Τα τελευταία χρόνια, οι σωφρονιστικές αρχές των ευρωπαϊκών χωρών αναγνωρίζουν την ανάγκη να αλλάξει η οργανωτική κουλτούρα των φυλακών προκειμένου να γίνει περισσότερο «φιλική» προς την οικογένεια του κρατουμένου. Η μέριμνα για την τακτική επικοινωνία, υπό ευνοϊκούς όρους, του εγκλείστου με τα παιδιά του έχει αναβαθμίσει τον σύγχρονο επαγγελματικό ρόλο του σωφρονιστικού υπαλλήλου.
Σχετικές δράσεις έχουν υλοποιηθεί σε πολλές φυλακές της Ευρώπης, συχνά με τη συνεργασία ειδικών επιστημόνων και ακτιβιστών που δραστηριοποιούνται σε μη-κυβερνητικές οργανώσεις. Η πρόσφατη Σύσταση της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα παιδιά των οποίων οι γονείς είναι κρατούμενοι [Σύσταση CM/Rec (2018) 5] επισφραγίζει θεσμικά τέτοιες πρωτοβουλίες καλώντας τα 47 κράτη μέλη να λάβουν μέτρα που θα διασφαλίζουν τα δικαιώματα και τα συμφέροντα των παιδιών των εγκλείστων.
Ειδικότερα, οι σκοποί των σχετικών προγραμμάτων και δράσεων είναι:
(α) να μετριάσουν το ψυχικό τραύμα των παιδιών και τις επιπτώσεις του (προβλήματα ψυχικής υγείας, μείωση εκπαιδευτικών επιδόσεων, πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου, παραβατικότητα, κ.ά.).
(β) να διατηρήσουν τους οικογενειακούς δεσμούς των κρατουμένων, όταν αυτό δεν αντίκειται στο βέλτιστο συμφέρον των παιδιών.
(γ) να μειώσουν τα ποσοστά υποτροπής, γιατί η διατήρηση των συναισθηματικών δεσμών των εγκλείστων με τα παιδιά τους αποτελεί ένα ισχυρότατο κίνητρο αποχής από το έγκλημα. Επιπλέον, αυξάνει τις πιθανότητες να έχουν οι αποφυλακισμένοι υλική και ψυχολογική στήριξη από την οικογένειά τους.
(δ) να προλάβουν επιθετικές, βίαιες και αυτοκαταστροφικές εκδηλώσεις στις φυλακές ενισχύοντας την ψυχική ανθεκτικότητα των κρατουμένων.
Ένα από τα μέτρα που λαμβάνονται σε αυτό το πλαίσιο είναι η διαμόρφωση κατάλληλα διακοσμημένων και εξοπλισμένων «παιδοκεντρικών» χώρων για τη διεξαγωγή των επισκέψεων. Στόχοι είναι να βελτιωθεί η εμπειρία του επισκεπτηρίου για τα παιδιά και τους γονείς τους και να αυξηθεί ο αριθμός των παιδιών που επισκέπτονται τακτικά τον γονέα τους στη φυλακή.
Οι ακατάλληλοι, στενάχωροι και συχνά ακάθαρτοι χώροι διεξαγωγής των επισκεπτηρίων, η ψυχρή ή συγκαταβατική συμπεριφορά ορισμένων υπαλλήλων, οι ταπεινωτικοί έλεγχοι, τα ανελαστικά ωράρια και οι λεπτομερειακοί περιορισμοί αποθαρρύνουν πολλούς γονείς.
Όπως εξηγεί η Joyce A. Arditti, τα παιδιά των κρατουμένων αντιμετωπίζουν ένα «αναπτυξιακό παράδοξο»: κάθε επίσκεψη αφενός βελτιώνει τη συναισθηματική σχέση τους με τον γονέα, αφετέρου τα εκθέτει σε οδυνηρές εμπειρίες επικοινωνίας υπό αντίξοες συνθήκες και σε μια επανάληψη της σκηνής του αποχωρισμού[1].
Φυσικά, τα παιδιά εκδηλώνουν μια αμφιθυμία. Θέλουν να συναντήσουν τον γονέα, να τον αγκαλιάσουν, να του επιβεβαιώσουν έμπρακτα την αγάπη τους, να βεβαιωθούν ότι συνεχίζει να είναι «καλά». Ταυτόχρονα, αγχώνονται γιατί θα τον συναντήσουν σε ένα «περιφρονητικά παραμελημένο» και υπερπληρωμένο περιβάλλον[2]. Η δευτερογενής ιδρυματοποίηση στην οποία υποβάλλεται η οικογενειακή τους ζωή, δηλαδή η υπαγωγή της στο πρόγραμμα και τους κανονισμούς του ιδρύματος, έχει ως αποτέλεσμα να βιώνουν τα παιδιά το επισκεπτήριο ως μια «γλυκόπικρη» εμπειρία[3].
Γι’ αυτό, οι μητέρες των παιδιών διστάζουν να τα φέρουν στις φυλακές. Κάποιες τα φέρνουν όσο είναι νήπια και διακόπτουν τις επισκέψεις μόλις τα παιδιά αρχίσουν να καταλαβαίνουν περισσότερα[4]. Έγκλειστοι γονείς προτιμούν να μην τους επισκέπτονται στη φυλακή, μεταξύ άλλων, για να τα προστατέψουν από μια ενδεχομένως τραυματική εμπειρία[5].
Πατέρες κρατούμενοι στο Κ.Κ. Κορυδαλλού Ι
Ο αριθμός των παιδιών με έγκλειστο πατέρα είναι μεγάλος. Η επεξεργασία των δεδομένων του πληροφορικού συστήματος του Κ.Κ. Κορυδαλλού Ι για το σύνολο των παρόντων στις 18-6-2018 έδειξε ότι τουλάχιστον το 46,5% των ανδρών κρατουμένων είχε παιδιά (838 από τους 1802). Συνολικά, δήλωσαν ότι είχαν 1826 παιδιά (968 αγόρια και 858 κορίτσια).
Οι έγκλειστοι πατέρες ήταν έγγαμοι σε ποσοστό 72,9%, διαζευγμένοι ή εν διαστάσει 11,3%, άγαμοι ή μνηστευμένοι 14,5% και χήροι 1,3%.
Έλληνες ήταν το 50,6% όσων δήλωσαν ότι έχουν παιδιά. Σε υψηλότερα ποσοστά πατέρες ήταν οι υπήκοοι κρατών της πρώην ΕΣΣΔ & της Ανατολικής Ευρώπης (57,0%), της Ελλάδας & Κύπρου (53,3%), Βαλκανικών χωρών (εκτός Τουρκίας) (45,6%) και της Κεντρικής Αφρικής (42,4%).
Οι κρατούμενοι 50-64 ετών είχαν παιδιά σε ποσοστό 71,2% της ηλικιακής τους κατηγορίας, ενώ οι κρατούμενοι 20-34 ετών σε ποσοστό 30,5%.
Παιδιά είχαν το 52,7% των Χριστιανών Ορθοδόξων, το 60,0% των Χριστιανών Καθολικών και το 34,6% των Μουσουλμάνων.
Ο αριθμός των παιδιών όμως που επισκέπτονται τακτικά τον πατέρα τους στη φυλακή είναι μικρός, γύρω στο 10%. Σίγουρα, πολλά δεν γνωρίζουν ότι ο πατέρας τους είναι στη φυλακή. Κάποια ζουν σε άλλες χώρες. Αρκετά ωστόσο δεν επισκέπτονται τακτικά τον πατέρα τους λόγω των αντίξοων συνθηκών διεξαγωγής των επισκέψεων.
Η οργάνωση δέκα υπαίθριων «παιδοκεντρικών» επισκεπτηρίων
Καμιά επαγγελματική ομάδα δε γνωρίζει τη δραματικότητα της δοκιμασίας που περνούν οι οικογένειες των εγκλείστων καλύτερα από ό,τι οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι. Ειδικά τα μέλη του προσωπικού φύλαξης που είναι υπεύθυνα για την πραγματοποίηση των επισκεπτηρίων γίνονται καθημερινά μάρτυρες σπαραχτικών σκηνών.
Δεν είναι τυχαίο ότι διευθυντές και αρχιφύλακες πήραν τα τελευταία χρόνια πρωτοβουλίες στις ελληνικές φυλακές για την ενίσχυση των συναισθηματικών δεσμών των κρατουμένων με τα παιδιά τους και τις συντρόφους τους στα καταστήματα κράτησης Γρεβενών, Μαλανδρίνου, Ψυχιατρείου Κρατουμένων Κορυδαλλού, Γυναικών Ελεώνα Θηβών, ΚΑΤΚ Επιλογή κ.ά.. Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι για πρώτη φορά οι δράσεις αυτές απευθύνονται και στον «ξεχασμένο» μέχρι πρόσφατα κρατούμενο πατέρα και τα παιδιά του[6]. Η υλοποίησή τους θα ήταν βέβαια αδύνατη χωρίς την έγκριση της Γ.Γ. Αντεγκληματικής Πολιτικής η οποία τις επικρότησε δημόσια.
Στο Κ.Κ. Κορυδαλλού, από τις αρχές του 2018 άρχισε να διαμορφώνεται ο κήπος του διοικητηρίου σε ιδανικό χώρο για τη διεξαγωγή «φιλικών» προς την οικογένεια επισκεπτηρίων[7]. Πράγματι, από τις 12 Αυγούστου έως τις 7 Οκτωβρίου 2018 πραγματοποιήθηκαν στον κήπο δέκα υπαίθρια παιδικά επισκεπτήρια – γιορτές, δύο Κυριακές για κάθε μία από τις πέντε μεγάλες πτέρυγες του καταστήματος κράτησης.
Οι όροι διεξαγωγής των επισκέψεων-γιορτών ήταν ασύγκριτα ευνοϊκότεροι από εκείνους των συνηθισμένων επισκεπτηρίων της Κυριακής. Η διάρκεια της επίσκεψης ήταν μεγαλύτερη από 2 ώρες· διπλάσια ή τριπλάσια από τη συνηθισμένη. Δύο κοινωνιολόγοι και δύο κοινωνικοί λειτουργοί ανέλαβαν την υποδοχή των επισκεπτών και τη διανομή των κερασμάτων στα παιδιά και συζήτησαν με τις οικογένειες στα τραπέζια.
Υπήρχε ένα τραπέζι για κάθε οικογένεια, αλλά και παιδικές καρέκλες και τραπεζάκια με υλικά ζωγραφικής για όσα παιδιά ήθελαν να απασχοληθούν δημιουργικά στο εικαστικό εργαστήρι. Οι πατέρες έπαιξαν ποδόσφαιρο στο γρασίδι και αλληλεπίδρασαν ελεύθερα με τα παιδιά σε έναν χώρο διαστάσεων γηπέδου 5x5. Κάθε οικογένεια είχε, για πρώτη φορά, τη δυνατότητα να φωτογραφηθεί στον κήπο με φόντο ένα εμπνευσμένο γκράφιτι τροπικού νησιού και να λάβει δωρεάν δύο αντίτυπα από κάθε φωτογραφία.
Με την υποστήριξη του Συλλόγου Συμπαραστάσεως Κρατουμένων «Ο ΟΝΗΣΙΜΟΣ», το εικαστικό εργαστήρι επιμελήθηκαν η Ψυχολόγος - εκπαιδευόμενη Εικαστική Ψυχοθεραπεύτρια Πατρίτσια-Κλεοπάτρα Κουβέλη και η Ηθοποιός-Θεατρολόγος Χρυσούλα Ανδρώνη· την εποπτεία τους είχε η Άλκηστις Μπούρα, Εικαστική Ψυχοθεραπεύτρια.
Όλες οι αιτήσεις των κρατουμένων που πληρούσαν τις τυπικές προϋποθέσεις εγκρίθηκαν από το Συμβούλιο Φυλακής. Τελικώς, ήρθαν στα πρώτα πέντε υπαίθρια παιδικά επισκεπτήρια (ένα για κάθε πτέρυγα) 84 συνοδοί και 152 παιδιά, συνολικά 236 άτομα. Στα επόμενα πέντε επισκεπτήρια ήρθαν 98 συνοδοί και 157 παιδιά, συνολικά 255 άτομα. Συνοδοί των παιδιών ήταν σε ποσοστό 87% οι μητέρες τους, και σε ποσοστά 6% μητέρες, 5% πατέρες και 2% αδέλφια των κρατουμένων.
Η γενική εντύπωση από την υλοποίηση της δράσης ήταν θετικότατη, σε έναν επαγγελματικό χώρο που δεν είναι συνηθισμένος σε χαρούμενα παιδικά πρόσωπα, γέλια και θερμές ευχαριστίες από ανακουφισμένους γονείς.
Σύμφωνα με την αναφορά της Ηθοποιού-Θεατρολόγου Χρυσούλας Ανδρώνη, στα επισκεπτήρια: «Τα παιδιά λένε συχνά 'μου αρέσει πολύ εδώ', 'θέλω να ξαναέρθω', 'περνάω πολύ ωραία'. (...) Υπάρχει ένα ζεστό κλίμα και καλή διάθεση από όλους όσοι το διοργανώνουν κι αυτό το εισπράττουν τα παιδιά. Φεύγουν με μια ευχάριστη διάθεση και ικανοποιημένα».
Και όπως προσθέτει στην αναφορά της η Ψυχολόγος – εκπαιδευόμενη Εικαστική Ψυχοθεραπεύτρια Πατρίτσια-Κλεοπάτρα Κουβέλη, «Είδα τις σκληρές γραμμές των προσώπων μέσα σε λίγες ώρες να έχουν απαλυνθεί. Χαμόγελα ευγνωμοσύνης και συγκίνηση στα μάτια. Γέλια και παιδικές φωνές. 'Τι όμορφα που είναι!', σχολίασαν μητέρες και παιδιά με το που μπήκαν»[8].
Η υλοποίηση αυτής της συλλογικής δράσης του προσωπικού έπεισε νομίζω τους συμμετέχοντες ότι η διαμόρφωση κατάλληλων χώρων διεξαγωγής των επισκέψεων δεν είναι ζήτημα «ιδρυματικής βιτρίνας», αλλά μια κοινωνικά υπεύθυνη δράση που συμβάλλει ουσιαστικά στη διατήρηση των συναισθηματικών δεσμών των παιδιών με τους έγκλειστους γονείς τους[9].
Σημείωση
Θέλω να ευχαριστήσω τον Επίκουρο Καθηγητή Νίκο Κουλούρη, την Κοινωνική Λειτουργό Σοφία Ασημακοπούλου και την Κοινωνιολόγο Γιολάντα Κωνσταντινίδου για τις χρήσιμες παρατηρήσεις τους στην πρώτη γραφή του κειμένου.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] J. A. Arditti, Parental Incarceration and the Family. Psychological and Social Effects of Imprisonment on Children, Parents, and Caregivers, New York – London, New York University Press, 2014, pp.118-119.
[2] A. Nesmith, and E. Ruhland, ‘Children of Incarcerated Parents: Challenges and Resiliency, in their own Words’, Child and Youth Services Review, vol. 30, no. 10, 2008, pp.1119-1130· K. Sharratt, ‘Children’s Experiences of Contact with Imprisoned Parents: A Comparison Between four European Countries’, European Journal of Criminology, vol. 11, no.6, 2014, pp.760-775.
[3] J. A. Arditti, ‘Locked Doors and Glass Walls: Family Visiting at a Local Jail’, Journal of Loss and Trauma, vol. 8, 2003, pp.115–138· M. L. Comfort, ‘In the Tube at San Quentin. The “Secondary Prisonization” of Women Visiting Inmates’, Journal of Contemporary Ethnography, vol. 32, no. 1, 2003, pp.77-107.
[4] A. Nesmith, and E. Ruhland, ‘Caregivers of Children with Incarcerated Parents’, Open Family Studies Journal, vol. 4, no. 2, 2011, pp.105-116.
[5] Κρατούμενες που υποχρεώνονται να συναντούν τα παιδιά τους σε επισκεπτήρια με διαχωριστικό τζάμι δηλώνουν ότι προτιμούν να μην τις επισκεφτούν καθόλου εάν δεν επιτρέπεται να τα αγκαλιάσουν και να τα φιλήσουν (S. Allen, C. Flaherty, and G. Ely, ‘Throwaway Moms: Maternal Incarceration and the Criminalization of Female Poverty’, Affilia: Journal of Women and Social Work, vo.25, no.2, 2010, pp.160-172). Το ίδιο αναφέρεται και από πατέρες ανήλικων κοριτσιών (H.M Kelly-Trombley, D. Bartels, and E. Wieling, ‘“She's my Baby”: Fathers Experience their Relationship with their Daughters’, Fathering, vol. 12, no. 1, 2014, pp.94-114).
[6] Ο. Αλοσκόφης, «Ο ‘ξεχασμένος’ κρατούμενος πατέρας και τα παιδιά του: σύγχρονες έρευνες και σωφρονιστική πολιτική». Crime Times, 7 (Οκτώβριος). 2018, <www.crimetimes.gr>.
[7] Για την κατάλληλη διαμόρφωση του κήπου μερίμνησαν ο τότε Διευθυντής του Κ.Κ. Κορυδαλλού Χριστόφορος Γιαννακόπουλος και ο Προϊστάμενος του Τμήματος Φύλαξης Βασίλειος Λαμπράκης. Την πρωτοβουλία συνέχισε και υλοποίησε με ζήλο και αυτοπρόσωπη παρουσία ο νέος Διευθυντής Ιωάννης Καζλάρης, με τη συνεργασία του Προϊστάμενου Φύλαξης Γιώργου Σούκου, της Προϊσταμένης του Τμήματος Κοινωνικής Εργασίας Σοφίας Ασημακοπούλου και των Κοινωνιολόγων - μελών του Συμβουλίου Φυλακής. Το προσωπικό του κλάδου φύλαξης αγκάλιασε και έφερε σε πέρας τη δράση με υπευθυνότητα, χαμόγελο και εγκαρδιότητα απέναντι στους νεαρούς επισκέπτες.
[8] Ο Υπουργός Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Μιχάλης Καλογήρου επισκέφτηκε, με τον Γενικό Γραμματέα Αντεγκληματικής Πολιτικής Ευτύχη Φυτράκη, την Κυριακή 2 Σεπτεμβρίου 2018 το Κ.Κ. Κορυδαλλού κατά τη διάρκεια του παιδικού επισκεπτηρίου και συνεχάρη τη διεύθυνση και το προσωπικό για τη συλλογική αυτή δράση (Δελτίο Τύπου Υ.Δ.Δ.Α.Δ. 2/9/2018).
[9] V. Troy, K.E. McPherson, C. Emslie, and E. Gilchrist, ‘The Feasibility, Appropriateness, Meaningfulness, and Effectiveness of Parenting and Family Support Programs Delivered in the Criminal Justice System: a Systematic Review’, Journal of Child and Family Studies, 2018, pp.1-16· A. Hart-Johnson, G. Johnson, and M. Tate, ‘Prison Staff who Shape Child and Family Visits: United Kingdom Multiple Case study’, in L. Gordon, (ed.), Contemporary Research and Analysis on the Children of Prisoners: Invisible Children, Cambridge, Cambridge Scholars, 2018, pp.241-265.
