Illustration Thomas James

Η Ελλάδα είχε χαρακτηριστεί από την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα «αποκλίνουσα περίπτωση» για τα ευρωπαϊκά δεδομένα όσον αφορά α) τον υψηλό ρυθμό αύξησης του αριθμού των κρατουμένων, β) τη διαμόρφωση του ποσοστού χρήσης της φυλάκισης με τη έκτιση (μακροχρόνιων) ποινών που επιβάλλονται στη μεγάλη πλειονότητά τους για κακουργηματικές πράξεις, και γ) την ακραία έλλειψη χώρου και τα υψηλά ποσοστά πληρότητας των φυλακών (πρώτη στην Ευρώπη βάσει δεδομένων του έτους 2004).[1] Αυτά τα χαρακτηριστικά, σε συνδυασμό με άλλες παραμέτρους που διαμορφώνουν την κατάσταση στα καταστήματα κράτησης της χώρας (χωροταξικός σχεδιασμός, στελέχωση και εκπαίδευση του προσωπικού, υποδομές, αποστολή και ρόλος στο πλαίσιο του ποινικοκατασταλτικού συστήματος και της διαχείρισης κοινωνικών προβλημάτων που ανατίθεται σ’ αυτό), έχουν συμπυκνωθεί στη διατύπωση ότι στο διεθνές περιβάλλον της ποινικής καταστολής, στο οποίο συνυπάρχουν αντικρουόμενες αυταρχικές και φιλελεύθερες τάσεις, η ελληνική εκδοχή συνίσταται στην κατά το δυνατόν «ανώδυνη» φύλαξη ενός πολιτισμικά ετερόκλητου και κατακερματισμένου πληθυσμού σχετικώς αδρανών και πολλές φορές ατάκτως συνωστιζόμενων ανθρώπων.[2]

Καθώς ο χρόνος περνά, ο πληθυσμός των κρατουμένων και οι προσπάθειες ελέγχου και διατήρησής του σε επίπεδα διαχειρίσιμα, σε σχέση με τη χωρητικότητα των καταστημάτων κράτησης και τη στελέχωσή τους, αποτελούν κάποια από τα πιο σημαντικά διακυβεύματα για τις αρμόδιες αρχές, με προεκτάσεις που τα καθιστούν εστίες έντονης αντιπαράθεσης για τις ακολουθούμενες αντεγκληματικές πολιτικές (επιεικείς και χαλαρές ή αυστηρές και κατασταλτικές, συνεκτικές ή αποσπασματικές κ.λπ.)[3] και επηρεάζουν τη διεθνή εικόνα της χώρας στο πεδίο του σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου.[4]

Οι πιέσεις διεθνών μηχανισμών και δικαιοδοτικών οργάνων, όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης και Ταπεινωτικής Μεταχείρισης και Τιμωρίας και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, με τη δημοσιοποίηση δηλώσεων, εκθέσεων και την έκδοση καταδικαστικών αποφάσεων με σημαντικό οικονομικό κόστος για τη χώρα, καθώς και η επαναφορά του προβλήματος των ανθρωπαποθηκευτικών συνθηκών κράτησης από την πλευρά εθνικών αρχών και φορέων όπως ο Συνήγορος του Πολίτη, η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου κ.ά.,[5] οδήγησαν τις ελληνικές αρχές, μετά από μια περίοδο άρνησης και αποποίησης των ευθυνών, στην αναγνώριση της αδυναµίας τους να ανταποκριθούν στη διασφάλιση «του απαιτούµενου επιπέδου ανθρώπινων και αξιοπρεπών συνθηκών κράτησης στις φυλακές». Ταυτόχρονα, ανακοινώθηκε η προώθηση παρεμβάσεων για την «ελάφρυνση των δυσµενών παραγόντων του σωφρονιστικού συστήµατος ως αναγκαία προϋπόθεση µιας επιγενόµενης [δομικής] αναπροσαρµογής και εκλογίκευσής του».[6]

Στο πλαίσιο αυτό επιχειρήθηκε η «αποκλιμάκωση του προβλήματος της υπερπλήρωσης των φυλακών». Σύμφωνα με τη Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής, «ο μέσος όρος του πληθυσμού των κρατουμένων, κατά το χρονικό διάστημα Μαΐου 2014-Απριλίου 2015, ανερχόταν σε 12.047. Μετά τη ψήφιση των αποσυμφορητικών ρυθμίσεων του ν. 4322/2015 και κατά το χρονικό διάστημα Μαΐου 2015-Απριλίου 2016, ο αντίστοιχος μέσος όρος ήταν 9.840. Με την παράταση του ν. 4411/2016, ο αριθμός των κρατουμένων διατηρήθηκε σταθερά κάτω από 10.000, δηλαδή κάτω από το όριο αξιοπρεπούς διαβίωσης με βάση τη χωρητικότητα των φυλακών της χώρας».[7] Ακολούθησαν νέες, ετήσιες παρατάσεις των αποσυμφορητικών διατάξεων (ν. 4489/2017 και ν. 4571/2018) με ισχύ μέχρι τις 28 Αυγούστου του 2019. Κατά το ίδιο χρονικό διάστημα, η χωρητικότητα των ελληνικών φυλακών καθορίστηκε από το τότε αρμόδιο Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στις 9.815 θέσεις, κατανεμημένες σε επιφάνεια 43.050,45 τ.μ., δηλαδή σε 4,38 τ.μ. ανά κρατούμενο (στοιχεία Ιουνίου 2017, Πίνακας 1).

Πίνακας 1

Πίνακας 2

Ήδη, όμως, μετά την άμπωτη της τριετίας 2016-2018, η πλημμυρίδα του πληθυσμιακού ζητήματος των φυλακών επανέρχεται. Το προαναφερθέν όριο, το οποίο αυξήθηκε κατά μερικές εκατοντάδες θέσεις με τη λειτουργία κλειστών στο παρελθόν πτερύγων των καταστημάτων κράτησης Χανίων και Νιγρίτας (η επίσημη χωρητικότητα του συνόλου των καταστημάτων κράτησης που σύμφωνα με στοιχεία της Γενικής Γραμματείας Αντεγκληματικής Πολιτικής της 1^ης Ιουλίου 2020 είναι 10.175 θέσεις σε επιφάνεια 44.440,45 τ.μ., δηλαδή 4,36 τ.μ. ανά κρατούμενο, Πίνακας 2), έχει ξεπεραστεί κατά πολύ. Η αυξητική τάση τους τελευταίους μήνες είναι συνεχής: από τους 10.891 κρατουμένους που καταγράφηκαν την 1.1.2020, ο αριθμός τους έχει φθάσει τους 11.506 κρατουμένους την 1.7.2020 (615 περισσότεροι εντός έξι μηνών)[8] και το ποσοστό πληρότητας των καταστημάτων κράτησης αγγίζει το 114%, επιστρέφοντας στο επίπεδο της περιόδου 2012-2014, πολύ περισσότερο από τα ποσοστά της περιόδου 2016-2018, όταν είχε μειωθεί στο 89 έως 93%.[9]

Χωρίς να υπεισέλθουμε σε ζητήματα που αφορούν την κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού των κρατουμένων, τη νομική / ποινική και πραγματική κατάστασή τους κ.ο.κ., ή να πραγματευθούμε τους λόγους που συνδέονται με την ανιούσα που έχει πάρει και πάλι ο πληθυσμός αυτός, όπως η λήξη ισχύος των προσωρινών αποσυμφορητικών ρυθμίσεων και η πρόσφατη και εξ αρχής κόλουρη εισαγωγή ενός νέου συστήματος ποινικών κυρώσεων που είναι πρόωρο να αξιολογηθεί, παρατηρούμε ότι, σύμφωνα με τους πιο πρόσφατους απόλυτους αριθμούς, o διαθέσιμος ανά κρατούμενο χώρος έχει μειωθεί στα 3,86 τ.μ., δεν πληροί δηλαδή τις ανεκτές από την Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων προδιαγραφές χώρου, με όρους σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας,[10] και πολύ περισσότερο δεν αντιστοιχεί στην επιφάνεια των 6 τ.μ. ανά κρατούμενο που εγγυάται (;) ο ελληνικός Σωφρονιστικός Κώδικας στο άρθρο 21 παρ. 4 για κάθε κρατούμενο που βρίσκεται σε χώρο πολλαπλής διαμονής. [11]

Οφείλουμε επίσης να επισημάνουμε ένα στοιχείο που συνήθως παραμελείται στις συζητήσεις για τον υπερπληθυσμό ή τον συνωστισμό ή τον πληθωρισμό[12] των κρατουμένων: «οι αριθμοί αυτοί δεν δίνουν σαφή εικόνα της πραγματικής κατάστασης, διότι η κατανομή των ατόμων στη φυλακή δεν είναι ομοιογενής σε όλη τη χώρα, και στις 34 φυλακές: για παράδειγμα, στη φυλακή της Κομοτηνής το ποσοστό υπερπληθυσμού ανέρχεται περίπου στο 189% και στη φυλακή της Κω είναι 207%. Ακόμη και ο Κορυδαλλός έχει ποσοστό υπερπληθυσμού που ανέρχεται περίπου στο 150%».[13] Ταυτόχρονα, τα αγροτικά καταστήματα κράτησης ή το Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικομανών Κρατουμένων Ελεώνα Θηβών έχουν δεκάδες ή εκατοντάδες κενές θέσεις.

Οι πίνακες που παρατίθενται εδώ είναι αποκαλυπτικοί: ένας άνθρωπος που κρατείται στο Κατάστημα Κράτησης Κομοτηνής την 1.7.2020 (ποσοστό πληρότητας άνω του 236%, με βάση τα 4 τ.μ. ανά κρατούμενο) έχει ζωτικό ατομικό χώρο 1,88 τ.μ., δηλαδή λιγότερο από την επιφάνεια που καταλαμβάνει το κρεβάτι του. Στο Κατάστημα Κράτησης Τρίπολης (ποσοστό πληρότητας 264%), ο αντίστοιχος χώρος είναι ακόμη πιο περιορισμένος (1,67 τ.μ.). Στο Κατάστημα Κράτησης Κω, κάθε κρατούμενος μπορεί να «κινηθεί» σε χώρο 2,11 τ.μ. Στο Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Βόλου, κάθε νεαρός ενήλικας κρατούμενος έχει στη διάθεσή του 1,81 τ.μ. Στο Κατάστημα Κράτησης Χίου, κάθε κρατούμενος «απολαμβάνει» προσωπικό χώρο 2,62 τ.μ. Οι υπολογισμοί βάσει των διαθέσιμων στοιχείων για τα Καταστήματα Κράτησης Ιωαννίνων και Ναυπλίου, δείχνουν ότι οι κρατούμενοι διαθέτουν ατομικό χώρο πολύ λιγότερο από 3 τ.μ. (2,43 τ.μ. και 2,59 τ.μ. αντιστοίχως), δεδομένο που αποτελεί αμάχητο τεκμήριο απάνθρωπης και ταπεινωτικής μεταχείρισης για το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Σε άλλα καταστήματα κράτησης (Αλικαρνασσού, Δομοκού, Γρεβενών), η κατάσταση δεν είναι εξίσου ασφυκτική ή υπάρχουν ακόμη και κενά (Κατάστημα Κράτησης Χανίων, καταστήματα κράτησης γυναικών στον Κορυδαλλό και τον Ελεώνα Θηβών). Ωστόσο, ιδίως όπου η υπέρβαση των διαθέσιμων θέσεων κράτησης είναι μεγαλύτερη, η κατάσταση είναι θλιβερή και ο συνωστισμός κάνει τη ζωή των κρατουμένων αφόρητη και προκαλεί αμηχανία σε κάθε υποστηρικτή της μεταρρύθμισης της φυλακής.

Η εικόνα των όρθιων, στριμωγμένων ανάμεσα στα κρεβάτια τους κρατουμένων, που περιμένουν την ώρα του ανοίγματος των θαλάμων της φυλακής για να μεταφέρουν μερικά από τα κρεβάτια αυτά στον διάδρομο ώστε να μπορέσουν να κάνουν μερικά βήματα, είναι αδιάψευστος μάρτυρας της εμπειρίας του εγκλεισμού στο Κατάστημα Κράτησης Κομοτηνής. Την αποκομίσαμε φευγαλέα, περιηγούμενοι στις εγκαταστάσεις του καταστήματος σε εκπαιδευτική επίσκεψη φοιτητών του Τμήματος Κοινωνικής Πολιτικής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, τον Ιανουάριο του 2020. Την καταθέτουμε ως μαρτυρία, που, βάσει των δεδομένων, πρέπει να ισχύει και για πολλούς ακόμη από τους κρατουμένους στις ελληνικές φυλακές, εκθέτοντας τους ιθύνοντες του «σωφρονιστικού συστήματος» (ακόμη και εκείνους οι οποίοι υποβαθμίζουν τις ανθρωπιστικές και επανεντακτικές ιδέες και αποθεώνουν την ασφάλεια ως το μείζον ζητούμενο στις φυλακές) και ακυρώνοντας τις ποινολογικές μας χίμαιρες.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Τζαννετάκη T. (2006), «Παθολογία του ισχύοντος συστήματος ποινών του Ποινικού Κώδικα. Σκέψεις και προτάσεις για μια εκ βάθρων αναθεώρησή του στο πλαίσιο του σχεδίου του νέου Ποινικού Κώδικα», ΠοινΧρ ΝΣΤ, 590-594.
[2] Κουλούρης Ν. (2009), «Εισαγωγή – Ανώδυνη φύλαξη αδρανών ανθρώπων: Ένας προορισμός για τις ελληνικές φυλακές;», στον τόμο Ν. Κουλούρη (εισαγωγή, επιμέλεια), Επι-φυλακή: Κατάστημα Κράτησης Κορυδαλλού. Λειτουργία, κατάσταση και μεταχείριση κρατουμένων, Α.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 11-36.
[3] Karydis V. and Koulouris N. (2013), «Greece. Prisons are Bad but Necessary (and Expanding). Policies are Necessary but Bad (and Declining)», στον τόμο V. Ruggiero, M. Ryan (eds), Punishment in Europe. A Critical Anatomy of Penal Systems, Palgrave Macmillan, Houndmills, 263-286.
[4] Χατζηθεοδώρου Γ. (2016), «Συνθήκες κράτησης στις ελληνικές φυλακές: μεταξύ ελληνικού ρεαλισμού και ευρωπαϊκού ιδεαλισμού», στον τόμο Μ. Γασπαρινάτου (επιμέλεια), Έγκλημα και Ποινική Καταστολή σε εποχή κρίσης. Τιμητικός Τόμος για τον Καθηγητή Ν. Κουράκη, Α.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα, 2405-2431.
[5] Koulouris N. (2017), «Foucault’s seven universal maxims of the good ‘penitentiary condition’ and the warehousing prison in Greece: distancing, deregulation and denial as determinants of the relation between the punitive procedure and the penitentiary technique»,  στον τόμο C.D. Spinellis, N. Theodorakis, E. Billis, G. Papadimitrakopoulos (eds), Europe in Crisis. Crime, Criminal Justice, and the Way Forward. Essays in honour of Nestor Courakis, A.N. Sakkoulas Publishers, Athens, 1799-1820.
[6] Αιτιολογική Έκθεση στο σχέδιο νόµου «Μεταρρυθµίσεις ποινικών διατάξεων, κατάργηση των καταστηµάτων κράτησης Γ΄ τύπου και άλλες διατάξεις», 2.4.2015, https://www.ministryofjustice.gr/wp-content/uploads/2019/08/19bNomos_AITIOLOGIKI-EKTHESI-N_4322-1.pdf (πρόσβαση: 5.7.2020). Παρά τις προσπάθειες που έγιναν την περίοδο που ακολούθησε για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή ενός τριετούς στρατηγικού σχεδίου (Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής,, «Στρατηγικό σχέδιο για το Σωφρονιστικό Σύστημα 2018-2020», http://www.justice.gr/site/LinkClick.aspx?fileticket=ayLLhES531Q%3d&tabid=492, πρόσβαση 5.7.2020), πολλές από τις παρεμβάσεις που προαναγγέλθηκαν όχι μόνο δεν έγιναν, αλλά φαίνεται ότι δεν αποτελούν στοιχεία της πολιτικής που εφαρμόζεται μετά την κυβερνητική αλλαγή του Ιουλίου 2019 και τη μεταφορά τις αρμοδιότητας για τη διοίκηση των φυλακών από το Υπουργείο Δικαιοσύνης (Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων) στο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη.
[7] Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής, «Αντεγκληματική Πολιτική. Παρόν και μέλλον», Ιούνιος 2017, 20 http://www.justice.gr/site/LinkClick.aspx?fileticket=7GKtmRR-HUw%3d&tabid=577 (πρόσβαση 5.7.2020). Βάσει των δημοσιευμένων στοιχείων με ημερομηνία αναφοράς την 1^η Ιανουαρίου κάθε έτους, ο πραγματικός αριθμός των κρατουμένων την 1.1.2016, 1.1.2017 και 1.1.2018 ήταν 9.611, 9.560 και 10.011 αντιστοίχως (http://www.minocp.gov.gr/index.php?option=ozo_content&perform=view&id=7055&Itemid=696&lang=GR (πρόσβαση: 5.7.2020).
[8] Στοιχεία δημοσιευμένα από τη Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής, ό.π., σημ. 7.
[9] International Center for Prison Studies, World Prison Brief, Greece,  https://www.prisonstudies.org/country/greece (πρόσβαση 5.7.2020).
[10] Κουλούρης Ν. (2016), «‘Ζωτικός’ χώρος ανά κρατούμενο στις φυλακές», Εγκληματολόγοι, τ. 3, 1-3,  https://drive.google.com/file/d/0Bw61lx-fCSKFMGRoeVByU2ppUTQ/view (πρόσβαση 5.7.2020).
[11] «Οι θάλαμοι πρέπει να διαθέτουν εμβαδόν τουλάχιστον 6 τετραγωνικών μέτρων για κάθε κρατούμενο και να είναι εξοπλισμένοι με αντίστοιχα κρεβάτια, ντουλάπες, καθώς και ανάλογης επιφάνειας τραπέζι ή τραπέζια με ισάριθμα καθίσματα.»
[12] European Committee on Crime Problems (2016), White Paper on Prison Overcrowding, Strasbourg, https://rm.coe.int/16806f9a8a (πρόσβαση 5.7.2020).
[13] Palma M., Snacken S., Theis V., Carbunaru I. (2019), «Αντιμετωπίζοντας το πρόβλημα του υπερπληθυσμού στις ελληνικές φυλακές» (μετάφραση: Μ. Αναγνωστάκη, Γ.-Μ. Γκότση, Κ. Πανάγος),  The Art of Crime, τ. 6 https://theartofcrime.gr/a%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BC%CE%B5%CF%84%CF%89%CF%80%CE%AF%CE%B6%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B1%CF%82-%CF%84%CE%BF-%CF%80%CF%81%CF%8C%CE%B2%CE%BB%CE%B7%CE%BC%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%85%CF%80%CE%B5%CF%81/ (πρόσβαση: 5.7.2020).