Οι αυτοκτονίες στο χώρο της φυλακής αποτελούν ένα τεράστιο πρόβλημα για το Σύστημα Ποινικής Δικαιοσύνης σε παγκόσμιο επίπεδο  (Blaauw, Kerkhof,  & Hayes, 2005; Dooley, 1990; Fazel, Grann, Kling & Hawton, 2011; Hayes, 1995;). Είναι αξιοσημείωτο το ότι, ενώ στο γενικό πληθυσμό η αυτοκτονία κατέχει τη δέκατη θέση στις αιτίες θανάτου, μεταξύ των κρατουμένων κατέχει την πρώτη. Αυτό που θα έπρεπε να δημιουργεί ιδιαίτερη ανησυχία είναι το ότι οι ήδη υψηλοί δείκτες αναμένεται εδώ και χρόνια να αυξηθούν δραματικά (Hayes & Blaauw, 1997).

Το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα έντονο στους υπόδικους κρατούμενους, συχνότερο στις αντρικές φυλακές και στα καταστήματα κράτησης που έχουν προβλήματα υπερπληθυσμού (Rabe, 2012; Spinellis & Themeli, 1997 ),

Στοιχεία από έρευνες  αποδεικνύουν πως ο δείκτης αυτοκτονιών στις φυλακές είναι από τέσσερις μέχρι και έντεκα φορές υψηλότερος από αντίστοιχο στην ελεύθερη κοινότητα. Έρευνα στο σύνολο των φυλακών της χώρας για το χρονικό διάστημα 1977-2000, απέδειξε ότι ο δείκτης αυτοκτονιών ήταν 112 ανά 100.000 κρατουμένους ενώ ο ανάλογος στο γενικό πληθυσμό την ίδια περίοδο ήταν 3,7 ανά 100.000 (Spinellis & Themeli, 1997; Τhemeli, 2006).  Οι υπόδικοι –επιβεβαιώνοντας την ευαλωτότητά τους- οδηγούνται στην αυτόβουλη αφαίρεση της ζωής με μεγαλύτερη συχνότητα από ό,τι οι κατάδικοι (Hurley, 1989).

Σύμφωνα με ερευνητικά δεδομένα, πάνω από το 50 τοις εκατό του συνολικού αριθμού αυτοκτονιών λαμβάνει χώρα μέσα στις πρώτες 48 ώρες της εισόδου του νέου κρατούμενου στο χώρο της φυλακής (Hayes, 1995;  Backett, 1988; Rowan, 1994).

Αποτελέσματα ερευνών αποδεικνύουν ότι η γνώση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του αυτόχειρα κρατούμενου, επιτρέπει σε πολλές περιπτώσεις την πρόβλεψη της αυτοκαταστροφικής πράξης και άρα παρέχει δυνατότητα αποτροπής της. Κατά τη διάρκεια του περιορισμού της ελευθερίας, η εφαρμογή του παραδοσιακού μοντέλου πρόληψης, εξαιτίας της ιδιαίτερης φύσης του εγκλεισμού, συναντά εξαιρετικές δυσκολίες. Ωστόσο, παρά την ύπαρξη αντικειμενικών δυσχερειών, η εφαρμογή προγραμμάτων πρόληψης αυτοκτονίας στη φυλακή όχι μόνο είναι δυνατή αλλά και επιβεβλημένη. Η διεθνής εμπειρία αποδεικνύει τα θετικά αποτελέσματα εφαρμογής τέτοιων προγραμμάτων, τονίζοντας ότι η μείωση της αυτοχειρίας κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού είναι υποχρέωση κάθε κράτους δικαίου.

Το σύνολο των ερευνών συγκλίνει στην επιλογή των μέτρων εκείνων, η εφαρμογή των οποίων κρίνεται αποτελεσματική στην προσπάθεια πρόληψης της αυτοκτονίας στη φυλακή. Τα μέτρα αυτά είναι:

• Η εκπαίδευση του προσωπικού
• Ο διαγνωστικός έλεγχος των κρατουμένων
• Η δημιουργία ασφαλών χώρων φύλαξης
• Η τακτική παρακολούθηση των  κρατουμένων
• Η επικοινωνία
• Η παρέμβαση

Ειδικότερα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας στα πλαίσια του προγράμματος SUPRE (SUicide PRrevention), εξέδωσε οδηγό πρόληψης αυτοκτονιών στη φυλακή, σύμφωνα με τον οποίο κάθε πρόγραμμα με στόχο τη μείωση των αυτόχειρων κρατουμένων πρέπει να περιλαμβάνει (WHO, 2007):

• Εκπαίδευση προσωπικού, για την αναγνώριση κρατουμένων που τελούν σε κίνδυνο αυτοκτονίας και την παροχή προσήκουσας βοήθειας σε όσους εκδηλώσουν αυτοκαταστροφική συμπεριφορά.
• Διαγνωστικό έλεγχο κρατουμένων για αυτοκαταστροφική συμπεριφορά -τόσο κατά το στάδιο της  εισαγωγή τους, όσο και σε ενδιάμεσες φάσεις της παραμονής τους στη φυλακή- για τον εντοπισμό εκείνων των κρατούμενων που ανήκουν στην ομάδα υψηλού κινδύνου αυτοκτονίας.
• Μηχανισμό επικοινωνίας μεταξύ προσωπικού και κρατουμένων με κίνδυνο εκδήλωσης αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς.
• Μηχανισμό επικοινωνίας με τον έξω κόσμο.
• Δημιουργία ασφαλών χώρων φύλαξης.
• Παροχή ψυχολογικής βοήθειας από ειδικευμένο προσωπικό σε θέματα ψυχικής υγείας.
• Παροχή κοινωνικής στήριξης.
• Καθημερινή επιτήρηση και στενή παρακολούθηση.
• Αφαίρεση προσωπικών αντικειμένων, τα οποία είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν ως μέσα αυτοκτονίας.
• Στρατηγική παρέμβασης σε περίπτωση τέλεσης αυτοκτονίας.

Έχει επανειλημμένα τονιστεί ότι η αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων πρόληψης κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού, δεν μπορεί να βασιστεί στην εφαρμογή ενός και μόνου μέτρου.

Καθώς  η αυτοκτονία είναι αποτέλεσμα επίδρασης πολλαπλών παραγόντων, η πρόληψή της δεν θα μπορούσε ποτέ να επιτευχθεί με την υιοθέτηση μίας και μόνο ενέργειας και την παρέμβαση ενός και μόνου ειδικού. Η αποτελεσματική αντιμετώπιση του προβλήματος μπορεί να βασιστεί μόνο στη λήψη μίας σειράς αλληλοεξαρτώμενων μέτρων και τη συστηματική εμπλοκή πολλών προσώπων και φορέων.

Η εκπαίδευση του προσωπικού αποτελεί τη ραχοκοκαλιά κάθε προγράμματος πρόληψης ενώ η επικοινωνία τον ακρογωνιαίο λίθο του. Η δημιουργία όχι τόσο ασφαλών χώρων κράτησης όσο ενός περιβάλλοντος το οποίο θα περιορίζει τη γένεση συναισθημάτων φόβου, αβεβαιότητας και ανασφάλειας, αποτελεί το θεμέλιο κάθε προσπάθειας αποτελεσματικής πρόληψης της αυτοχειρίας στη φυλακή.

Άλλωστε είναι υποχρέωση κάθε έννομης πολιτείας η διασφάλιση της ύπαρξης των αναγκαίων εκείνων όρων για την προστασία του εννόμου αγαθού της ζωής των κρατουμένων που παραμένουν υποκείμενα δικαιωμάτων ακόμα και μετά τον περιορισμό της ελευθερίας τους. Υπογραμμίζεται μάλιστα ότι τα δικαιώματα τους είναι θεσμικά τα ίδια ως προς το περιεχόμενό τους με τα αντίστοιχα δικαιώματα των ελεύθερων πολιτών, διαφέροντας μόνο ως προς τον τρόπο άσκησής τους.

Ωστόσο, παρά τις συνταγματικές επιταγές του νόμου, η κράτηση δεν περιορίζει μόνο -ως όφειλε- «την προς τόπο κίνηση». Σε κάποιες περιπτώσεις, η στέρηση της ελευθερίας συνδέεται ακόμα και με την απώλεια της ίδιας της ζωής. Η υιοθέτηση ορισμένων μέτρων πρόληψης της αυτοχειρίας στη φυλακή δεν συνεπάγεται αναγκαστικά την υψηλή οικονομική επιβάρυνση του κρατικού προϋπολογισμού. Έτσι, για παράδειγμα, μέτρα πρόληψης όπως η ενημέρωση του σωφρονιστικού προσωπικού, ο διαγνωστικός έλεγχος των κρατουμένων κατά την είσοδό τους στη φυλακή, η  εκπαίδευση των κρατουμένων στην αναγνώριση ενδείξεων αυτοκτονικού ιδεασμού συγκρατουμένων τους – που εφαρμόζονται εδώ και δεκαετίες σε καταστήματα κράτησης άλλων ευνομούμενων πολιτειών – έχουν ελάχιστο κόστος.

Άραγε πόσο κοστολογείται η ανθρώπινη ζωή η οποία διακυβεύεται κατά τη διάρκεια έκτισης της ποινής;

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Backett, S. (1988). Suicide and stress in prison: Implications for a Preventive Strategy. In S. Backett, S. M. Neil and A. Yellowles (Eds.). Imprisonment Today, London: MacMillan Press, 70-84.
Blaauw, E., Kerkhof, J. F. M. & Hayes, L. M. (2005). Demographic, criminal, and psychiatric factors related to inmate suicide. Suicide and Life-Threatening Behavior, 35(1), 63-75.
Fazel, S., Grann, M., Kling, B. & Hawton, K. (2011) Prison suicide in 12 countries: an ecological study of 861 suicides during 2003-2007. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology. 46(3): 191-195.
Dooley, E. (1990). Prison Suicide in England and Wales: 1972-1987. British Journal of Psychiatry, 156:40-45.
Ηayes, L. M. & Blaauw, E. (1997), Prison Suicide: A Special Issue. Crisis: The Journal    Of Crisis Intervention and Suicide Prevention, 18(4): 146-147.
Hayes, L. M. (1995). Prison suicide: An overview and guide to prevention. The Prison  Journal, 75 (4):   431-456.
Hurley, W. (1989). Suicide by prisoners. The Medical Journal of Australia, 151(4): 188-190.
Rabe, K. (2012). Prison structure, inmate mortality and suicide risk in Europe. International journal of law and psychiatry, 35(3), 222-230.
Rowan, J.R. (1994). Prevention of suicides in  custody. In A. Liebling, & T. Ward (Eds.), Deaths in custody: International perspectives (pp. 166-175). London: Institute for the Study and Treatment of Delinquency.
Spinellis, C. D. & Themeli, O. (1997). Suicide in Greek prisons: 1977-1996. Crisis: The Journal of Crisis Intervention and Suicide Prevention: 18(4): 152-156.
Themeli, O. (2006). Suicide in the Greek Penal System and the problem of the various limitations in relevant studies. Crisis: The Journal of Crisis Intervention and Suicide Prevention, 27(3): 135-139.
World Health Organization. (2007). Preventing suicide in jails and prisons. Geneva, Switzerland: WHO Document Production Services.