theartofcrime.gr

του Κων/νου Πανάγου

Νομικού – εγκληματολόγους

Εισαγωγή

Αποτελεί ίσως καθημερινό βίωμα η επαφή μας με ανθρώπους που εκδηλώνουν συμπεριφορές, οι οποίες επιφέρουν (βάσει των προσωπικών μας αντιλήψεων) αρνητικά για τους ίδιους αποτελέσματα. Σε τέτοιου είδους περιστάσεις, ορισμένοι από εμάς ενδέχεται να θελήσουν να παρέμβουν αρθρώνοντας συμβουλευτικό λόγο προς το πρόσωπο που αυτοπροσβάλλεται μέσα από τις επιλογές του. Η παρέμβασή μας δεν αποκλείεται να διαφύγει των ορίων της απλής συμβουλής και να αγγίξει αυτά του εξαναγκασμού. Προκειμένου να καταστούν σαφή τα όσα προαναφέρονται, παρατίθεται το ακόλουθο παράδειγμα: Ένα οικείο μας πρόσωπο, παρά το γεγονός ότι είναι απαραίτητο να διακόψει τη συνήθεια του καπνίσματος βάσει ιατρικών συστάσεων, συνεχίζει να αναπαράγει την εν λόγω συμπεριφορά. Η παρέμβασή μας μπορεί να εξαντληθεί στην παροχή μιας συμβουλής (π.χ. «Μην καπνίζεις γιατί θα χάσεις τη ζωή σου»). Δεν αποκλείεται, όμως, να θελήσουμε να διακόψουμε την πρόσβαση του οικείου μας στον καπνό, κρύβοντάς του το πακέτο με τα τσιγάρα του, πιστεύοντας ότι ο ίδιος δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί το καλό του. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα είδος παρεχόμενης προστασίας, η οποία δεν ζητήθηκε από το ενήλικο πρόσωπο στο οποίο απευθύνεται. Το ως άνω φαινόμενο περιγράφεται γενικά με τον όρο «πατερναλισμός». Όταν η νομοθετική εξουσία αναλαμβάνει το ρόλο αυτού που επιβάλλει μια συγκεκριμένη απαγόρευση με στόχο την προστασία του αποδέκτη της, γίνεται λόγος για «νομικό πατερναλισμό» (Χατζής Α., χ.η.).

Ο Donald Regan, καθηγητής φιλοσοφίας στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Michigan, στο πλαίσιο της μελέτης του «Paternalism, freedom, identity, and commitment» που δημοσιεύτηκε το 1993, συνεισέφερε σημαντικά στον επιστημονικό διάλογο που διεξάγεται σε διεθνές επίπεδο αναφορικά με τον πατερναλισμό στο δίκαιο. Κατόπιν μιας κριτικής επισκόπησης των υποστηρικτικών στο νομικό πατερναλισμό επιχειρημάτων, που διατυπώθηκαν από προγενέστερούς του θεωρητικούς, o Regan διαπιστώνει ότι η αναγκαιότητα θέσπισης πατερναλιστικών νομικών ρυθμίσεων χρήζει μιας περισσότερο ικανοποιητικής θεωρητικής θεμελίωσης. Για το λόγο αυτό, προβαίνει στην παράθεση ορισμένων νέων επιχειρημάτων. Οι επιστημονικές του απόψεις ενδιαφέρουν, μεταξύ άλλων, όσους καταπιάνονται με το πεδίο του επίσημου/τυπικού κοινωνικού ελέγχου του εγκληματικού φαινομένου και γενικότερα του σχεδιασμού αντεγκληματικής πολιτικής. Ας παρακολουθήσουμε τις σκέψεις του.

Ι. Κριτική επισκόπηση των υποστηρικτικών επιχειρημάτων στον πατερναλισμό

Ο Regan εκκινεί από τη διαπίστωση ότι στο πλαίσιο της παραδοσιακής ωφελιμιστικής προσέγγισης, η επίτευξη της ευτυχίας του ατόμου προβάλλεται ως δικαιολογητική βάση των πατερναλιστικών νομικών ρυθμίσεων. Ωστόσο, επισημαίνει ότι όσοι υιοθετούν την εν λόγω θέση αγνοούν μια εξίσου σημαντική παράμετρο, η οποία δεν ταυτίζεται απόλυτα με την ευτυχία: την αξία της ελευθερίας επιλογής. Ο παρτεναλισμός, λοιπόν, είναι δυνατό να δικαιολογηθεί μόνο στις περιπτώσεις, όπου το υποκείμενο της αυτοπροσβολής στερείται γνώσης αναφορικά με συνέπειες της πράξης του, διότι η άγνοια είναι δυνατόν να εκληφθεί ως ένα είδος ανελευθερίας. Συνεπώς, εφόσον ο αποδέκτης της απαγόρευσης βρίσκεται ήδη σε καθεστώς ανελευθερίας, δεν ανακύπτει ζήτημα σύγκρουσης ανάμεσα στην ελευθερία και την ευτυχία. Εντούτοις, ο Regan ασκεί κριτική στο εν λόγω επιχείρημα διατυπώνοντας τη θέση ότι τέτοιου είδους περιστατικά θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν αποκλειστικά μέσω της παροχής ενημέρωσης σε όσους αυτοπροσβάλλονται αναφορικά με τις βλαπτικές συνέπειες της συμπεριφοράς τους.

Ένα επιπλέον υποστηριχτικό στον πατερναλισμό επιχείρημα που τίθεται υπό την κριτική διόπτρα του Regan αναφέρεται στις εξωτερικές (κοινωνικές) πιέσεις που ασκούνται στο άτομο, καθιστώντας το επί τοις ουσίας ανελεύθερο. Το αυτό αποτέλεσμα επιτυγχάνεται ενίοτε εξαιτίας περίπλοκων εσωτερικών (ψυχολογικών) διεργασιών. Συνεπώς, το γεγονός ότι το άτομο δεν διαθέτει ελευθερία επιλογής αφήνει το περιθώριο για την ανάπτυξη μιας κρατικής βελτιωτικής παρέμβασης μέσω της νομοθετικής απαγόρευσης μιας συμπεριφοράς. Ο Regan επισημαίνει ότι ο αριθμός των ασκούμενων στο άτομο πιέσεων είναι τόσο σημαντικός, ώστε ο πατερναλισμός θα έπρεπε να αποτελεί τον κανόνα στο δίκαιο. Κάτι τέτοιο, όμως, θα αντίκειτο στο επίπεδο κρατικής επέμβασης που οι σύγχρονοι πολίτες είναι διατεθειμένοι να ανεχθούν. Άλλωστε, θα μπορούσε κανείς να αντιτείνει, σύμφωνα με τον φιλόσοφο του δικαίου, ότι οι λανθασμένες επιλογές αποτελούν εμπειρίες που επιτελούν έναν διαπαιδαγωγικό στόχο, ιδιαίτερα ωφέλιμο για τον εκάστοτε κοινωνό και το μέλλον του. Συνεπώς, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η σύγκρουση που δημιουργείται ανάμεσα στις ανωτέρω αξίες (την ευτυχία του ατόμου και το δικαίωμα στην επιλογή) εξαιτίας της θέσης σε ισχύ πατερναλιστικών ρυθμίσεων απαιτεί ένα διαφορετικό οπλοστάσιο επιχειρημάτων, ισχυρότερων από αυτά που παρέχει η παραδοσιακή ωφελιμιστική προσέγγιση.

ΙΙ. Τα επιχειρήματα του Regan

α) Η διατύπωση επιχειρημάτων στο πλαίσιο ενός «ιδανικού πατερναλισμού»

Προτού παρακολουθήσουμε τα επιχειρήματά του, είναι αναγκαίο να επισημανθεί ότι ο Regan διατυπώνει τις θέσεις του λαμβάνοντας υπόψη το μοντέλο του «ιδανικού πατερναλισμού» (ideal paternalism). Στο πλαίσιο του τελευταίου ο νομοθέτης διαθέτει άρτια γνώση αναφορικά με τα ατομικά χαρακτηριστικά όσων υπόκεινται στην πατερναλιστική ρύθμιση και τις συνέπειες των επιλογών τους. Εκτός του τελευταίου, ο νομοθέτης έχει στη διάθεσή του διαφορετικά μεταξύ τους μέσα εξαναγκασμού, τα οποία και αξιοποιούνται ανάλογα με την εκάστοτε περίσταση (κύκλος αποδεκτών και απογορευμένη πράξη). Ο Regan δεν λαμβάνει υπόψη του συνειδητά τα προβλήματα που δημιουργούνται λόγω του πατερναλισμού στο πρακτικό πεδίο (π.χ. υπερφόρτωση του συστήματος απονομής της ποινικής δικαιοσύνης), αλλά αναφέρεται στην ιδεατή κατάσταση όπου η πατερναλιστική νομοθεσία δεν επιφέρει κανένα αρνητικό αντίκτυπο στη λειτουργία του νομικού συστήματος. Θεωρεί επίσης ως δεδομένο ότι η διάθεση ενός σημαντικού βαθμού ελευθερίας αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση, ώστε να οδηγηθεί κανείς στην ευτυχία (αν και αναγνωρίζει ότι υπάρχουν συγκεκριμένες κατηγορίες πολιτών, όπως οι στρατευθέντες, που καταφέρνουν να είναι ευτυχισμένοι αν και διαβιούν σε ολοκληρωτικά ιδρύματα).

β) Η προσέγγιση της «μεγιστοποίησης της ελευθερίας» (freedom-maximizing approach)

Ξεκινώντας την ξεδίπλωση των συλλογισμών του, ο Regan εισάγει την προσέγγιση της «μεγιστοποίησης της ελευθερίας» (freedom-maximizing approach). Προς επίρρωση των θέσεων του, χρησιμοποιεί ορισμένα παραδείγματα. Αρχικά, εμπνέεται από τις θέσεις του John Stuart Mill. Σύμφωνα με τον τελευταίο, ενώ οι πολίτες δικαιούνται την κατάρτιση συμβάσεων, στερούνται της δυνατότητας αυτοδιάθεσής τους ως σκλάβων (contract for slavery), παρά το γεγονός ότι μια τέτοια σύμβαση θα μπορούσε να εκληφθεί ως επιμέρους έκφανση του δικαιώματος της ελεύθερης επιλογής. Ο Regan αναγνωρίζει ότι υφίστανται περιπτώσεις όπου η επιλογή ενός προσώπου να υπαχθεί υπό την πλήρη εξουσίαση ενός τρίτου είναι δυνατό να συμβάλλει στην επίτευξη στόχων που επιφέρουν ευεργετικά για τον «σκλάβο» αποτελέσματα. Προς κατανόηση αυτού του ισχυρισμού, καταθέτει το παράδειγμα της μητέρας, η οποία είναι αδύναμη να ανταποκριθεί στις οικονομικές απαιτήσεις της νοσηλείας του άρρωστου παιδιού της. Ο φιλόσοφος του δικαίου αναγνωρίζει ότι η υπό εξέταση απαγόρευση επιφέρει λιγότερο σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις από ό,τι η πλήρης αφαίρεση κάθε ελευθερίας που συνεπάγεται η σκλαβιά. Με άλλα λόγια, το πρόσωπο που επιθυμεί να διαθέσει τον εαυτό του και δεν δύναται να το πράξει εξαιτίας σχετικής νομοθετικής απαγόρευσης απολαμβάνει λιγότερης ελευθερίας στο παρόν (στο χρόνο που θα επιθυμούσε την κατάρτιση μιας τέτοιας σύμβασης). Ωστόσο, το γεγονός αυτό αποτελεί εγγύηση για τις ελευθερίες που θα έχει τη δυνατότητα να απολαύσει στο μέλλον.

Στη συνέχεια, ο Regan διαπιστώνει ότι το ζήτημα της σκλαβιάς χρήζει ιδιαίτερης προσέγγισης, που διαφεύγει της θεματικής του πατερναλισμού. Για το λόγο αυτό, αξιοποιεί το παράδειγμα του καπνίσματος τσιγάρων. Η απαγόρευση της συγκεκριμένης συμπεριφοράς θα μπορούσε να θεμελιωθεί στα λοιπά υποστηρικτικά επιχειρήματα στον πατερναλισμό (άγνοια ως προς τις συνέπειες, κοινωνικά πρότυπα που δρουν πειθαναγκαστικά και οδηγούν στην κατανάλωση καπνού κτλ). Παρά ταύτα, η θεμελίωση της απαγόρευσης μένει μετέωρη στην περίπτωση των «αμετανόητων» καπνιστών. Στο πλαίσιο του ιδανικού πατερναλισμού που προτείνει ο Regan, η δια του νόμου απαγόρευση μπορεί να στηριχθεί στο επιχείρημα ότι το κάπνισμα θα αποτελέσει με μαθηματική βεβαιότητα ένα ισχυρισμό πλήγμα στην ελευθερία του καπνιστή. Ειδικότερα, μειώνει τον προσδωκόμενο χρόνο ζωής εξαιτίας της πρόκλησης θανάσιμων ασθενειών και υποβαθμίζει την ποιότητά της, γεγονός περισσότερο σημαντικό εν συγκρίσει με τον αποκλεισμό της επιλογής του καπνίσματος. Ο Regan προλαβαίνει του πιθανούς επικριτές της θέσης του διατυπώνοντας τις ακόλουθες σκέψεις: Ο θάνατος και οι ασθένειες, θα μπορούσε να αντιτάξει κανείς, δεν αναφέρονται κατά το σύνηθες στο μοτίβο της ανελευθερίας και το κάπνισμα δεν συνεπάγεται την απώλεια της ελευθερίας. Κατά τον Regan, όμως, το ζητούμενο δεν είναι η ελαχιστοποίηση της ανελευθερίας, αλλά η μεγιστοποίηση της ελευθερίας. Στην τελευταία περιλαμβάνεται οτιδήποτε αποτελεί προϋπόθεση κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας. Έτσι, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η νομοθετική απαγόρευση μιας συμπεριφοράς στο παρόν, η οποία οδηγεί σε περιορισμό της ανθρώπινης ελευθερίας, είναι δικαιολογημένη εφόσον στοχεύει στη διατήρηση της ζωής και στην ποιότητά της. Το γεγονός αυτό συνεπάγεται την απόδοση περισσότερων μελλοντικών ευκαιριών – ελευθεριών σε όσους υπόκεινται στον κύκλο αποδεκτών της πατερναλιστικής ρύθμισης.

γ) Το μοτίβο του πολλαπλού εαυτού

Ο Regan ολοκληρώνει τον υποστηρικτικό του λόγο στο νομικό πατερναλισμό διατυπώνοντας ένα επιπλέον σχετικό επιχείρημα. Πιο συγκεκριμένα, διαπιστώνει ότι οι αντιπατερναλιστικές φωνές δεν έχουν λάβει υπόψη τους το γεγονός ότι η ανθρώπινη προσωπικότητα διαφοροποιείται κατά την πάροδο του χρόνου. Στο πλαίσιο αυτό, εισάγει στο σχετικό επιστημονικό διάλογο το μοτίβο του πολλαπλού εαυτού, των ποικίλων εκφάνσεων της ανθρώπινης προσωπικότητας. Η πορεία αυτή αντανακλάται στο παράδειγμα του κατ’ επανάληψη καταχραστή χρηματικών ποσών. Εφόσον ο τελευταίος φέρεται ότι έχει τελέσει αξιόποινες πράξεις, βρίσκεται αντιμέτωπος με το ποινικό δικαστήριο, όπου και αποδεικνύεται η ενοχή του. Ταυτόχρονα, όμως, διαπιστώνεται ότι στο διάστημα που μεσολάβησε από τη διάπραξη των εγκληματικών πράξεων μέχρι τη δικαστική του κρίση έχει εγκαταλείψει τον εκτός των νομίμων πλαισίων βίο. Το γεγονός αυτό συνεπάγεται ότι η διαδικασία επιβολής ποινής να στερείται πλέον νοήματος, μιας και απευθύνεται επί τοις ουσίας σε ένα διαφορετικό πρόσωπο. Το αυτό ισχύει με τον μακροχρόνιο καπνιστή, ο οποίος λαμβάνει σε κάποιο χρονικό σημείο την απόφαση να διακόψει την κατανάλωση καπνού. Δέκα χρόνια, όμως, αργότερα εκδηλώνει τις συνέπειες του καπνού μέσω της προσβολής του από σχετική ασθένεια. Τότε, πρόκειται για ένα νέο πρόσωπο, το οποίο έχει αποβάλει τη βλαπτική συνήθεια.

Τι είναι, όμως, αυτό που έχει προκαλέσει τις ανωτέρω αλλαγές; Μια πρώτη υπόθεση θα μπορούσε να αναφέρεται αποκλειστικά στο πέρασμα του χρόνου. Σύμφωνα με τον Regan, μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν τουλάχιστον υπεραπλουστευτική. Αντίθετα, φαίνεται ότι είναι αναγκαία η πρόληψη της εκδήλωσης των βλαπτικών συνεπειών μιας πράξης – επιλογής μέσω της δράσης ενός πατερναλιστή που θα υποδείξει το ορθό στον πολίτη. Ο τελευταίος είναι αυτό το πρόσωπο, το οποίο θα βιώσει αρνητικά αποτελέσματα στην περίπτωση που ο πατερναλιστής δεν απαγορεύσει τη δυνητικά βλαπτική επιλογή του. Με άλλα λόγια, το άτομο που υπόκειται στην απαγόρευση διαθέτει την ευκαιρία υιοθέτησης ενός βελτιωμένου μοντέλου αξιών και κανόνων, που το καθιστούν πλέον ένα νέο πρόσωπο, το οποίο είναι σε θέση να εκτιμήσει τα ευεγερτήματα που ο πατερναλισμός επέφερε στη ζωή του.

Επίλογος

Ο νομικός πατερναλισμός αποτελεί δικαιικό φαινόμενο που έχει στο παρελθόν διχάσει τους θεωρητικούς. Στο πεδίο των ποινικών επιστημών, η θεωρητική συζήτηση λαμβάνει εξέχουσα σημασία, δεδομένου ότι ο πατερναλισμός στο ποινικό δίκαιο (π.χ. στην περίπτωση της χρήσης ναρκωτικών ουσιών) συνδέεται με την ενάσκηση της πονικής καταστολής και τις οδυνηρές συνέπειες που αυτή συνεπάγεται στην ιδιωτική ζωή. Ακόμη και σήμερα οι απόψεις διίστανται για το εάν το κράτος «δικαιούται» να δρα πατερναλιστικά, δηλαδή να θέτει απαγορεύσεις στην ελευθερία αυτοδιάθεσης των πολιτών. Στη βιβλιογραφία μπορεί να εντοπίσει κανείς τόσο τον υποστηριχτικό όσο και τον απορριπτικό λόγο στο υπό εξέταση φαινόμενο (π.χ. στην εργογραφία των Μill και Hart, όπου η πρόκληση βλάβης σε τρίτο πρόσωπο, εκτός του δράστη, αποτελεί το μοναδικό λόγο που δικαιολογεί την άσκηση της ποινικής καταστολής). Δεν λείπουν επίσης οι φωνές που αρνούνται τη συμπερίληψη πατερναλιστικών νομοθετικών διατάξεων στην ποινική νομοθεσία, δίχως να αποκλείουν το ενδεχόμενο επιβολής απαγορεύσεων μέσω κανόνων που εντάσσονται σέ άλλους κλάδους του δικαίου, όπως επί παραδείγματι, το αστικό (Arneson 1980, Feinberg 1971, Hodson 1977, Valdes 1990).

Στόχο του παρόντος κειμένου δεν αποτέλεσε η σφαιρική επισκόπηση του θεωρητικού λόγου περί του νομικού πατερναλισμού. Αντίθετα, επιδιώχθηκε η παρουσίαση του πώς ένας συγκεκριμένος νομικός με εξειδίκευση στη φιλοσοφία του δικαίου, ο Regan, κατόρθωσε να επιχειρηματολογήσει υπέρ του υπό εξέταση δικαιικού φαινομένου. Οι θέσεις του τίθενται υπόψη της ελληνικής επιστημονικής κοινότητας προς προβληματισμό και αξιολόγηση...

Βιβλιογραφικές αναφορές
Arneson R., Mill versus paternalism, Ethics 1980, σ. 470 επ.

Feinberg J., Legal paternalism, Canadian Journal of Philosophy 1971, σ. 105 επ.

Hodson J., The principle of paternalism, American Philosophical Quarterly 1977, σ. 61 επ.

Valdes E., On justifying legal paternalism, Ratio Juris 1990, σ. 173 επ.

Regan D., Paternalism, freedom, and commitment, στο R. Satorius (επιμ.), Paternalism, University of Minnesota Press, Minneapolis, 1993, σ. 114 επ.
Χατζής Α., Νομικός πατερναλισμός, ορθολογικότητα και γνωστικοί περιορισμοί, χ.η., διαθέσιμο στην ιστοσελίδα http://old.phs.uoa.gr/~ahatzis/Hatzis.pdf