ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ

Σε αντίθεση με την πεποίθηση ότι τα fake news είναι καινούριο φαινόμενο που σχετίζεται με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και του διαδικτύου, αυτά έχουν τις ρίζες τους σε προηγούμενους αιώνες. Σύνηθες ήταν το φαινόμενο οι έχοντες την εξουσία να διαδίδουν fake news στον μη δυνάμενο να ενημερωθεί και να ανακαλύψει την αλήθεια λαό προκειμένου να τον ποδηγετήσουν. Σημαντικό γεγονός που συνέβαλε στη συνειδητοποίηση της ανάγκης επιμελέστερου ελέγχου αξιοπιστίας των ειδήσεων ήταν η δίκη του Γαλιλαίου το 1610[1], ενώ κατά την διάρκεια του 18^ου αιώνα η Ολλανδία ήταν η πρώτη που απαγόρευσε τα fake news και επέβαλε χρηματικά πρόστιμα στους εκδότες τους.

Ο ρόλoς που διαδραμάτισαν τα fake news στην τελευταία εκλογική αναμέτρηση των ΗΠΑ[2]  καθώς και στα δημοψηφίσματα για την έξοδο της Μεγάλης Βρετανίας[3] από την Ευρωπαϊκή Ένωση και την ανεξαρτητοποίηση της Καταλονίας από το κράτος της Ισπανίας[4], ανάγκασαν την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να συστήσει ομάδα ειδικών με την ονομασία “the HLEG”  για την καταπολέμηση της διάδοσης ψευδών ειδήσεων[5].

ΤΑ FAKE NEWS ΣΗΜΕΡΑ

Στην σημερινή εποχή, πολλοί πολιτικοί ηγέτες χρησιμοποιούν τον όρο fake news προκειμένου να καταρρίψουν μία ψευδή είδηση.  Ως fake news θεωρούνται τα νέα που γράφονται, διαδίδονται και δημοσιεύονται με πρόθεση να εξαπατήσουν για την επίτευξη πολιτικού ή οικονομικού κέρδους.

Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και την πρόσβαση στο διαδίκτυο μεγάλου μέρους της κοινωνίας, το φαινόμενο των fake news βρίσκεται σε έξαρση και είναι πιο έντονο από ποτέ. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μόδα της εποχής. Τα νέα, στο διαδίκτυο κυρίως, διαχέονται ραγδαία, με αποτέλεσμα σε λιγοστό χρόνο να έχουν περιέλθει σε γνώση μεγάλου αριθμού αποδεκτών. Αυτό είναι και το ζητούμενο των συντακτών τους, δηλ. η διάδοση των ψευδών ειδήσεων σε γρήγορο χρόνο και σε μεγάλο αριθμό αποδεκτών, ώστε ακόμα και αν οι ειδήσεις αυτές καταρριφθούν να έχουν επιτύχει τον στόχο τους: να έχουν δημιουργήσει μία κατάσταση αμφισβητούμενη, κατά την οποία υπάρχουν πολλές πιθανότητες να μην είναι σε θέση όλοι οι αποδέκτες τους να πληροφορηθούν την διάψευσή τους.

Ο κύριος λόγος όμως που το φαινόμενο έχει γνωρίσει τόσο μεγάλη ανάπτυξηέχει να κάνει με συμπεριφορικούς παράγοντες. Οι άνθρωποι δεχόμαστε πιο εύκολα παθητικά τις πληροφορίες, δηλαδή πληροφορίες που λαμβάνουμε χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια από άτομα που τις μοιράζονται μαζί μας. Με άλλες λέξεις, ο λήπτης της πληροφορίας θα επαναπαυτεί και θα την θεωρήσει ως αληθή, χωρίς να μπει στην διαδικασία να ερευνήσει και να αξιολογήσει ο ίδιος το περιεχόμενό της αφιερώνοντας χρόνο, τον οποίο στερεί από άλλη δραστηριότητά του. Ακόμα και αν είναι διατεθειμένος να το κάνει, ο όγκος των ειδήσεων είναι τεράστιος και ο χρόνος περιορισμένος, με αποτέλεσμα να είναι αδύνατον να αφιερώσει σε όλες τις ειδήσεις τον απαραίτητο για την διασταύρωσή τους χρόνο. Συνέπεια αυτού, είναι η άνθιση του φαινομένου.

ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Η ελληνική έννομη τάξη απαγορεύει στο άρθρο 191 Π.Κ. την διασπορά ψευδών ειδήσεων  ή φημών ικανών να επιφέρουν  ανησυχίες  ή  φόβο  στους  πολίτες  ή  να ταράξουν  τη  δημόσια  πίστη ή να κλονίσουν την εμπιστοσύνη του κοινού στο εθνικό νόμισμα ή στις ένοπλες δυνάμεις της χώρας  ή  να  επιφέρουν διαταραχή  στις  διεθνείς  σχέσεις  της  χώρας. Όπως φαίνεται, η παραπάνω διάταξη δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι ποινικοποιεί τα fake news, τα οποία δεν περιορίζονται στην πρόκληση φόβου αλλά μπορεί να έχουν και άλλα αποτελέσματα, όπως η επιλογή πολιτικών κομμάτων ή προσώπων, η λήψη επιχειρηματικών αποφάσεων κ.λπ. Επίσης το άρθρο 191 Π.Κ., ενταγμένο συστηματικά στην προστασία της δημόσιας τάξης, προφυλλάσει τα δημόσια έννομα αγαθά της οικονομίας, της άμυνας και των διεθνών σχέσεων. Τα fake news ωστόσο, πλήτουν και προσωπικά αγαθά που δεν προστατεύονται από την ανωτέρω διάταξη, αλλά από διάσπαρτες διατάξεις του Ποινικού Κώδικα, όπως τα άρθρα 362 Π.Κ. «Δυσφήμιση», 363 Π.Κ. «Συκοφαντική δυσφήμιση», 361 Π.Κ. «Εξύβριση», 386 Π.Κ. «Απάτη».

ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ

Η ευθύνη  για την αντιμετώπιση των fake news πρέπει να είναι τόσο της πολιτείας όσο και των ατόμων προσωπικά. Η διασπορά των fake news πλήττει το κοινωνικό αγαθό της ενημέρωσης και η πολιτεία δεν μπορεί να παραμένει αδιάφορη ως προς την στην προληπτική και κατασταλτική αντιμετώπιση του. Προληπτικά, πρέπει να θεσπιστούν κανόνες και να αξιοποιηθούν τεχνολογικά εργαλεία και εφραμογές που έχουν αναπτυχθεί για την πρόβλεψη και αναγνώριση των fake news. Τα κατασταλτικά μέτρα συνίστανται στην επιβολή κυρώσεων, οικονομικών και ποινικών, ανάλογα με την πρόθεση και την σοβαρότητα τους.   Πάντως, όλα τα λαμβανόμενα μέτρα πρέπει να είναι πρόσφορα και κατάλληλα να επιτύχουν τον στόχο τους χωρίς να θίξουν υπέρμετρα την ελευθερία της έκφρασης και το δικαιώμα στην διάδοση των ειδήσεων.
Αλλά και ο καθένας ξεχωριστά πρέπει να επιλέγει προσεκτικά την πηγή των ειδήσεων που λαμβάνει και την αξιοπιστία των διάφορων μέσων και ιστοσελίδων που εμπιστεύεται. Μία λύση θα ήταν η επιλογή της ενημέρωσης από μέσα τα αποία έχουν αποδείξει την αξιοπιστία τους με την λειτουργία και την ποιότητα των ειδησεών τους, ενώ οι ειδήσεις από μέσα αμφίβολης αξιοπιστίας θα πρέπει να ελέγχονται έως ότου να είναι σε θέση να χαρακτηριστούν και αυτά αξιόπιστα με την πορεία τους. Βέβαια, η προσωπική ευθύνη του ατόμου για τις ειδήσεις που λαμβάνει είναι  ηθική και όχι ποινική. Στην περίπτωση όμως που το ίδιο διαδίδει τις ψευδείς ειδήσεις που λαμβάνει με αποτέλσμα να παραπλανεί και άλλα άτομα η ηθική ευθύνη είναι αυξημένη και θα πρέπει να ερευνάται και τυχόν ποινική και αστική ευθύνη. Το θετικό είναι ότι οι αρμόδιοι φορείς τα τελεύταία χρόνια έχουν κατανοήσει τον κίνδυνο των fake news και δραστηριοποιούνται προς την εξεύρεση τρόπων αντιμετώπισής τους. Η κινητοποίηση που υπάρχει, λοιπόν, είναι ένας λόγος για να αισιοδοξούμε.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] "The Long and Brutal History of Fake News". Politico Magazine. Retrieved February 19, 2017.
[2] “Fake news may have contributed to Trump’s 2016 victory?” , Richard Gunther, Paul A. Beck, and Erik C. Nisbet, Ohio State University, March 8, 2018
[3] “Fake news handed Brexiteers the referendum – and now they have no idea what they're doing”, the Independent, January 18, 2017.
[4] “How fake news helped shape the Catalonia independence vote”, The Washington Post, October 19, 2017.
[5] https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/news/final-report-high-level-expert-group-fake-news-and-online-disinformation