του Φώτη Σπυρόπουλου,
δικηγόρου - οικονομολόγου,
υπ. Δρ. τμήματος Νομικής Πανεπιστημίου Αθηνών
Τα περιστατικά βίας μεταξύ ανηλίκων και ιδίως εντός της σχολικής κοινότητας έχουν τραβήξει το βλέμμα της κοινής γνώμης τα τελευταία έτη. Φαινόμενα όπως το school bullying και το school shooting ενδιαφέρουν πλέον και στη χώρα μας έντονα την επιστημονική κοινότητα, ενώ είναι αδιαμφισβήτητο το γεγονός ότι το Υπουργείο Παιδείας και οι αρμόδιοι Υπουργοί κωφεύουν, κάποιες δε πράξεις θεωρητικού περιεχομένου περί συνεργασιών τελικώς σήμερα έχουν καταλήξει να έχουν περισσότερο χαρακτήρα προβολής προσώπων παρά εφαρμογής πρακτικών και πολιτικών. Όταν οι αρμόδιοι φορείς κλείνουν τα μάτια στη δουλειά επιστημόνων, είναι χρέος μας να υπενθυμίσουμε πως το σύγχρονο σχολείο ενισχύει τις κοινωνικές ανισότητες και τελικά λειτουργεί ως «καταλύτης» στη βία μεταξύ ανηλίκων (;).
Υποστηρίζεται, λοιπόν, βασίμως ότι το σύγχρονο πολυπολιτισμικό «…σχολείο συνιστά ένα (συμβολικό) κοινωνικό πλαίσιο με απαιτήσεις και κανόνες καθώς και ένα πεδίο σημαντικών αλληλεπιδράσεων και διαπροσωπικών/ κοινωνικών και συναισθηματικών σχέσεων αλλά και βιωμάτων πολύ σημαντικών για την ανάπτυξη της ταυτότητας του παιδιού.»1 το οποίο, όμως, «…έχει χάσει την “εσωτερική του ισορροπία”» εφόσον «H σύνθεση και η προέλευση των μαθητών, οι προσδοκίες κοινωνικής κινητικότητας, συνδυάζονται με την απόρριψη, τη ματαίωση, την ανασφάλεια, τις κακές σχέσεις …»2. Συνεπώς, «Το σημερινό ελληνικό δημόσιο σχολείο είναι ένα περιβάλλον με υψηλούς δείκτες αρνητικής ενέργειας και πολλά συσσωρευμένα αρνητικά συναισθήματα μαθητών και εκπαιδευτικών. Για παράδειγμα, το υψηλό άγχος3 είναι καθημερινή πραγματικότητα για σχεδόν όλους τους μαθητές»4. Και όπως επισημαίνει ο Πανούσης: «Στο σχολείο συναντιώνται πολλές κρίσεις: εφηβείας, αμφισβήτησης από τους νέους, διάψευσης, κόπωσης από τους δασκάλους, απαξίωσης, υποβάθμισης ρόλου από τους γονείς, αμφίσημης αντιμετώπισης από την Πολιτεία. …
Άρα στο σχολείο οι παράλληλες πορείες (δασκάλων, μαθητών, συμμαθητών, γονιών) συγκροτούν τη βάση του προβλήματος.»5 6 λαμβανομένου υπόψη και ότι «…το σχολείο είναι μια υποχρεωτική ου-τοπία και όχι ένας κοινωνικός χώρος…» ο οποίος «…φαίνεται να καλλιεργεί την libido dominandi, δηλαδή την επιτυχία με κάθε μέσο»7. Η θέση αυτή του Πανούση ενδυναμώνεται και από το γεγονός ότι, σύμφωνα με την κοινωνιολογία της εκπαίδευσης, το σχολικό σύστημα (ως βασικό κοινωνικοποιητικό σύστημα8) αποτελεί έναν από τους βασικότερους κοινωνικούς θεσμούς αναπαραγωγής της ιεραρχημένης κοινωνικής δομής9 ή των εξουσιαστικών σχέσεων10· σύμφωνα, δε, με τη θεωρία του πολιτισμικού κεφαλαίου, το σχολείο υιοθετεί το πολιτισμικό κεφάλαιο, δηλαδή τις αξίες, αρχές, κανόνες κ.λπ. των «μεσαίων» και «ανώτερων» κοινωνικών στρωμάτων11. Κατά, δε, τον Αλτουσέρ το σχολείο αποτελεί θεσμό που εξασφαλίζει την αναπαραγωγή των κυρίαρχων σχέσων παραγωγής12.
Επομένως, «η βία στο σχολείο εμπεριέχει στοιχεία εξουσίας / πειθαναγκασμού, βαθιάς ριζωμένης αντίφασης/ αντίθεσης/ σύγκρουσης13 αλλά και ανομίας»14 15. Δεδομένων αυτών, υποστηρίζεται και ότι η «ασυνέχεια/ πολιτισμική απόσταση» μεταξύ οικογενειακού/ κοινωνικού και σχολικού πλαισίου για τα παιδιά των λαϊκών στρωμάτων δημιουργεί δυσάρεστες καταστάσεις16, και –σύμφωνα με τον Sellin- ενδεχομένως εκδήλωση παραβατικών συμπεριφορών17. Συγκεκριμένα, ο Α. Cohen – στη θεωρία του για τον «παραβατικό υποπολιτισμό»18 - αντιλαμβάνεται την παραβατικότητα των ανηλίκων ως αντίδραση σε αυτές τις («εντός της σχολικής ύλης») αξίες της μεσαίας τάξης οι οποίες προβάλλουν ως εμπόδιο αρχικά στις καλές σχολικές επιδόσεις και, περαιτέρω, ως παράγοντας έλλειψης αυτοεκτίμησης και κοινωνικού status· κατά τον Cohen, με την αναστροφή των «κρατούντων» μεσοαστικών αξιών η οποία εκδηλώνεται με παραβατικές συμπεριφορές, οι ανήλικοι παύουν να αισθάνονται την απόρριψη.
Επομένως, το σχολείο σήμερα αντιμετωπίζει μια κρίση νομιμοποίησης η οποία οδηγεί «… σε διάφορα επεισόδια εκπαιδευτικής κρίσης (με ρήξεις ή βίαιες συμπεριφορές) που αναδεικνύουν τις δυσκολίες κοινωνικοποίησης ή ενσωμάτωσης των μαθητών.»19. Δυνάμει των ανωτέρω, (δικαίως φαίνεται να) υποστηρίζεται ο ρόλος του σύγχρονου σχολείου ως γενεσιουργού παράγοντα επιθετικής συμπεριφοράς20 21 22.
Συνεπώς, οι εκδηλώσεις ενδοσχολικής επιθετικότητας, με το σχολείο ως καταλύτη(!), συνθέτουν έναν φαύλο κύκλο ως αιτίες μα και συμπτώματα «μιας ανασφάλειας σε συνθήκες αρνητικής αλληλεξάρτησης, δηλαδή άκρατου και άναρχου ανταγωνισμού»23.
Ωστόσο, απέναντι στη βία στο σχολείο πρέπει να στεκόμαστε κριτικά και με ψυχραιμία και όχι να καταφεύγουμε σε γενικής εφαρμογής συμπεράσματα· κατά πρώτον, διότι η βία στο σχολείο σήμερα (φαίνεται να) εκτείνεται σε ένα επίπεδο και πλαίσιο «ήπιας σύγκρουσης»24 και κατά δεύτερον διότι το σχολείο αποτελεί τον «… μοναδικό ίσως χώρο όπου οι χαμένοι μπορούν να δείξουν τη δύναμή τους και οι ευάλωτοι την αντίστασή τους …»25.
Στην εποχή αυτή της κρίσης κατά την οποία εντείνονται οι κοινωνικές ανισότητες και λαμβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω, ο ρόλος του σχολείου είναι πολύ πιο κρίσιμος. Είναι πλέον απαραίτητες θεσμικές παρεμβάσεις για ένα σχολείο που θα ενισχύει την ομαδικότητα και όχι τον αναταγωνισμό και τον ατομισμό, όπως ανωτέρω αναλύθηκε. Η έξαρση της βίας βρίσκει εύφορο έδαφος στο εκπαιδευτικό σύστημα της εποχής. Ωστόσο, υπενθυμίζεται ότι σήμερα στο σχολείο φοιτά η γενιά η οποία θα βγάλει τη χώρα από το αδιέξοδο που έχει περιέλθει.. Με ορίζοντα το μέλλον πρέπει να αναθεωρηθούν όλες αυτές οι πρακτικές που έχουν να κάνουν με όσα ήδη αναλύσαμε που τελικά καταλήγουν στο να χωρίζουν και όχι να ενώνουν.
Υποσημειώσεις
1. Έτσι Θεοδ. Θάνος, Ποσοτικά και Ποιοτικά χαρακτηριστικά της σχολικής παραβατικότητας. Παράγοντες εκδήλωσης, αντιμετώπιση και μεθοδολογικές επισημάνσεις: Εισαγωγή, εις: Θεοδωρος Θάνος (επιστ. επιμ.), Παιδική Παραβατικότητα και Σχολείο – Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας, εκδ. Τόπος, 2009, σελ. 26.
2. Γιαν. Πανούσης, «Ταξικοί» αγώνες με ή χωρίς διαιτητή; Βία στα σχολεία, ΠοινΔικ, 1/2006, σελ. 75
3. Η συζήτηση για το άγχος των μαθητών εξαιτίας του χρόνου που απορροφούν τα σχολικά καθήκοντα και της έμφασης στις επιδόσεις και «τους βαθμούς» είναι δεδομένη στις μέρες μας. Ο Ματσόπουλος επισημαίνει και το άγχος των εκπαιδευτικών: «Υψηλό είναι και το άγχος των εκπαιδευτικών είτε λόγω έλλειψης δεξιοτήτων διαχείρισης παιδιών με ιδιαιτερότητες στη μάθηση και στη συμπεριφορά, είτε λόγω έλλειψης επιμόρφωσης σε καίρια κομμάτια του παιδαγωγικού τους ρόλου στο σχολείο, είτε λόγω πολλαπλών πιέσεων και αρμοδιοτήτων με τις οποίες είναι επιφορτισμένοι.» [Έτσι ο Αν. Ματσόπουλος, Προβλήματα συμπεριφοράς, επιθετικότητα και βία στα σημερινά σχολεία: στρατηγικές αντιμετώπισης, ηλεκτρονικό περιοδικό Εργαστηρίου Ποινικών και Εγκληματολογικών Ερευνών www.theartofcrime.gr(τεύχος 11) (url: /?pgtp=1&aid=1247494497)]
4. Έτσι ο Αν. Ματσόπουλος, Προβλήματα συμπεριφοράς, επιθετικότητα και βία στα σημερινά σχολεία: στρατηγικές αντιμετώπισης, όπ. π.
5. Έτσι Γ. Πανούσης, (Ενδο)σχολική βία: Χωρίς όρια και χωρίς ορίζοντα; , εις: Θεόδωρος Θάνος (επιστ. επιμ.), Παιδική Παραβατικότητα και Σχολείο – Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας, εκδ. Τόπος, 2009, σελ. 59 επ. και σε προφορική εισήγηση από απομαγνητοφώνηση σελ. 74 επ. καθώς και στο Διαδίκτυο (url: http://www.astynomia.gr/index.php?option=ozo_content&perform =view&id=1860&Itemid=400)
6. Πρβλ. και το πολύ ενδιαφέρον άρθρο της Ιωάν. Τσίγκανου, Το σχολείο θεάται ως κρατικός ιδεολογικός μηχανισμός, εις: «ΒΙΑ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ» - εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ», Σάββατο 29 Μαρτίου 2008, σελ. 36.
7. Γιαν. Πανούσης, «Ταξικοί» αγώνες με ή χωρίς διαιτητή; Βία στα σχολεία, όπ. π., σελ. 77
8. Πρβλ. Ηλ. Κουρκούτα & Θεοδ. Θάνο, Ένταξη εφήβων με αντικοινωνικές και παραβατικές συμπεριφορές στο σχολείο: μακροκοινωνικές και ψυχοκοινωνικές διαστάσεις, εις: Θεόδωρος Θάνος (επιστ. επιμ.), Παιδική Παραβατικότητα και Σχολείο – Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας, εκδ. Τόπος, 2009, σελ. 158.
9. Βλ. την εκτενή ανάλυση του Giddens και την παρουσίαση έρευνας του Paul Willis αναφορικά με την πολιτιστική αναπαραγωγή και τους τρόπους με τους οποίους το σχολείο συντείνει στη διαιώνιση των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων από γενιά σε γενιά στο πόνημα του Anthony Giddens, Κοινωνιολογία, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2002, σε μετάφραση Δημ. Τσαούση, σελ. 549 επ.
10. Πρβλ. Γ. Καλημερίδης, Μισέλ Φουκώ: Πειθαρχία και Σχολείο, url: virtualschool.web.auth.gr/1.2/youngs/kalimeridis.htm. Γενικότερα για τις θέσεις του Φουκώ πρβλ. Γρ. Λάζου, Κριτική Εγκληματολογία, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2007, σελ. 276 επ. καθώς και Φώτη Σπυρόπουλου και Σπύρου Γεωργουσόπουλου, Ποιος είναι ο ... Michel Fouceault, ηλεκτρονικό εγκληματολογικό περιοδικό www.theartofcrime.gr, τ. 17, url: http://theartofcrime.gr/index.php?pgtp=1&aid=1294688617
11. Βλ. σχετικές αναπτύξεις στο πόνημα του Anthony Giddens, οπ. π., σελ. 544 επ. Πιο συγκεκριμένα βλ. τη θεωρία των Bowles και Gintis αναφορικά με τη σύνδεση του σχολείου με το βιομηχανικό καπιταλισμό και το κεφάλαιο με τίτλο «Εκπαίδευση και ανισότητες» (σελ. 552 επ.)
13. Πρβλ. τις αναπτύξεις της Κ. Δ. Σπινέλλη αναφορικά με την εγκληματολογία της σύγκρουσης (σελ. 41 επ.) καθώς και τις μαρξιστικές θεωρήσεις στην εγκληματολογία (σελ. 226 επ.) εις Κ. Δ. Σπινέλλη, Εγκληματολογία - Σύγχρονες και παλαιότερες κατευθύνσεις, 2η εκδ., εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 2005.
14. Γιαν. Πανούσης, «Ταξικοί» αγώνες με ή χωρίς διαιτητή; Βία στα σχολεία, όπ. π., σελ. 77
15. Αναφορικά με τις θεωρίες και διαφορετικές προσεγγίσεις της ανομίας πρβλ. Κ. Δ. Σπινέλλη, Εγκληματολογία - Σύγχρονες και παλαιότερες κατευθύνσεις, 2η εκδ., εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 2005, σελ. 238 επ.
16. Σχετική η μελέτη των Coleman et al. (1966) σύμφωνα με την οποία «Οι ανισότητες που επιβάλλονται στα παιδιά από το σπίτι τους μεταφέρονται στο σχολείο και μετατρέπονται εκεί σε ανισότητες με τις οποίες τα παιδιά αντιμετωπίζουν την ενήλικη ζωή τους όταν τελειώνουν το σχολείο» εις Anthony Giddens, όπ. π., σελ. 553.
17. Έτσι Θεοδ. Θάνος, Ποσοτικά και Ποιοτικά χαρακτηριστικά της σχολικής παραβατικότητας. Παράγοντες εκδήλωσης, αντιμετώπιση και μεθοδολογικές επισημάνσεις: Εισαγωγή, όπ. π. σελ. 26-27.
18. Βλ. αναλυτικά για τον A. Cohen και τη θεωρία του «παραβατικού υποπολιτισμού» Κ. Δ. Σπινέλλη, Εγκληματολογία - Σύγχρονες και παλαιότερες κατευθύνσεις, 2η εκδ., εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 2005, σελ. 252 επ. καθώς και Ν. Κουράκη, Δίκαιο Παραβατικών Ανηλίκων, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2004, σελ. 100 επ.
19 Γιαν. Πανούσης, «Ταξικοί» αγώνες με ή χωρίς διαιτητή; Βία στα σχολεία, όπ. π., σελ. 77
20. Βλ. Αναστ. Ματσόπουλου, Προβλήματα συμπεριφοράς, επιθετικότητα και βία στα σημερινά σχολεία: στρατηγικές αντιμετώπισης, όπ. π.
21. Κατά την Αρτινοπούλου «Στο σχολικό περιβάλλον το ερώτημα παραμένει: Το σχολείο παράγει καθεαυτό ως σύστημα τη βία ή αναπαράγει την ευρύτερη βία της κοινωνίας και της οικογένειας; Κατά τη γνώμη μου, ισχύουν και τα δύο, σε διαφορετικό βαθμό και ανάλογα με το πλαίσιο και την ποιότητα της εκπαιδευτικής διαδικασίας και του σχολικού κλίματος. Συνήθως αναπαράγει την ευρύτερη βία, αφού το σχολείο είναι ένας καθρέφτης της ευρύτερης κοινωνίας. Σε ελάχιστες περιπτώσεις μπορεί να παράγει και βία, όταν υπάρχει πολύ χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης, όταν οι σχέσεις μεταξύ των μαθητών και μεταξύ των δασκάλων είναι πάρα πολύ άσχημες και γενικώς όταν έχει αποτύχει η εκπαιδευτική διαδικασία». Βλ. Β. Αρτινοπούλου, Ανήλικοι–θύματα, Ανήλικοι-Παραβάτες - Μια σχέση διαρκούς αλληλεπίδρασης, url: http://www.astynomia.gr/index.php? option=ozo_content&perform=view&id=1841&Itemid=0&lang
22. βλ. χαρακτηριστικά και το όλως πρόσφατο πόνημα του Frank M. Weerman, Delinquency after Secondary School: Exploring the Consequences of Schooling, Working and Dropout, in: European Journal of Criminology, Vol. 7, n. 5, September 2010, SAGE and The European Society of Criminology Publications, pp. 339-355, όπου χαρακτηριστικά επισημαίνεται ότι υφίσταται σχέση μεταξύ παραγόντων σχετικών με το σχολείο (school- related factors) και εγκληματικότητας, όπως έχει καταδειχθεί από τα πορίσματα πολλών σχετικών ερευνών.
23. Έτσι Γιαν. Πανούσης, «Ταξικοί» αγώνες με ή χωρίς διαιτητή; Βία στα σχολεία, όπ. π., σελ. 80
24. Έτσι Γιαν. Πανούσης, «Ταξικοί» αγώνες με ή χωρίς διαιτητή; Βία στα σχολεία, όπ. π., σελ. 80.
25. Έτσι Γιαν. Πανούσης, «Ταξικοί» αγώνες με ή χωρίς διαιτητή; Βία στα σχολεία, όπ. π., σελ. 77.
