Illustration: Christine Daniloff/MIT

Στο πλαίσιο του «πολέμου κατά των ναρκωτικών» που έχει κηρύξει ο πρόεδρος των Φιλιππίνων, Rodrigo Duterte, κατατέθηκε στις 30 Ιουνίου 2016 ένα νομοσχέδιο, στο οποίο προβλέπεται η μείωση στα εννέα έτη του κατώτατου ηλικιακού ορίου για την στοιχειοθέτηση της ποινικής ευθύνης. Το βασικότερο επιχείρημα για την αλλαγή αυτή συνίστατο στην καταπολέμηση της εμπορίας ναρκωτικών ουσιών, καθώς έχει παρατηρηθεί ότι οι έμποροι χρησιμοποιούν για τη διακίνηση ναρκωτικών ανηλίκους, οι οποίοι –ακόμα και εάν εντοπισθούν από τις διωκτικές αρχές– θα τύχουν ευμενούς μεταχείρισής λόγω της ανηλικότητάς τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 2006 οι Φιλιππίνες είχαν καθιερώσει ως κατώτατο ηλικιακό όριο στοιχειοθέτησης ποινικής ευθύνης τα δέκα πέντε έτη, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα τη συμπερίληψή τους στα κράτη που δεν εφαρμόζουν τιμωρητικές πολιτικές απέναντι στους ανηλίκους.

Οι Φιλιππίνες δεν αποτελούν το μοναδικό κράτος, στο οποίο έχει τεθεί επί τάπητος η τροποποίηση της νομοθεσίας περί ανήλικων δραστών ώστε να αποτραπούν νοσηρά φαινόμενα (όπως λ.χ. η εμπορία ναρκωτικών). Άλλες χώρες που κατά τα τελευταία χρόνια εξέτασαν το ενδεχόμενο να μειώσουν το όριο ηλικίας ή στις οποίες υπήρξαν πιέσεις προς αυτήν την κατεύθυνση είναι η Αργεντινή, η Βολιβία, ο Παναμάς, αλλά και ευρωπαϊκές χώρες όπως η Γαλλία, η Ισπανία, η Δανία, η Γεωργία και η Ουγγαρία. Εξάλλου και στη Βραζιλία, μία από τις χώρες όπου η βίαιη εγκληματικότητα κυμαίνεται σε υψηλά επίπεδα, υπάρχουν πιέσεις ώστε να μειωθεί το κατώτατο όριο ηλικίας για την θεμελίωση της ποινικής ευθύνης. Ωστόσο από τις στατιστικές προκύπτει  ότι μόλις το 1% των σοβαρών βίαιων εγκλημάτων   –όπως ανθρωποκτονίες, βιασμοί, ληστείες και κλοπές– διαπράττεται από ανήλικους. Ως εκ τούτου η οποιαδήποτε μείωση του εν λόγω ορίου ηλικίας δεν θα επέφερε ουσιώδεις τροποποιήσεις στο ποσοστό διάπραξης εγκλημάτων.

Η ανωτέρω πρόταση επικρίθηκε έντονα από διάφορους φορείς προστασίας των δικαιωμάτων του παιδιού και διεθνείς οργανισμούς. Η UNICEF παρότρυνε την κυβέρνηση των Φιλιππίνων να χαράξει μια σφαιρική πολιτική όσον αφορά το δίκαιο των ανηλίκων αντί να προωθεί μέτρα που αποτυγχάνουν να αντιμετωπίσουν την πηγή του προβλήματος. Η εκμετάλλευση ανηλίκων με στόχο τη διακίνηση ναρκωτικών, την οποία επικαλείται η κυβέρνηση των Φιλιππινών σαν αιτιολογία για την αλλαγή της νομοθετικής πολιτικής της χώρας, έπρεπε κανονικά να στρέψει τις Φιλιππίνες στη διεύρυνση της προστασίας των ανηλίκων και όχι στην αυστηρότερη ποινική τους μεταχείριση. Επίσης, ο Οργανισμός «Child Rights International Network» (CRIN) αντέτεινε πως με τον τρόπο αυτό τιμωρούνται οι ανήλικοι που είναι θύματα εκμετάλλευσης και όχι οι εκμεταλλευτές τους που αποτελούν και τους «πραγματικούς» δράστες του εγκλήματος. Και πράγματι, το επιχείρημα πως τα παιδιά δύνανται να χρησιμοποιηθούν από ενήλικες με στόχο την τέλεση εγκληματικών πράξεων παραπέμπει σε μια αμιγώς διαχειριστική φιλοσοφία και δεν μπορεί να νομιμοποιήσει την κλιμάκωση της ποινικής καταστολής. Μια τέτοια πρόταση αφενός δεν επικεντρώνεται στους γενεσιουργούς παράγοντες του εγκλήματος, αφετέρου επιβαρύνει υπέρμετρα τους ανηλίκους που συνιστούν επί της ουσίας τα θύματα των δόλιων σχεδίων των ενηλίκων.

Η τάση αυστηροποίησης της ποινικής μεταχείρισης των ανηλίκων δεν συμβαδίζει με το διεθνές κανονιστικό πλαίσιο.  Στο πιο σημαντικό κείμενο για την προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών, τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού των Ηνωμένων Εθνών, επισημαίνεται ότι «το παιδί, λόγω της φυσικής και διανοητικής του ανωριμότητας, χρειάζεται ειδική προστασία και μέριμνα, συμπεριλαμβανόμενης και της νομικής προστασίας, τόσο πριν όσο και μετά τη γέννηση του». Στο άρθρο 40 παρ. 3 περ. α' της ίδιας Σύμβασης επισημαίνεται ότι κάθε κράτος οφείλει να προβεί στη θέσπιση ενός ελάχιστου ορίου ηλικίας κάτω απ’ το οποίο τα παιδιά θα θεωρούνται ποινικώς ανεύθυνα. Σύμφωνα με την Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Παιδιού του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών, η αναγνώριση της ικανότητας καταλογισμού σε άτομα που δεν έχουν συμπληρώσει το 12ο έτος της ηλικίας τους θεωρείται διεθνώς μη αποδεκτή. Η ίδια Επιτροπή έχει προτρέψει τα κράτη να καθιερώσουν υψηλότερα ηλικιακά όρια για την στοιχειοθέτηση της ποινικής ευθύνης. Κατ' αυτόν τον τρόπο θωρακίζεται το δικαίωμα στη δίκαιη δίκη, καθώς παρέχεται μια επιπλέον προστασία σε παιδιά που διώκονται ποινικά, αφού θα μπορούν, λόγω της μεγαλύτερης ηλικίας τους, να συμμετέχουν στη δίκη τους, να κατανοούν τις κατηγορίες και τις τυχόν κυρώσεις, να αντιλαμβάνονται τη διαδικασία αλλά και τη μαρτυρία που κατατίθεται εναντίον τους.

Στο ελληνικό δίκαιο, οι πράξεις των ανηλίκων που δεν έχουν συμπληρώσει το όγδοο έτος της ηλικίας τους είναι ποινικά αδιάφορες· ως εκ τούτου, οι ανήλικοι αυτής της κατηγορίας που τελούν μια πράξη αντίθετη προς το ποινικό δίκαιο δεν υπέχουν ποινική ευθύνη. Σύμφωνα με το Ν. 4322/2015 (άρ. 7) όσοι έχουν συμπληρώσει το όγδοο έτος της ηλικίας τους, αλλά όχι το δέκατο πέμπτο, θεωρούνται κατά κανόνα ποινικά ανεύθυνοι. Το γεγονός αυτό συνεπάγεται πως δύνανται να υποβληθούν αποκλειστικά σε αναμορφωτικά μέτρα που στοχεύουν στη διαπαιδαγώγηση του δράστη, οι δε αποφάσεις του δικαστηρίου θεωρούνται αθωωτικές.  Το ίδιο ισχύει για όσους ανηλίκους έχουν συμπληρώσει το δέκατο πέμπτο έτος, οι οποίοι ομοίως θεωρούνται κατά κανόνα ποινικώς ανεύθυνοι. Κατ' εξαίρεση, όμως, η ικανότητα καταλογισμού αναγνωρίζεται σε περιπτώσεις εφήβων που έχουν τελέσει συγκεκριμένες σοβαρές πράξεις. Σε αυτές τις περιπτώσεις, τα αρμόδια δικαστήρια ανηλίκων διαθέτουν τη δυνατότητα να επιβάλουν –ως έσχατο μέσο– τον ποινικό σωφρονισμό, ο οποίος συνίσταται στον εγκλεισμό του δράστη σε ειδικό κατάστημα κράτησης νέων.

ΠΗΓΕΣ:

1. Πιτσελά Α., Κείμενα αντεγκληματικής πολιτικής - Δίκαιο ανηλίκων, Σάκκουλας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2006.
2. Πιτσελά Α., Η ποινική αντιμετώπιση της εγκληματικότητας των ανηλίκων, Σάκκουλας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2008.
3. http://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2017/03/daily-chart-7?fsrc=scn/tw/te/bl/ed/
4. http://globalnation.inquirer.net/141859/unicef-lowering-criminal-liability-age-threatens-childrens-well-being#ixzz4chuEfUM8
5. http://globalnation.inquirer.net/141859/unicef-lowering-criminal-liability-age-threatens-childrens-well-being
6. http://agemattersnow.org/
7. https://www.crin.org/en/home/ages/europe
8. https://www.crin.org/en/home/what-we-do/policy/stop-making-children-criminals/states-lowering-age-criminal-responsibility