Mark Rothko, Sketch for "Mural No.4", 1958

Ο θεσμός των αδειών των κρατουμένων επιτελεί πολλαπλές λειτουργίες[1]: Κατ’ αρχήν αποτελεί αναγκαίο όρο της επανένταξής τους στον βαθμό που η τελευταία δεν μπορεί παρά να είναι μία διαδικασία σταδιακή που απαιτεί τη διατήρηση (και τη μεγιστοποίηση) του οικονομικού και του κοινωνικού κεφαλαίου του κρατουμένου[2]. Μέσω του θεσμού των αδειών οι οικογενειακοί κι άλλοι κοινωνικοί δεσμοί του κρατουμένου διασώζονται από την φθοροποιό επίδραση του εγκλεισμού στο ιδρυματικό περιβάλλον της φυλακής και δίνεται η δυνατότητα ανάπτυξης ενός υποστηρικτικού δικτύου που θα ενισχύσει την απρόσκοπτη προσαρμογή του κρατουμένου κατά την επάνοδό του στην ελεύθερη κοινωνία[3]. Αλλά κ’ αντίστροφα, με την χορήγηση των αδειών προετοιμάζεται και το ίδιο το κοινωνικό περιβάλλον του κρατουμένου να τον υποδεχθεί με μεγαλύτερη εμπιστοσύνη, αφού μέσα από την χορήγηση αδειών θα έχει παρακολουθήσει και γνωρίσει τα βήματα της πορείας του κατά την επιστροφή του στην κοινότητα[4].

Επιπλέον, ο θεσμός των αδειών λειτουργεί ως βαλβίδα αποσυμπίεσης των εντάσεων και των καταθλίψεων που αναπόφευκτα προκύπτουν στην καθημερινότητα της φυλακής[5], και ειδικά επί του καθεστώτος της καταστροφικής επίδρασης του φαινομένου του υπερπληθυσμού[6]. Έτσι, η χορήγηση αδειών δίνει κίνητρο για την επίτευξη μίας ομαλότερης και πιο ειρηνικής κοινωνικής συμβίωσης εντός του, ενώ επίσης διασφαλίζει ότι πέραν του αγαθού της προσωπικής ελευθερίας (που είναι και το μόνο νομίμως πληττόμενο από την ποινή[7]) δεν θα πλήττεται και εκείνο της ψυχικής υγείας του κρατουμένου, ιδίως σε περίπτωση μακροχρόνιου εγκλεισμού του τελευταίου[8].

Συμπερασματικά, η αναγκαιότητα της θεσμοθέτησης των αδειών είναι δεδομένη για την εξυπηρέτηση τόσο της φιλελεύθερης – εγγυητικής λειτουργίας της ποινής[9] όσο και της ειδικοπροληπτικής της λειτουργίας[10], ένεκα και της αποδεδειγμένης αποτελεσματικότητας του θεσμού σε αντεγκληματικό επίπεδο στον βαθμό που με την χορήγηση των αδειών διαπιστώνεται  μείωση του φαινομένου της υποτροπής[11].

Επομένως, αυτό που μέλλει να κριθεί είναι με ποιους θετικούς ή αρνητικούς όρους και ποιες προϋποθέσεις πρέπει να συναρτάται η χορήγηση αδειών ώστε να καταστεί όσον το δυνατόν ευρεία[12] και επωφελής η εφαρμογή του εν λόγω θεσμού.

Συγκεκριμένα, αναφορικά με την ελληνική νομική πραγματικότητα, με βάση την συγκριτική επισκόπηση των διατάξεων των άρθρων του ισχύοντος Σωφρονιστικού Κώδικα (ά. 54-58 ΣΚ) και των αντίστοιχων του τελευταίου Σχεδίου Σωφρονιστικού Κώδικα (ά. 52-56 ΣΚ), οι οποίες ρυθμίζουν το επίμαχο ζήτημα, μπορούν να διατυπωθούν οι ακόλουθες παρατηρήσεις:

1. Στο Σχέδιο Σωφρονιστικού Κώδικα για την χορήγηση άδειας απαιτείται ειδικά αιτιολογημένη απόφαση (ά. 52, παρ. 5 ΣχΣΚ), ενώ στο Σωφρονιστικό Κώδικα τέτοια απόφαση απαιτείται μόνο για την απόρριψη της αίτησης χορήγησης άδειας (ά. 52, παρ. 5 ΣχΣΚ). Έτσι, εκ πρώτης όψεως δίδεται η εντύπωση μίας επί το αυστηρότερο μεταβολής του καθεστώτος χορήγησης αδειών στο νέο Σχέδιο Σωφρονιστικού Κώδικα. Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει τελικά αφού όπως ρητά ορίζεται στο ά. 52, παρ. 5 εδ. β΄ ΣχΣΚ: «Ως ειδικά αιτιολογημένη απόφαση νοείται αυτή που αναφέρει ή στοιχειοθετεί κάθε προϋπόθεση του νόμου ξεχωριστά». Συνεπώς, η διαφοροποίηση από τον ισχύοντα Σωφρονιστικό Κώδικα έγκειται στην απαίτηση της αναλυτικής και σαφούς καταγραφής των επί μέρους προϋποθέσεων –που ούτως ή άλλως και ο ισχύων Σωφρονιστικός Κώδικας απαιτεί– ώστε να καθίσταται ευχερέστερος ο έλεγχος της συνδρομής αυτών, και όχι στην θέσπιση προϋποθέσεων χορήγησης αδειών για πρώτη φορά.
2. Καταργείται η δυνατότητα του Εισαγγελέα-προέδρου του Πειθαρχικού Συμβουλίου της φυλακής να ασκεί «veto» στην χορήγηση της άδειας, λειτουργώντας ουσιαστικά ως μονοπρόσωπο αποφασιστικό όργανο. Πλέον, σύμφωνα με την πρόβλεψη του Σχεδίου Σωφρονιστικού Κώδικα, ο Εισαγγελέας σε περίπτωση αρνητικής γνώμης του ως προς την χορήγηση άδειας μπορεί να προσφύγει στο Δικαστήριο Εκτέλεσης των Ποινών που λειτουργεί ως Συμβούλιο, το οποίο αποφασίζει αμετάκλητα επί του ζητήματος (ά. 53, παρ. 4, εδ. γ΄ ΣχΣΚ). Επίσης, στο νέο Σχέδιο καταργείται η δυνατότητα του διοικητή της φυλακής να κατανέμει τις άδειες χρονικά με κριτήριο την εύρυθμη λειτουργία του καταστήματος (κατάργηση του ισχύοντος ά. 56, παρ. 1, εδ. ε΄, ΣΚ). Και οι δύο αυτές ρυθμίσεις προκρίνουν τον εκδημοκρατισμό της σχετικής διαδικασίας.
3. Ειδική μέριμνα λαμβάνεται στο Σχέδιο Σωφρονιστικού Κώδικα για τους ανηλίκους και τους νεαρούς ενηλίκους κρατουμένους για τους οποίους προβλέπεται η αύξηση του αριθμού των ημερών αδείας (σε συνολικά 60 ημέρες κατ’ έτος σύμφωνα με το ά. 54, παρ. 1, εδ. γ΄ του ΣχΣΚ), όσο και η μείωση του χρόνου κράτησης που απαιτείται να συμπληρωθεί για την χορήγηση άδειας (έκτιση του 1/7 του χρόνου περιορισμού σύμφωνα με το ά. 53, παρ. 1, περ. (1), εδ. δ΄ αντί του προβλεπόμενου στο ά. 55, παρ.1, περ. (1), εδ. δ΄ ΣΚ. 1/3 του κατώτατου οριζομένου ορίου).  Η  σημασία της ρυθμίσεως για τον συγκεκριμένο –πιο ευάλωτο δεινά της φυλακής[13] αλλά και δυνητικά πιο εξελίξιμο– πληθυσμό είναι προφανής.
4. Από πλευράς περιεχομένου των ουσιαστικών προϋποθέσεων χορήγησης αδείας, οι προϋποθέσεις της μη υπάρξεως κινδύνου τέλεσης νέων εγκληματικών πράξεων και μη πιθανότητας φυγής κατά τη διάρκεια της άδειας διατηρούνται αυτούσιες ως έχουν [άρ. 53, παρ. 1, περ. (3) και (4) ΣχΣΚ], ενώ η αρνητική προϋπόθεση της μη υπάρξεως υπόνοιας για κακή χρήση της άδειας αντικαθίσταται από την σαφέστερη και αξιολογικά πιο ουδέτερη προϋπόθεση της μη χρήσης της άδειας για λόγους διάφορους εκείνων για τους οποίους αυτή χορηγήθηκε στον κρατούμενο. Επιπλέον, στους ενδείκτες διαπίστωσης των προϋποθέσεων χορήγησης άδειας (οι οποίοι αφορούν πλέον βάσει του νέου ΣχΣΚ την διαπίστωση όλων των ουσιαστικών προϋποθέσεων, σε αντίθεση με τα έως τώρα ισχύοντα στον Σωφρονιστικό Κώδικα)  προστέθηκε «η συμμετοχή του κρατουμένου σε κάθε είδους οργανωμένες δραστηριότητες και προγράμματα δημιουργικής αξιοποίησης του χρόνου κράτησης» σύμφωνα με το ά. 53, παρ. 2, περ. α΄ ΣχΣΚ (η απουσία της οποίας δεν θα έπρεπε όμως να απαξιολογηθεί ως προς δυνατότητα χορήγησης άδειας). Επίσης, προβλέφθηκε ρητά η αρνητική εκτίμηση της υποτροπής (υπό προϋποθέσεις) επί εγκλημάτων βίας ή εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας ή οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής (ά. 53, παρ. 2, περ. δ΄ ΣχΣΚ), η οποία θα πρέπει να αποτιμηθεί θετικά, καθώς συναρτά την δυσχερώς διαγνώσιμη εκτίμηση της νεφελώδους έννοιας του κινδύνου[14] προς τέλεση εγκλημάτων με παρελθόντα γεγονότα (υποτροπή) και όχι με αόριστες έννοιες και αξιολογικές κρίσεις .
5. Στο Σχέδιο Σωφρονιστικού Κώδικα αποσυνδέεται η χορήγηση αδειών από κριτήρια άσχετα προς τις ανωτέρω θεσπισμένες προϋποθέσεις όπως π.χ. το υπόλοιπο της ποινής ή οι αντιλήψεις των κρατουμένων (ά. 54, παρ. 8 ΣχΣΚ) ή την πρόσφατη μεταγωγή αυτή καθεαυτήν του κρατουμένου (ά. 54, παρ.7, εδ. α΄ ΣχΣΚ), κριτήρια που όμως φαίνεται πως υπό το καθεστώς του ισχύοντος Σωφρονιστικού Κώδικα έχουν χρησιμοποιηθεί στην πράξη αρνητικά ως προς την χορήγηση αδειών, παρά το γεγονός ότι τα τελευταία βρίσκονται εκτός του γράμματος του νόμου[15].
6. Στο Σχέδιο Σωφρονιστικού Κώδικα διατηρείται η αξίωση του ισχύοντος Σωφρονιστικού Κώδικα να έχει ο κρατούμενος εξασφαλισμένη διαβίωση (ά. 54, παρ. 4 ΣχΣΚ και ά. 56, παρ. 5 ΣΚ) κατά την διάρκεια της άδειας, ώστε αυτή να του χορηγηθεί, αξίωση που εισάγει δυσμενή διάκριση εις βάρος των (αριθμητικά ουκ ολίγων και ειδικά αλλοδαπών) κρατουμένων που δεν έχουν οικογενειακό ή άλλο σταθερά υποστηρικτικό  περιβάλλον.[16] Με δεδομένο πως οι άδειες αποτελούν τρόπο έκτισης της ποινής[17], θα έπρεπε το κράτος να μεριμνά για την εξασφάλιση της διαβίωσης αυτής και να μην επιφορτίζεται ο κρατούμενος με μία επιπλέον και άσχετη με το περιεχόμενο της ποινής του υποχρέωση.
7. Τέλος, καινοτομία του Σχεδίου Σωφρονιστικού Κώδικα αποτελεί η διεύρυνση των περιπτώσεων χορήγησης αδειών. Π.χ. δυνατότητα χορήγησης έκτακτης άδειας σε περίπτωση σημαντικών θετικών γεγονότων που συμβαίνουν στην ζωή του κρατουμένου (ά. 55, παρ. 2 ΣχΣΚ) καθώς και εκπαιδευτικών αδειών για σπουδές σε εκπαιδευτικό ίδρυμα κατώτερης βαθμίδας από αυτό στο οποίο ήδη έχει φοιτήσει ο κρατούμενος, σε ειδικές περιπτώσεις που προβλέπεται η θετική επίδραση αυτής της φοίτησης (ά. 56, παρ. 3 Σχ. ΣΚ).

Συνολικά, θα πρέπει να επισημανθεί πως σε εμπειρικό επίπεδο το ρίσκο που προκύπτει από την χορήγηση των αδειών στους κρατουμένους είναι σαφώς μικρότερο από εκείνο που προκαλείται από την μη χορήγησή τους: είναι εύλογο πως ένας άνεργος, ιδρυματικός και  με απώλεια των κοινωνικών του δεξιοτήτων, ψυχικά καταπονημένος κρατούμενος, ο οποίος καλείται ξαφνικά να διαβιώσει[18] σε μία εχθρική προς αυτόν κοινωνία που τον θεωρεί ξένο σώμα και για τον οποίο το μόνο που γνωρίζει είναι το έγκλημα που έχει τελέσει, έχει πολύ υψηλές πιθανότητες να εγκληματήσει ξανά. Από ιδεολογική σκοπιά, η κοινωνία θα πρέπει να σταματήσει να τηρεί μία επαμφοτερίζουσα, αμφίθυμη στάση έναντι των κρατουμένων (η οποία ενίοτε αποτυπώνεται και νομοθετικά) και να αποφασίσει αν επιδιώκει την αποδοχή των δραστών ενός εγκλήματος στους κόλπους της, ως νομοταγών πολιτών, μετά την έκτιση της ποινής τους, ή αν τελικά αποσκοπεί μόνο στην ανταπόδοση, στην τιμωρία και εν τέλει στην αχρήστευσή τους.

^{ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ}
[1] Κουράκης, Ποινική Καταστολή, 2009, σ. 387.
[2] Στοιχειώδεις Κανόνες για την Μεταχείριση των Κρατουμένων, άρθρο 80.
[3] Βλ. Μηλιώνη, Προγράμματα επανένταξης αποφυλακισμένων, σε: Τιμητικός Τόμος για τον Καθ. Νέστορα Κουράκη, 2016, σ. 2349-2365.
[4] Βλ. Σύσταση Νο  R (83) 7 με τίτλο «Η συμμετοχή του κοινού στην αντεγκληματική πολιτική».
[5] Βλ. Ζημιανίτη, Οι άδειες των κρατουμένων στα πλαίσια της άμβλυνσης των δυσμενών συνεπειών του εγκλεισμού, Υπερ 1999, σ. 1357-1376.
[6] Βλ. Council of Europe Annual Penal Statistics, Survey 2016· βλ.επίσης Δημόπουλο, Σωφρονιστικό Δίκαιο, 2009, σ. 447 επ.
[7] Αλεξιάδης, Σωφρονιστική, 2001, σ. 36.
[8] Βλ. σχετικά Goffman, Άσυλα, μτφ. Κομνηνού, 1994.
[9] Mαργαρίτης/Παρασκευόπουλος, Ποινολογία, 2005, σ. 30.
[10] Ibid., σ. 41.
[11] Cheliotis, Reconsidering the effectiveness of temporary release: A systematic review, Aggression and Violent Behavior, 2008, σ. 153-168.
[12] Η Σύσταση Νο R (82)16 προβλέπει την χορήγηση αδειών «όσο πιο σύντομα και όσο πιο συχνά είναι δυνατό».
[13] Βλ. σχετικά Κουράκη, Δίκαιο Παραβατικών Ανηλίκων, 2012, σ. 544.
[14] Για τις έννοιες της επικινδυνότητας, του κινδύνου και άλλων συναφών εννοιών βλ. σχετικά Γιαννούλη, Η επικινδυνότητα του δράστη και η εκτίμηση κινδύνων από δικαιοκρατικής σκοπιάς, 2017.
[15] Βλ. Μπρακουμάτσου, Νομολογιακή προσέγγιση του ζητήματος της χορήγησης των αδειών σε κρατουμένους, the artofcrime.gr, Νοέμβριος 2016· βλ. επίσης την Ετήσια Έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη, έτους 2009.
[16] Συκιώτου, Το σχέδιο του νέου Σωφρονιστικού Κώδικα, 2013, σ. 30-31.
[17] Έτσι ρητά στην Εισηγητική  Έκθεση του ισχύοντος Σωφρονιστικού Κώδικα.
[18] Βλ. Western, Braga, Davis, Sirois, Stress and Hardship after Prison, American Journal of Sociology, 2015, σ. 1512-1547.