοδοτικές, συμβουλευτικές κλπ. επιτροπές και συμβούλια που χαράσσουν την αντεγκληματική πολιτική της χώρας μας.
• Πώς λειτουργεί στη διαμόρφωση της επιστήμης το γεγονός ότι οι εγκληματολόγοι προέρχονται από διάφορους επιστημονικούς κλάδους, π.χ. νομική, κοινωνιολογία, ψυχολογία;
Η εγκληματολογική επιστήμη είναι από τη φύση της διεπιστημονική. Ο αείμνηστος θεμελιωτής της Εγκληματολογίας στην Ελλάδα, Κ.Γαρδίκας, έγραφε ότι η Εγκληματολογία βασίζεται στα πορίσματα άλλων επιστημών, όπως της βιολογίας, της ανθρωπολογίας, της ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας, της στατιστικής, της ιατρικής, της ψυχιατρικής, της νομικής ακόμη και της αρχιτεκτονικής (για τα καταστήματα κράτησης).Κατά συνέπεια, το ότι οι Εγκληματολόγοι προέρχονται από διαφορετικούς κλάδους είναι απόρροια της φύσης της. Το γεγονός αυτό δεν είναι ανασχετικό, και δεν δημιουργεί ανυπέρβλητες επιστημονικές έριδες ή αντιφάσεις. Αντίθετα, αποβαίνει συχνά σε στοιχείο εμπλουτισμού και η σύμπραξη ή συνέργια επιστημόνων με διαφορετικό επιστημονικό υπόβαθρο λειτουργεί εποικοδομητικά.
• Τί προσδοκάτε να αλλάξουν στο χώρο οι νέοι εγκληματολόγοι και ποιά συμβουλή θα τους δίνατε;
Από ό,τι προηγήθηκε προκύπτει η ύπαρξη ενός γενικότερου και ενός ειδικότερου ελλείμματος.
Το γενικότερο έλλειμμα αφορά :
- την έρευνα,
- τη διεκδίκηση επαρκών ερευνητικών κονδυλίων για τη συμμετοχή της Ελλάδος σε Ευρωπαϊκές και διεθνείς - στο πλαίσιο του ΟΗΕ - έρευνες (π.χ. έρευνες θυματοποίησης) και
- την κατάρτιση συγκρίσιμων με τη Eurostat και έγκαιρα διαθέσιμων εγκληματολογικών στατιστικών.
Το ειδικότερο έλλειμμα σχετίζεται με τον Τομέα Ποινικών Επιστημών. Απαιτείται:
- η ενίσχυση και αναγνώριση της εγκληματολογικής κατεύθυνσης στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών και
- η καλύτερη κατάρτιση των εγκληματολόγων μας στη μεθοδολογία και τη βασική στατιστική ανάλυση.
• Η εγκληματολογία στη Νομική Σχολή Αθηνών είναι επιλεγόμενο μάθημα. Νομίζετε ότι είναι ορθό αυτό;
Σε πολλά Ευρωπαϊκά πανεπιστήμια αλλά και σε όλα, αν δεν κάνω λάθος, τα Αμερικανικά, τα υποχρεωτικά μαθήματα είναι ελάχιστα. Υποχρεωτικά είναι μόνο αυτά που ονομάζονται ¨προαπαιτούμενα¨ δηλαδή είναι απαραίτητα προκειμένου να επιλέξει κανείς κάποιο εξειδικευμένο μάθημα ή να πάρει το πτυχίο του. Η πλειονότητα, λοιπόν, των μαθημάτων είναι επιλεγόμενα. Το σύστημα επιλογών έχει πλεονεκτήματα. Το πρώτο είναι ότι δεν συνωθούνται στις αίθουσες διδασκαλίας αδιάφορα άτομα. Το δεύτερο και κύριο είναι ότι ο φοιτητής, με τη βοήθεια του καθηγητή-συμβούλου, καταρτίζει, κάθε εξάμηνο, ένα εξατομικευμένο πρόγραμμα σπουδών το οποίο ικανοποιεί την κλίση του, τα ενδιαφέροντά του, τις δυνάμεις του για μελέτη και για έρευνα και, φυσικά, τη μελλοντική επαγγελματική του σταδιοδρομία, αν έχει καταλήξει στο τι ακριβώς επιθυμεί να κάνει μετά την αποφοίτησή του. Λ.χ. γιατί πρέπει να γνωρίζει Εγκληματολογία, αν δεν το επιθυμεί, εκείνος που ενδιαφέρεται για το Τραπεζικό Δίκαιο και προορίζεται να εργαστεί σε κάποια Τράπεζα; Και το αντίθετο: Γιατί πρέπει να ασχοληθεί με το Εμπορικό Δίκαιο εκείνος που οραματίζεται τον εαυτό του επιμελητή ανηλίκων ;
Αυτό που πρέπει να διδαχθεί ένας φοιτητής είναι τη μέθοδο της νομικής σκέψης μαζί με τις βασικές δικαιϊκές γνώσεις. Η νομική επιστήμη είναι εν πολλοίς μέθοδος. Είναι μέθοδος : (α) διερεύνησης του εφαρμοστέου δικαίου μέσα από την αναζήτηση της σχετικής νομοθεσίας, νομολογίας και βιβλιογραφίας , (β) συλλογισμών (πρόταση μείζων, ελάσσων, συμπέρασμα), (γ) ανεύρεσης και κατάστρωσης επιχειρημάτων, και (δ) ανάπτυξης και εκφοράς πειστικού και περιεκτικού προφορικού λόγου (ρητορική). Τα παραπάνω αντιλαμβάνεται κανείς καλύτερα, αν έχει υπόψη του ότι π.χ. και το Συγκριτικό Δίκαιο είναι μέθοδος. Δεν είναι ένας συγκεκριμένος κλάδος του Δικαίου, αλλά μέθοδος διαχρονικής ή διατοπικής σύγκρισης εννόμων τάξεων, θεσμών ή επίλυσης ενός νομικού προβλήματος, λ.χ. άλλοτε και τώρα, ή στη Γαλλία, τη Γερμανία και την Ελλάδα.
• Πώς επιδρά η έλλειψη εγκληματολογικής παιδείας αστυνομικών, δικηγόρων, δικαστών (και λοιπών εμπλεκομένων προσώπων) στο σύστημα ποινικής δικαιοσύνης;
Δεν θα συμφωνούσα ότι υπάρχει τέτοια έλλειψη. Υπάρχει έλλειψη ενδο-υπηρεσιακής επιμόρφωσης. Το ζητούμενο, επομένως, εδώ είναι η οργάνωση και εκτέλεση μέσα στον φορέα εργασίας, σε τακτά χρονικά διαστήματα, ειδικών σεμιναρίων κατάρτισης των νεο-εισερχομένων σε ένα κλάδο αλλά και επανεκπαίδευσης των παλαιοτέρων εργαζόμενων σε αυτόν. Στον ιδιωτικό τομέα ακολουθείται με επιτυχία η πρακτική αυτή και συντελεί στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των προσφερόμενων υπηρεσιών.
• Σε ποιούς τομείς χρειάζεται άμεσα βελτίωση το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης στη χώρα μας;
Εκτιμώ ότι σε πέντε βασικούς τομείς απαιτείται άμεση παρέμβαση, ώστε να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για:
- θεσμοθέτηση και δοκιμαστική εφαρμογή της επανορθωτικής δικαιοσύνης (εξω-δικαστική επίλυση των μικρής απαξίας εγκλημάτων, διαμεσολάβηση, αποζημίωση του θύματος κλπ),
- εφαρμογή των διατάξεων που υπάρχουν από το έτος 1991 και προβλέπουν εξω-ιδρυματικές ποινές ( αναστολή εκτέλεσης της φυλάκισης με επιτήρηση, απόλυση υπό όρο με επιτήρηση, προσφορά κοινωφελούς εργασίας), αλλά που δεν έχουν εφαρμοσθεί για διαφόρους λόγους.
- δοκιμαστική και μη καταναγκαστική, επιβολή της ηλεκτρονικής επιτήρησης σε ορισμένους εγκληματίες,
- υιοθέτηση της αρχής της σκοπιμότητας στην ποινική δίωξη ορισμένων εγκλημάτων,
- αξιολόγηση από ερευνητικά ιδρύματα της χώρας των δικονομικών μεταρρυθμίσεων που έχουν γίνει με σκοπό την ταχύτητα απονομής της ποινικής δικαιοσύνης και την αποσυμφόρηση των δικαστηρίων- γενικά είναι σκόπιμη η αξιολόγηση των όποιων νομοθετικών αλλαγών μετά από δύο χρόνια εφαρμογής τους.
• Ποια ήταν η καλύτερη στιγμή που θυμάστε από την ακαδημαϊκή σταδιοδρομία σας;
Η ακαδημαϊκή σταδιοδρομία δεν έχει «καλύτερη στιγμή» αλλά αλλεπάλληλες, συχνά έντονα θετικά και συναισθηματικά φορτισμένες, στιγμές. Θυμάμαι:
- την επάνοδο στη Νομική Σχολή, μετά τη μεταπολίτευση, του Γ.-Α. Μαγκάκη, καθηγητή του Ποινικού Δικαίου και της Ποινικής Δικονομίας, ύστερα από την εκδίωξή του από Πανεπιστήμιο και τη σύλληψή του από τους συνταγματάρχες όταν πρόφερε τη φράση, κλείνοντας το μάθημά του, ¨θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία¨,
- την επιτυχή υποστήριξη της διατριβής μου για υφηγεσία και το ικανοποιητικό, πρώτο δοκιμαστικό μάθημα ενώπιον της Σχολής,
- το πρώτο μου δημιουργικό μάθημα στο podium της Σαριπόλων, εκεί που άλλοτε βρισκόμουν στα φοιτητικά έδρανα,
- τη συμβολή μου στη δημιουργία του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών του Τομέα μας και την έγκρισή του από το ΥΠΕΠΘ με τη δημοσίευση του Κανονισμού στο ΦΕΚ,
- την ενεργό παρουσία μου, σωστότερα όχι τη δική μου αλλά του Νομικού Τμήματος του ΕΚΠΑ, σε πανεπιστήμια των κρατών-μελών της ΕΕ των 15 ως Προέδρου όλου του Νομικού Τμήματος των Προγραμμάτων Erasmus/Socrates,
- τη σύμπραξή μου σε φράσεις ή κείμενα στο πλαίσιο συναντήσεων του ΟΗΕ, του Συμβουλίου της Ευρώπης ή ελληνικών νομοπαρασκευαστικών επιτροπών , ιδιαίτερα, όταν, μετά τη δημοσίευσή τους, αναγνώριζα τη συγκεκριμένη συμβολή μου.
Θα ήθελα να κλείσω τη συνέντευξη αυτή με τα συγχαρητήριά μου σε όλους όσοι εργάζονται στο Εργαστήριο Ποινικών και Εγκληματολογικών Ερευνών και στο συνάδελφο Ν.Κουράκη που σας εμπνέει. Ακόμη θα ήθελα να παρακαλέσω να διαβάσετε τα παραπάνω έχοντας στο νου σας ότι δεν κατόρθωσα να ξεφύγω από τον παιδευτικό χαρακτήρα στις απαντήσεις μου. Ίσως αυτό οφειλόταν στις προκλήσεις που περιείχαν οι ενδιαφέρουσες ερωτήσεις σας. Ίσως γιατί ενδόμυχα, επιθυμούσα να μεταφέρω στις νεότερες γενιές, τον τρόπο λειτουργίας της Νομικής Σχολής μας τον ...προηγούμενο αιώνα!
