1. Εισαγωγή

Το άρθρο παρουσιάζει πολύ συνοπτικά ορισμένα στοιχεία για την εξέλιξη της εγκληματικότητας στην Ελλάδα τα τελευταία 20 χρόνια, τον αντίκτυπό της στον πληθυσμό των καταστημάτων κράτησης, και τις καθιερωμένες πολιτικές διαχείρισής του. Τέλος, θίγει το σοβαρό ζήτημα του κόστους του σωφρονιστικού συστήματος και τις δυνατότητες χρηματοδότησής του.

2.1. Εξελίξεις της εγκληματικότητας και του πληθυσμού των κρατουμένων

Στην Ελλάδα, οι φυλακές προσέφεραν ανέκαθεν ένα ευρύ πεδίο άσκησης συμβολικής πολιτικής. Αυτή εκφράσθηκε αρχικά με τη ρητορική πολιτικών προσώπων, κομμάτων, αλλά και ειδικών, για τις συνθήκες διαβίωσης και την ανάγκη βελτίωσης των υποδομών, την εφαρμογή εναλλακτικών ποινών στη στέρηση της ελευθερίας, για τα προγράμματα βελτιωτικής μεταχείρισης (εργασία, εκπαίδευση) και την υποστήριξη της κοινωνικής επανένταξης των αποφυλακιζομένων. Στη συνέχεια ακολούθησαν συχνές νομοθετικές μεταβολές επιμέρους ζητημάτων και προσθήκες στη σχετική νομοθεσία, με απώτερο στόχο τη διατήρηση του διαρκώς αυξανόμενου αριθμού των κρατουμένων σε διαχειρίσιμα επίπεδα. Όμως, οι αλλαγές έτειναν συχνά να στερούνται ουσίας για να καταλήγουν σε βάρος της ασφάλειας και της ισότιμης απονομής δικαιοσύνης, και να ισοδυναμούν με ακύρωση των δικαστικών αποφάσεων που τις επέβαλαν.[1] Το (αδιευκρίνιστο) οικονομικό κόστος μιας προ πολλού αναγκαίας ριζικής μεταρρύθμισης και το «πολιτικό κόστος» δηλ. η (πιθανολογούμενη) αντίδραση από φορείς της ποινικής δικαιοσύνης, μαζί με μικροπολιτικά και συντεχνιακά συμφέροντα αποτέλεσαν τους σημαντικότερους παράγοντες αδράνειας για ουσιαστικές βελτιώσεις ή έστω την αναγνώριση ότι το θέμα χρειάζεται οπωσδήποτε μια άλλη διαχείριση.

Δεν μπορούμε πάντως να αντιπαρέλθουμε το γεγονός ότι η άσχημη κατάσταση στις φυλακές συνδέεται με έντονες αλλαγές στην εγκληματικότητα εξαιτίας των γενικότερων κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών ανακατατάξεων στις αρχές της δεκαετίας του 1990 στα γειτονικά βαλκανικά κράτη,[2] της ευκολίας μετακίνησης στο εσωτερικό της ΕΕ με την κατάργηση των συνοριακών ελέγχων, και αργότερα λόγω των πολέμων και εμφυλίων συρράξεων στην Ασία και Αφρική.[3] Εκτός από τη μεγάλη αύξηση της «μικρο-»εγκληματικότητας (π.χ. κλοπές, αρπαγές τσαντών, ληστείες πεζών, διαρρήξεις και επιθέσεις σε σταθμευμένα οχήματα), αδικήματα, όπως ένοπλες ληστείες[4] και απαγωγές ή ξεκαθαρίσματα λογαριασμών με δολοφονίες, εκτεταμένο εμπόριο πορνείας, εμπόριο όπλων, μεγάλων ποσοτήτων ναρκωτικών, και άλλων λαθραίων προϊόντων ανήκουστα για τη χώρα μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990, έγιναν συνηθισμένα. [5] Σ’ αυτά προστίθενται την τελευταία δεκαετία αφενός μεν παραβάσεις της νομοθεσίας για τη δημόσια υγεία, παραβιάσεις της εργατικής νομοθεσίας, των κανόνων οικοδομικής, αφετέρου δε εγκλήματα σε σχέση με την ασφάλεια του κράτους και κατά πολιτικών κομμάτων, μαζί με αδικήματα κατά της δημόσιας τάξης. Συνολικά, μέθοδοι, μορφές και οργάνωση της εγκληματικής δράσης σημείωσαν σημαντικές μεταβολές, οι οποίες την τελευταία δεκαετία έγιναν ακόμη εντονότερες.[6]

Η ποσοτική και ποιοτική αλλαγή φαίνεται και από την αναλογία κακουργημάτων ανά 100 χιλ. κατοίκους η οποία έχει διαρκή άνοδο τα τελευταία 30 χρόνια, χωρίς να παρακάμπτεται η τάση του νομοθέτη να χαρακτηρίζει περισσότερα αδικήματα από πριν ως κακουργήματα. Αυτά όμως αφορούν κυρίως οικονομικά αδικήματα, π.χ. φοροδιαφυγή, διαφθορά, νομιμοποίηση εσόδων από εγκληματικές δραστηριότητες, χρηματιστηριακές απάτες,[7] περιπτώσεις διεθνικού οργανωμένου εγκλήματος[8], ποινικά αδικήματα με θύματα παιδιά,[9] και λιγότερο τα κλασικά πλημμελήματα ή κακουργήματα. Μόνον τα τελευταία 13 χρόνια η αναλογία αδικημάτων στον πληθυσμό τριπλασιάσθηκε: από 45 κακουργήματα ανά 100 χιλ. κατοίκους το 2000, σε 137 το 2013, ενώ το 2015 σημειώνεται μείωση σε 107 ανά 100 χιλ. κατοίκους, για να αυξηθεί πάλι το 2016 στα 115 ανά 100 χιλ. κατοίκους.[10] Θα πρέπει να σημειωθεί ότι παρατηρείται διαχρονικά πτώση των καταγραφέντων αδικημάτων κατά τα έτη διεξαγωγής εθνικών εκλογών, όπως το 2015.[11] Σε απόλυτους αριθμούς τα κακουργήματα από 4.444 το 2000 ανήλθαν σε 14.131 το 2013, σε 11.611 το 2015 και σε 12.348 το 2016. Σε σχέση δε με το σύνολο των καταγραφέντων αδικημάτων, τα ποσοστά των κακουργημάτων επταπλασιάστηκαν: το 2000 εκπροσωπούσαν το 1,2% των καταγεγραμμένων αδικημάτων, το 2010 το 2,6% και το 2013 το 7,07%, ενώ το 2015 έχουμε μείωση της αναλογίας σε 5,9% για να ακολουθήσει μια μικρή αύξηση σε 6,1% το 2016.[12]

Η αύξηση της βαρύτητας των αδικημάτων συνοδεύτηκε από την επιβολή αυστηρότερων ποινών από τα δικαστήρια. Αν και τόσο η επιβολή του νόμου όσο και η εφαρμογή του χαρακτηρίζεται κατά τη γνώμη μου από επιείκεια, παρατηρήθηκε κατά καιρούς στροφή στην αυστηρότητα, η οποία αφορούσε αντίδραση σε καταστάσεις που εξέθεσαν τη δικαιοσύνη στην κοινή γνώμη («παραδικαστικό κύκλωμα» 2004-05)[13] ή αντίδραση στις ακολουθούμενες πολιτικές του υπουργείου Δικαιοσύνης (εφεξής: ΥΔ) για την αποφυλάκιση καταδίκων κρατουμένων. Σε κάθε περίπτωση δεν φαίνεται να συνδέεται με εθνικές εκδοχές της «μηδενικής ανοχής»,[14] παρά τα όσα κατά καιρούς γράφονται.[15]  Έτσι, ενώ το 1996 το 17,2% των καταδίκων εξέτιαν ποινές από πέντε έως 20 χρόνια από το 8,2% το 1990,[16] το 2006 το ποσοστό ανήλθε στο 61,8% σύμφωνα με τα στοιχεία της ιστοσελίδας του ΥΔ την 1^η Ιανουαρίου του αντίστοιχου έτους, το 2013 στο 73,7% και το 2017 στο 76,2%. Ειδικότερα, 50 έως 65% από αυτούς εξέτιαν ποινές 10-20 ετών, πράγμα που επίσης δείχνει αύξηση της βαρύτητας των αδικημάτων και της αυστηρότητας των επιβαλλόμενων ποινών.[17]

Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, η οποία αναφέρεται στο σύνολο των κρατηθέντων καταδίκων όλο το έτος (αριθμός ροής), και όχι στον στατικό αριθμό όπως στην προηγούμενη παράγραφο, ενώ ούτε και εδώ προσδιορίζεται ειδικότερα η διάρκεια της πρόσκαιρης κάθειρξης, το 1996 το 30,6% των καταδίκων εξέτιαν ποινές από πέντε έως 20 χρόνια, σε αντίθεση με το 21% το 1990. Το 2006 το ποσοστό τους ανήλθε στο 41% των καταδίκων, και το 2013, τελευταίο έτος δημοσιευμένων στοιχείων, στο 55,5%.

Κατά την τελευταία εικοσαετία, τα καταστήματα κράτησης στην Ελλάδα αυξήθηκαν από 26 σε 34,[18] ο δε αριθμός των κρατουμένων, διπλασιάστηκε˙ από 6.150[19] συνολικά και 57 κρατουμένους ανά 100 χιλ. κατοίκους τον Ιανουάριο 1998, σε 12.479 και αναλογία 113 κρατουμένους ανά 100 χιλ. κατοίκους το 2014, για να μειωθεί εντυπωσιακά σε 10.726 (99/100 χιλ.) τον Μάϊο 2015 εξαιτίας των ευεργετικών διατάξεων του νόμου 4322/27.4.2015 (άρ.12, 13 [3,4]), και στη συνέχεια σε 9.632 (90/100 χιλ.) τον Δεκέμβριο 2015 και 9.621 τον Σεπτέμβριο 2016 (89/100 χιλ.), λόγω της παράτασης των ρυθμίσεων του Ν. 4322/2015 με τον Νόμο 4411/3.8.2016 (άρ. 15). Είναι εντούτοις ενδιαφέρον, ότι παρά τα δύο κατά σειρά μέτρα «αποσυμφόρησης», έναν χρόνο αργότερα, ο αριθμός των κρατουμένων δύσκολα διατηρείται στα ίδια επίπεδα, αφού πριν τη ψήφιση των τρίτων μέτρων (Ν. 4489/21.9.2107, άρ. 43), την 16^η Σεπτεμβρίου 2017 ανερχόταν στους 9.827 κρατουμένους και την 1η Οκτωβρίου 2017, ακριβώς μετά την ισχύ των μέτρων, σε 10.029.[20]

Αξίζει εδώ να σημειωθεί η απουσία ενδιαφέροντος από ειδικούς σχετικά με τις πρωτοβουλίες της εκάστοτε κυβέρνησης είτε για την κατασκευή νέων φυλακών στη χώρα από το 2000 και μετά, είτε για τα καταστήματα ασφαλείας τύπου Γ΄ (εισαγωγή-κατάργηση) ή πολύ περισσότερο για τα επαναλαμβανόμενα μέτρα αποσυμφόρησης, με εξαίρεση δικαστές και εισαγγελείς. Επίσης, ούτε τα ΜΜΕ έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρά μόνο περιστασιακά .[21]

Ακόμη πιο εμφανής είναι η αύξηση του αριθμού των κρατουμένων σε διάρκεια 30 ετών, ο οποίος τετραπλασιάστηκε (1980: 3.135, 2013: 13.147).[22] Από την άλλη πλευρά, το ποσοστό των καταδίκων που αποφυλακίζονται αφού εκτίσουν τη συνολική ποινή τους μειώθηκε από 31% το 1980, στο 19,8% το 1990, στο 8,8% το 2000, στο 3,7% το 2005, το 2011 επανήλθε στο επίπεδο του 2000, δηλ. 8,3%, ενώ το 2013, το τελευταίο έτος που δημοσιεύονται σχετικά στοιχεία από την ΕΛΣΤΑΤ, μόλις 2,2% των αποφυλακίσεων οφείλεται στην έκτιση της συνολικής ποινής των κρατουμένων.[23] Αυτό σημαίνει ότι οι κρατούμενοι αποφυλακίζονται πολύ νωρίτερα απ’ ό,τι προηγουμένως, κατάσταση που δεν φαίνεται να προβληματίζει, αν και εξελίσσεται σε de facto ακύρωση των νόμων και των δικαστικών αποφάσεων. Παράλληλα, εκτός από τις αλλεπάλληλες επιεικείς ρυθμίσεις των τελευταίων δύο χρόνων για πρόωρη αποφυλάκιση ενηλίκων καταδίκων, έχουν εισαχθεί ευεργετικές διατάξεις για ασθενείς κρατουμένους[24] και ανήλικους/νεαρούς δράστες.[25]

Όσον αφορά το φυλακτικό προσωπικό, την 29.5.2015 υπηρετούσαν 1.822 υπάλληλοι εξωτερικής φρούρησης και 2.170 φύλαξης,[26] δηλ. συνολικά η φύλαξη ήταν ανατεθειμένη σε 3.492 άτομα. Υπολογίζοντας την αναλογία τους στους 11.798 κρατουμένους, υποδίκους και καταδίκους την 1.1.2015 που μας δίνει η ιστοσελίδα του ΥΔ, και είναι πιο κοντινή ημερομηνία στην 29.5.2015, αυτή ανέρχεται σ’ έναν υπάλληλο ανά 3,3 κρατουμένους, ενώ εάν δεν υπολογίσουμε τους εξωτερικούς φρουρούς, τότε η αντιστοιχία είναι ένας υπάλληλος για 5,4 κρατουμένους. Αυτή η αναλογία ανταποκρίνεται και στην έκθεση του Συμβουλίου της Ευρώπης/CoE (2016)[27] όπου σε συνολικό αριθμό 9.646 κρατουμένων και 1.814 υπαλλήλων φυλακτικού προσωπικού την 1.9.2015, η αναλογία είναι ένας υπάλληλος ανά 5,3 κρατουμένους. 

Πίνακας 1: Συνοπτική παρουσίαση του πληθυσμού των κρατουμένων (2013, 2017) 

Πηγή: ICPS/World Prison Brief (2013, 2017) με προσθήκες και επεξεργασία της τ.σ.

2.2. Οι προκλήσεις χρηματοδότησης του σωφρονιστικού συστήματος

Με βάση όσο αναφέρθηκαν στην αρχή της προηγούμενης παραγράφου, είναι επόμενο ότι η σύνθεση του πληθυσμού των φυλακών έχει αλλάξει ριζικά κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών. Ειδικότερα μετά το 2004, κατάδικοι για σοβαρά αδικήματα βίας, αποφασισμένοι εγκληματίες και επικίνδυνες ομάδες ημεδαπών και αλλοδαπών κυριαρχούν στις φυλακές της χώρας, τρομοκρατώντας τον υπόλοιπο πληθυσμό των κρατουμένων και δημιουργώντας σοβαρά προβλήματα στο προσωπικό.[28] Σ’ αυτόν τον πληθυσμό πρέπει να προστεθούν και οι νέοι/ες κατάδικοι και υπόδικοι για τρομοκρατικές πράξεις, οι οποίοι φέρεται να διαθέτουν μεγάλη αυτονομία λειτουργώντας ως κράτος εν κράτει.[29] Η σύγχρονη τεχνολογία χρησιμοποιείται οριακά, όχι μόνο λόγω του κόστους, αλλά και λόγω πιθανολογούμενων αντιδράσεων από ομάδες κρατουμένων, πολιτικών, «συλλογικοτήτων» και ΜΚΟ, και παράλληλα του φυλακτικού προσωπικού, το οποίο δεν θα μπορεί να πιέζει για προσλήψεις, κυρίως όμως λόγω αναποφασιστικότητας του ΥΔ.

Το κόστος του σωφρονιστικού συστήματος λόγω της επέκτασής του, της αύξησης και σύνθεσης του πληθυσμού μεγαλώνει. Το ΥΔ  δεν μπορεί να διατηρήσει το κόστος των 34 και πρόσφατα 35 φυλακών στα ίδια επίπεδα με εκείνο των 30 ή 27 ιδρυμάτων, ούτε στα ίδια επίπεδα με το 2010,[30] ακόμη και με τα περιοδικά μέτρα ταχείας αποφυλάκισης των τελευταίων ετών.Ειδικά υπό τις παρούσες οικονομικές συνθήκες, με το κατά κεφαλήν ΑΕΠ να μειώνεται συνεχώς (2013: 85/100, 2015: 75/100),[31] η δημόσια ασφάλεια και η αξιοπρεπής έκτιση της ποινής δεν είναι προτεραιότητα. Οι κυβερνήσεις λαμβάνουν μέτρα για να μειώσουν τις δημοσιονομικές δαπάνες σε κάθε τομέα πολιτικής, και το σωφρονιστικό σύστημα δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση, ενώ οι ανάγκες είναι ιδιαίτερα αυξημένες λόγω της βαρύτητας των αδικημάτων, της ποικιλίας προέλευσης των κρατουμένων, της κατάστασης της υγείας τους και των επικείμενων κινδύνων για το σύνολο του πληθυσμού και των εργαζομένων στις φυλακές. Το σωφρονιστικό σύστημα αντιμετωπίζει επομένως, σημαντικές προκλήσεις.

Οι προβλεπόμενες δαπάνες για το σωφρονιστικό σύστημα ήταν ανέκαθεν χαμηλές. Εάν εξαιρεθεί η μισθοδοσία που εκπροσωπούσε από τη δεκαετία του 1990 το 70-80% των δαπανών των καταστημάτων κράτησης,[32] και τα έξοδα για συντήρηση και λειτουργία μονίμων εγκαταστάσεων,  προμήθεια ειδών διαβίωσης και υγιεινής το 20-30%, τα ποσά για τη δημιουργική απασχόληση των κρατουμένων, την εκπαίδευση του προσωπικού, και την τεχνολογική αναβάθμιση της λειτουργίας των φυλακών ήταν ελάχιστα. [33] Τώρα πλέον η διαβίωση στα καταστήματα κράτησης έχει γίνει δυσκολότερη και η πρόωρη αποφυλάκιση των κρατουμένων που ακολουθείται συστηματικά για να μειωθεί ο πληθυσμός και το κόστος, σίγουρα δεν αποτελεί την καλύτερη επιλογή.

Κατά τη γνώμη μου κάθε ιδέα για αναδιοργάνωση και χρηματοδότηση του συστήματος με οποιαδήποτε μορφή, είτε με (μερική) εξωτερική ανάθεση κάποιων λειτουργιών των καταστημάτων κράτησης  σε ιδιώτες είτε με τη μορφή των ΣΔΙΤ (Συμπράξεων Δημόσιου-Ιδιωτικού Τομέα, Ν. 3389/2005), πρέπει να τεθεί στο τραπέζι. Η συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα στη λειτουργία των φυλακών δεν είναι τελείως  άγνωστη στην Ελλάδα (π.χ. προμήθεια τροφίμων / φαρμάκων, υποστήριξη κρατουμένων από μη δημόσιους φορείς), όπως και οι ΣΔΙΤ (π.χ. κατασκευή και συντήρηση τριών νέων καταστημάτων κράτησης στη Θεσσαλονίκη, το Βόλο και την Κόρινθο, προϋπολογισμού 238 εκατ. ευρώ, ΥΔ - Θέμις Κατασκευαστική Α.Ε.).[34] Σ’ αυτή την περίπτωση τα ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν είναι πολλά:[35]

• Μπορούν οι Συμπράξεις ή η ιδιωτικοποίηση μέρους των λειτουργιών των φυλακών, όσες επιτρέπει το Σύνταγμα, να μειώσουν το κόστος του συστήματος ή τουλάχιστον να το διατηρήσουν στα υπάρχοντα επίπεδα, βελτιώνοντας όμως το βιοτικό επίπεδο των κρατουμένων;
• Μπορούν τέτοιου τύπου φυλακές να λειτουργήσουν ανταγωνιστικά προς τις δημόσιες φυλακές βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής και σ’ αυτές;
• Μπορούν να λειτουργήσουν ανταγωνιστικά προς τις δημόσιες μειώνοντας την υποτροπή;
• Μπορούν να συμβάλουν στην καλύτερη λειτουργία του σωφρονιστικού συστήματος με τον εκμοντερνισμό του τρόπου διοίκησης και να υποκινήσουν τα δημόσια καταστήματα κράτησης να απελευθερώσουν δυνάμεις του προσωπικού για την αποδοτικότερη λειτουργία της οργάνωσης και την υποστήριξη των κρατουμένων ώστε να επανενταχθούν στην κοινωνία;
• Ποιές λειτουργίες των καταστημάτων κράτησης μπορούν να ανατεθούν σε ιδιώτες ή να συμπράξει ο δημόσιος με τον ιδιωτικό τομέα;
• Ποια είναι τα βήματα που πρέπει να ακολουθηθούν;
• Τι μπορεί να μάθει η Ελλάδα από την εμπειρία άλλων ευρωπαϊκών χωρών με παρόμοιο με το δικό μας δίκαιο, όπως η Γαλλία η οποία χρησιμοποιεί για τις φυλακές τις ΣΔΙΤ ήδη από το 1987 και η Γερμανία το ίδιο από το 2005;
• Τι κίνδυνοι υπάρχουν; Μπορεί ο ιδιωτικός τομέας να διαχειρίζεται τους κινδύνους που απορρέουν από τη στέρηση της ελευθερίας το ίδιο αποτελεσματικά με τον δημόσιο;
• Τι είδους νομοθετικές ρυθμίσεις απαιτούνται, τι μηχανισμός λογοδοσίας, και, ποια βεβαιότητα μπορεί να υπάρξει ότι θα είναι αποτελεσματικές;

Αυτά τα ερωτήματα και άλλα πολλά συνδέονται άμεσα μεταξύ τους, αφού όλα περιστρέφονται γύρω από το ίδιο θέμα: εάν οποιαδήποτε μορφή ιδιωτικοποίησης ανταποκρίνεται στους όρους άσκησης μιας σύγχρονης δημόσιας πολιτικής.

2.3. Το κόστος των ελληνικών φυλακών

Το Συμβούλιο της Ευρώπης στην ετήσια στατιστική έκθεσή του το 2014 αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στη μέση δαπάνη για τους κρατουμένους των χωρών που περιλαμβάνει κατά το έτος 2012.[36] Σύμφωνα λοιπόν με τους υπολογισμούς του, η Ελλάδα βρίσκεται προτελευταία στον κατάλογο των χωρών του Συμβουλίου της Ευρώπης μετά τη Γεωργία (6,52€) και πριν τη Ρωσική Ομοσπονδία (2,17€), με το κόστος να φτάνει μόλις 3,20 ευρώ ανά κρατούμενο.[37]

Τον Φεβρουάριο 2016 δημοσιεύτηκε από το ΥΔ ένας κατά προσέγγιση υπολογισμός του κόστους του σωφρονιστικού συστήματος για το 2014, χωρίς ιδιαίτερες λεπτομέρειες, ώστε να καθιστά δυνατή μια περαιτέρω επεξεργασία των στοιχείων από τους ενδιαφερόμενους αναγνώστες. Είναι πάντως η πρώτη φορά που γίνεται γνωστό ότι το υπουργείο προβαίνει σε υπολογισμό της μέσης δημόσιας δαπάνης για τους κρατουμένους, ακoλουθώντας μάλιστα την κατηγοριοποίηση των εξόδων της στατιστικής υπηρεσίας του Συμβουλίου της Ευρώπης.[38] Στην έκθεση επισημαίνεται ότι τα διαθέσιμα δεδομένα για το έτος 2014 είναι ελλιπή, διότι δεν κατέστη δυνατό να συμπεριληφθεί: 1) το κόστος της κράτησης στα αστυνομικά τμήματα όσων διανυκτερεύουν σε αυτά κατά τις μεταγωγές τους (επιβαρύνει τις δαπάνες του υπουργείου Προστασίας του Πολίτη/Δημόσιας Τάξης), 2) το κόστος της νοσηλείας των κρατουμένων σε εξωτερικά νοσοκομεία (υπουργείο Υγείας), 3) το κόστος λειτουργίας των Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας, των Ινστιτούτων Επαγγελματικής Κατάρτισης και των άλλων εκπαιδευτικών προγραμμάτων που υλοποιούνται στα καταστήματα κράτησης (υπουργείο Παιδείας), και 4) η απόσβεση των δημοσίων δαπανών που έγιναν για την αγορά οικοπέδων και την κατασκευή  των καταστημάτων κράτησης.[39]

Όπως γράφει η ίδια η ομάδα εργασίας του ΥΔ, με δεδομένο ότι δεν υφίσταται ένα ενιαίο λογιστικό σύστημα καταγραφής δαπανών από τις αρμόδιες υπηρεσίες, αλλά «πολλά επιμέρους διοικητικά κέντρα έγκρισης δαπανών», έγινε προσπάθεια να αξιοποιηθούν όλα τα σχετικά διαθέσιμα στοιχεία για το 2014, προκειμένου να εκτιμήσει το μεγαλύτερο τουλάχιστον μέρος του δημοσιονομικού κόστους για ένα πρόσφατο οικονομικό έτος.[40] Έτσι, οι υπολογισμοί της έδειξαν ότι η συνολική μέση δημόσια δαπάνη για τους κρατουμένους στα καταστήματα κράτησης της χώρας με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, ανέρχεται σε 28,18 ευρώ την ημέρα, δηλ. σε 10.287,49 ευρώ ετησίως ανά κρατούμενο.[41]

Ως μέση δημόσια δαπάνη θεωρήθηκε το σύνολο των δημοσίων δαπανών για τη λειτουργία των καταστημάτων κράτησης (ανεξάρτητα από την πηγή της χρηματοδότησής τους) προς το άθροισμα των ημερών κράτησης (διανυκτερεύσεων: 4.523.810) των εγκλείστων σε αυτά στη διάρκεια ενός έτους. Οι διανυκτερεύσεις υπολογίστηκαν βάσει του μέσου όρου των 24 αναφορών (δύο φορές μηνιαίως επί 12 μήνες) που υποβλήθηκαν από τα καταστήματα κράτησης στη διάρκεια του 2014 για τον αριθμό παρόντων κρατουμένων.[42] Το συνολικό κόστος των καταστημάτων κράτησης εμφανίζεται να ανέρχεται σε 127.503.131,70 ευρώ.[43] Όμως, το ΥΔ δεν αναφέρει ρητά το σύνολο των κρατουμένων επί τη βάσει των οποίων έγινε ο υπολογισμός. Σύμφωνα με τα στοιχεία της επίσημης ιστοσελίδας του, το σύνολο των κρατουμένων (καταδίκων και υποδίκων) την 1^η Ιανουαρίου 2014 ήταν 12.693 άτομα. Αυτός είναι ο στατικός αριθμός και δεν εκφράζει το σύνολο των κρατουμένων που πέρασαν από τα καταστήματα κράτησης και πιθανόν ούτε τις διανυκτερεύσεις τις οποίες υπολόγισε το ΥΔ για το 2014. Επειδή η ΕΛΣΤΑΤ δεν έχει ακόμη δημοσιεύσει τα στοιχεία του 2014, χρησιμοποιούμε εκείνα του 2013 ως εγγύτερο έτος για να είναι σαφές αυτό στο οποίο αναφερόμαστε. Το 2013 λοιπόν, πέρασαν από τις φυλακές της χώρας 21.576 άτομα (αριθμός ροής) και από αυτά μόνο το 56,5% (12.184) παρέμεινε στις φυλακές στο τέλος του έτους (στατικός αριθμός).[44]

Κατόπιν όσων εκτέθηκαν, φαίνεται ότι οι ελληνικές κυβερνήσεις ούτε το ίδιο το ΥΔ γνωρίζουν ακριβώς το κόστος του σωφρονιστικού συστήματος ώστε να προβούν σε μια πιο ορθολογική και αποτελεσματική διαχείριση όπου και όταν χρειάζεται, και να μπορούν να συγκρίνουν το κόστος της φυλάκισης με το κόστος μιας εναλλακτικής ποινής, ώστε να αποφασίσουν τεκμηριωμένα υπέρ της μίας ή της άλλης δυνατότητας. Γι’ αυτό η πρωτοβουλία του υπουργείου είναι αξιέπαινη και πρέπει να συνεχιστεί.

Το 2017 δημοσιεύτηκε νεότερη έκθεση του CoE για το 2014,[45] η οποία εμπεριέχει τους υπολογισμούς του ΥΔ για 28,18 ευρώ ημερήσιο κόστος ανά κρατούμενο.

Όπως προαναφέρθηκε, σύμφωνα με την έκθεση του ΥΔ, το σύνολο πηγών χρηματοδότησης για το σωφρονιστικό σύστημα, συμπεριλαμβανόμενου του προϋπολογισμού, ανέρχεται στα 127.503.131,70 ευρώ. Με βάση μόνο τους δημοσιευμένους απολογισμούς 2012 και 2014 του υπουργείου Οικονομικών που είχα στη διάθεσή μου, και όχι το σύνολο πηγών χρηματοδότησης, υπολόγισα ότι η αύξηση των εξόδων μεταξύ των δύο ετών είναι μόλις 0,42% (βλ. Πίνακα 2). Αντιθέτως, η αύξηση του κόστους ανά κρατούμενο τα αντίστοιχα έτη, όπως υπολογίστηκε από το CoE για το 2012 (3,20€) και από το ΥΔ για το 2014 (28,18€) εννιαπλασιάστηκε. Η απόκλιση είναι μεγάλη και χρειάζεται διευκρίνιση.

Πίνακας 2: Πληρωμές (€) καταστημάτων κράτησης, ιδρυμάτων αγωγής, νοσοκομείων κρατουμένων 2003-2015

Πηγή: Απολογισμοί Υπ. Οικονομικών

*ΥΔ (2016): 127.503.131,70 €, σελ. 5,6.

Συγκρίνοντας τώρα τους απολογισμούς του υπουργείου Οικονομικών για το διάστημα 2003-2015 (Πίνακας 2) αφού μόνο αυτοί δημοσιεύονται, και χωρίς το Πρόγραμμα Δημοσίων επενδύσεων, επειδή δεν προσδιορίζονται ειδικότερα τα διατεθέντα ποσά για τα καταστήματα κράτησης, το νοσοκομείο κρατουμένων κ.λπ., ή όποια αλλά ποσά από τα κεφάλαια εργασίας κρατουμένων, βλέπουμε μια διαρκή αύξηση των εξόδων σε τρέχουσες (και όχι σταθερές) τιμές μεταξύ των ετών, η οποία κυμαίνεται κατ’ έτος από 2,4 έως 11,5%. Από το Γράφημα 1 διακρίνουμε ακόμη, ότι η γραμμή πληρωμών ακολουθεί σχεδόν παράλληλη πορεία με εκείνη του αριθμού των κρατουμένων.

Γράφημα 1: Πληρωμές (€) καταστημάτων κράτησης, ιδρυμάτων αγωγής, νοσοκομείων κρατουμένων 2003-2015 και (στατικός) αριθμός καταδίκων & υποδίκων 2003-2013

Πηγή: Απολογισμοί Υπ. Οικονομικών, ICPS/World Prison Brief και ΕΛΣΤΑΤ.

3. Συνόψιση – Συμπεράσματα

Η εγκληματικότητα στην Ελλάδα, και σε άλλες χώρες, είναι πιο βαριά, πιο οργανωμένη απ’ ό,τι παλαιότερα, ακόμη και απ’ ό,τι πριν λίγα χρόνια, και θα εξελιχθεί σε ακόμη μεγαλύτερη απειλή για τους πολίτες διότι η πρόληψη και η αντεγκληματική πολιτική είναι υποτυπώδεις. Η Αστυνομία σηκώνει όλο το βάρος της ασφάλειας, αγωνιζόμενη παρά τις ελλείψεις, τις δυσκολίες που έχει και τα εμπόδια που υπάρχουν ή της προβάλλονται.

Ανάλογη εξέλιξη έχει και ο πληθυσμός των φυλακών, ο οποίος δεν αποτελείται πια μόνο από «φτωχοπρόδρομους», αλλά και από δράστες σοβαρών ποινικών αδικημάτων και στυγνούς εγκληματίες. Και εδώ η αντιμετώπιση έχει μείνει προσκολλημένη σε προηγούμενες δεκαετίες. Οι κυβερνήσεις εξακολουθούν να επιμένουν σε αυτήν, αδιαφορώντας για τις αλλαγές της εγκληματικότητας, της σύνθεσης και της οργάνωσης των ποινικών παραβατών άμεσα συνδεδεμένες με τις κοινωνικο-οικονομικές εξελίξεις σε όλο τον κόσμο. Επιπλέον, αποφεύγουν την εισαγωγή και υποστήριξη μιας σύγχρονης διαχείρισης των φυλακών και της ευρείας χρήσης της τεχνολογίας για να μειώσουν το κόστος, να βοηθήσουν το προσωπικό στην αποτελεσματικότερη άσκηση των καθηκόντων του, υπακούοντας σε κομματικές-πολιτικές σκοπιμότητες και συντεχνιακά συμφέροντα.

Τον Μάρτιο του 2011, η CPT –Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης  για την πρόληψη των βασανιστηρίων και την απάνθρωπη και ταπεινωτική μεταχείριση– έκανε μια δημόσια δήλωση για την κατάσταση των καταστημάτων κράτησης στην Ελλάδα. Ειδικότερα επισήμανε ότι έχει παρατηρηθεί μια σταθερή επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης και μεταχείρισης των κρατουμένων κατά την τελευταία δεκαετία.[46] Η Επιτροπή εντόπισε ορισμένα θεμελιώδη διαρθρωτικά ζητήματα τα οποία υπονομεύουν τις προσπάθειες για την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης. Μεταξύ αυτών είναι η έλλειψη ενός στρατηγικού σχεδίου για τη διαχείριση των φυλακών, η έλλειψη ενός αποτελεσματικού συστήματος υποβολής εκθέσεων και εποπτείας, καθώς και η ανεπαρκής διαχείριση του προσωπικού. Τα προηγούμενα ζητήματα όμως δεν αντιμετωπίζονται με μαζικές αποφυλακίσεις και εν τοις πράγμασι αμνηστεύσεις, αλλά χρειάζονται άλλου τύπου επίπονες, δυστυχώς, παρεμβάσεις.

Επίσης, η παραγνώριση της σημασίας του κόστους από τις ελληνικές κυβερνήσεις σε πολλούς τομείς πολιτικής -το σωφρονιστικό σύστημα, η αντεγκληματική πολιτική και η ασφάλεια είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα, δηλώνει απουσία λογοδοσίας και κατά συνέπεια σεβασμού προς τους πολίτες.

Από όλες τις κυβερνήσεις ανεξαιρέτως, δεν έχει ληφθεί υπόψη ότι οι πολιτικές που ακολουθούν χρηματοδοτούνται από τους φόρους των Ελλήνων πολιτών Αυτοί πληρώνουν όχι μόνο τις επιλογές των κυβερνώντων, αλλά και τις συνέπειες των επιλογών τους. Οι συνέπειες των επιλογών τους στην περίπτωσή μας σημαίνει ότι τα επακόλουθα του εγκλήματος δεν κοστίζουν μόνο χρήματα στους πολίτες, αλλά και την ασφάλειά τους. Και η ασφάλεια είναι δικαίωμα, ειδικά όταν πληρώνεται τόσο ακριβά για να είναι τόση λίγη, όπως δικαίωμα είναι και η αξιοπρεπής έκτιση των ποινών.

Οι δημόσιες φυλακές σε όλο τον κόσμο έχουν υποστεί σκληρή και κατεδαφιστική κριτική. Όλο και περισσότερες χώρες χρησιμοποιούν με κάποια μορφή τις υπηρεσίες του ιδιωτικού τομέα για τη λειτουργία των σωφρονιστικών καταστημάτων. Υπάρχουν ενδείξεις ότι εφόσον οι φυλακές που συμμετέχει ή λειτουργεί ο ιδιωτικός τομέας είναι σωστά οργανωμένες και λογοδοτούν δημοσίως, μπορούν να παρακινήσουν τη βελτίωση όλου του σωφρονιστικού συστήματος.[47] Εάν η σύμπραξη του ιδιωτικού τομέα συμβάλει στην αξιοπρεπή έκτιση της ποινής σεβόμενη τα δικαιώματα των κρατουμένων, είναι βέβαιο ότι θα τύχει αποδοχής και στην Ελλάδα.[48]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Ένωση Εισαγγελέων Ελλάδος (1. 4.2015). Δελτίο Τύπου, Σχέδιο Νόμου για την κατάργηση καταστημάτων Τύπου Γ´ (http://enosieisaggeleon.gr/%...E%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CF%83%CF%84/).
[2] Lambropoulou, Ε. (2003). «Criminal ‘organisations’ in Greece and public policy: from non-real to hyper-real?», International Journal of the Sociology of Law 31 (1): 69–87.|
[3] Lambropoulou, Ε. (2013). «Illegal markets in a collapsing economy», Getting by or Getting Rich? The formal, informal and criminal economy in a globalized world, Saitta, P., Shapland, J. & A. Verhage, A. (εκδ.), Eleven International, den Haag, 61-94.
[4] Βλ. από τις πρώτες εργασίες στην Ελλάδα για το θέμα, Τσουραμάνης, Χ.Ε. (1992). Η ληστεία. Εγκληματολογική, κοινωνιολογική ανάλυση, Σάκκουλας Α.Ν., Αθήνα, Κομοτηνή.
[5] Κουράκης, Ν. (1999). «Το οργανωμένο έγκλημα: Φαινομενολογία του προβλήματος και δυνατότητες αντιμετώπισής του στην Ελλάδα», Ποινική Δικαιοσύνη 10 (Οκτώβριος): 1017-1026.
[6] Αρχηγείο Ελληνικής Αστυνομίας, Κλάδος Ασφάλειας, Διεύθυνση Δημόσιας Ασφάλειας, Τμήμα Ανάλυσης & Αντιμετώπισης Εγκλήματος (Α.Ε.Α./Κ.Α./Δ.Δ.Α.) (Οκτώβριος 2016). Έκθεση για το σοβαρό & οργανωμένο έγκλημα στην Ελλάδα έτους 2015, Αθήνα (www.astynomia.gr/images/stories/2016/statistics16/2015-ekthesi_org.pdf).
[7] Ν. 4337/2015, άρ. 3 [2α, 5].
[8] Ν. 3064/2002 εμπορία ανθρώπων άρ. 323Α, 338 ΠΚ.
[9] Άρ. 323 [4α], 5, 323Β, 338, 348Α [4], 348Γ [1α,β], 351Α ΠΚ.
[10] ΕΛΣΤΑΤ 2016, Πληθυσμός και κοινωνικές συνθήκες, Ποινική Δικαιοσύνη, Χρονοσειρά Πίνακας 02F (http://www.statistics.gr/el/statistics/pop).
[11] Πρβλ Lambropoulou, E. (1993). «Umwandlung der Freiheitsstrafe als kriminalpolitisches Modell? Zur Diskrepanz von Verurteilungen und Inhaftierungen in Griechenland». Monatsschrift für Kriminologie und Strafrechtsreform 76 (1): 91-110, σελ. 92. Μεταξύ των ετών 20011-15 υπάρχει μεγάλη μείωση των καταγραφέντων αδικημάτων λόγω της  μετατροπής ποινών πλημμεληματικού χαρακτήρα σε πταισματικού, ειδικά στην νομοθεσία των αυτοκινήτων ΚΟΚ-Ν. 3904/2010.
[12] ΕΛΣΤΑΤ 2016, όπ.π.
[13] Διαπλοκή δικαστών, δικηγόρων και άλλων ατόμων με σκοπό την έκδοση ευνοϊκών δικαστικών αποφάσεων αντί χρηματικού ανταλλάγματος προς δικαστές, βλ. Καρύδη, Β.Χ. (2010). Όψεις κοινωνικού ελέγχου στην Ελλάδα, Σάκκουλας Α.Ν., Αθήνα, Κομοτηνή, σελ. 216-223.
[14] Βλ. αναλυτικά Τζαννετάκη, Τ. (2006). Ο νεοσυντηρητισμός και η πολιτική της μηδενικής ανοχής: μια κριτική θεώρηση των θέσεων του James Q. Wilson, Σάκκουλας Α.Ν., Αθήνα.
[15] Πρέντζας, Γ. (2008). Το δόγμα της μηδενικής ανοχής και η εφαρμογή του στην Ελλάδα, Αθήνα, Διπλ. Εργασία, Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης Παντείου Πανεπιστημίου, ΠΜΣ «Νομικός Πολιτισμός» (www.pandemos.panteion.gr). Αντωνοπούλου, Α.Κ. (2010). Σύγχρονες τάσεις αντεγκληματικής πολιτικής: Η πολιτική της μηδενικής ανοχής και τα μέτρα διαχείρισης κρίσεων, Εκδ. Σάκκουλα Α.Ε., Αθήνα, σελ. 203-260.
[16] Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος/ΕΣΥΕ (1990, 1996). Στατιστική της Δικαιοσύνης, ΕΣΥΕ, Αθήνα, Σωφρονιστική Στατιστική, Πίνακας Γ1.
[17] Για λόγους ομοιογένειας χρησιμοποιούνται τα στοιχεία της ιστοσελίδας του ΥΔ για το 2006 και 2017, επειδή αναφέρονται στους καταδίκους την 1η Ιανουαρίου του αντίστοιχου έτους (ανακτήθηκαν 11.11.2017), όπως και της ΕΣΥΕ/ΕΛΣΤΑΤ, Στατιστική της Δικαιοσύνης, όπ.π.  για το 1990 και 1996. Από το 1998 η ΕΛΣΤΑΤ αναφέρεται στις ποινές του συνόλου των καταδίκων κατά τη διάρκεια του έτους (αριθμός ροής) και όχι σε μια συγκεκριμένη ημερομηνία (στατικός αριθμός). Ούτε δίνει πιο αναλυτικές πληροφορίες για τις ποινές κάθειρξης.
[18] Τον Οκτώβριο 2017 εγκαινιάστηκε και μία αγροτική φυλακή γυναικών στον Ελεώνα Βοιωτίας.
[19] Πηγή: Institute for Criminal Policy Research/ICPS–World Prison Brief/WPB, oι αριθμοί περιλαμβάνουν όσους βρίσκονταν στην φυλακή μία συγκεκριμένη ημέρα του έτους (στατικός αριθμός), δηλ. είτε την 31^η Δεκεμβρίου/1^η Ιανουαρίου κάθε έτους που είναι και η συνηθέστερη, είτε την 1^η Ιουνίου ή Σεπτεμβρίου (http://www.prison studies.org/country/Greece).
[20] Υπουργείο Δικαιοσύνης, Στατιστικός πίνακας κρατουμένων της 1ης και 16ης εκάστου μηνός του έτους 2017, Β' Εξάμηνο (http://www.ministryofjustice.gr/).
[21] ΤΟ ΒΗΜΑ (31.3.2015). «Εισαγγελείς: Επίθεση σε ρυθμίσεις του υπουργείου Δικαιοσύνης. Για το ν/σ σχετικά με κατάργηση φυλακών τύπου Γ' – Τι απαντά το υπουργείο», Ελευθερία Κόλλια (http://www.tovima.gr/society/article/?aid=690725).
[22] Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ. Η μέτρηση αφορά την 31^η Δεκεμβρίου/1^η Ιανουαρίου (στατικός αριθμός).
[23] ΕΛΣΤΑΤ, Χρονοσειρά Πίνακας Ε24: 1998-2013.
[24] Ν. 4322/2015, άρ. 6 [4], 12.
[25] Ν. 4322/2015,  άρ. 7, 9[6], Ν. 4411/2016, άρ. 15[2] , Ν. 4489/2017, άρ. 44. Έχουν γίνει, ακόμη, προσπάθειες για την ευρύτερη χρήση της κοινωφελούς εργασίας ως αναμορφωτικού (και όχι ιδρυματικού) μέτρου σε αυτούς, βλ. ΚΥΑ αριθ. 73461/16.10.2017, ΦΕΚ 3647 τ. Β΄.
[26] Αδημοσίευτα στοιχεία ΥΔ.
[27] Aebi, M., Tiago, M.M. & Burkhardt, C. (2016). SPACE I – Council of Europe Annual Penal Statistics: Prison populations. Survey 2015 Updated on 25th April 2017, Council of Europe, Strasbourg, Table 17: 138 (http://wp.unil.ch/space/2017/04/space-i-2015-report/).
[28] Βλ. CPT/Inf (2010)33, European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (17.11.2010). Report to the Government of Greece on the visit to Greece carried out from 17-29.9.2009, Strasbourg, σελ 48[95]. CPT(2016)11 (1.3.2016). Report on the visit from 14-23.4.2015, σελ. 6, 43[69], επίσης 39[61], 41[66], 42[67], 42-43 [68], 44[70]. Δρόσου, Ξ.-Ι. (2016). Η μικροκοινωνiα των φυλακών και ο άτυπος κοινωνικός έλεγχος, Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Κοινωνιολογίας Παντείου Πανεπιστημίου, Αθήνα 2016, σελ. 188-194 (www.pandemos.panteion.gr).
[29] Ενδεικτικά, NEWS.GR (13.3.2015).  «Όλο το σχέδιο των Πυρήνων για την ανατίναξη των φυλακών Κορυδαλλού. Το σχεδιάγραμμα φωτιά, οι ρόλοι και τα χρονοδιαγράμματα» (http://www.news.gr/ellada/koinonia/article/212143/olo-to-shedio-ton-pyrhnon-gia-thn-anatinaxh-ton-fy.html). ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ (26.3.2015). «Σκληρή επιστολή Γιωτόπουλου στους καταληψίες και τους φυλακισμένους απεργούς πείνας, Συνυπογράφουν όλοι οι κρατούμενοι της Ε2 πτέρυγας» (http://www.protothema.gr/greece/article/462710/skliri-epistoli-giotopoulou-stous-katalipsies-kai-tous-fulakismenous-apergous-peinas/). ΤΟ ΒΗΜΑ (15.11.2015). «Μπορούμε να κάνουμε την Αθήνα να χοροπηδάει», Βασίλης Χιώτης (http://www.tovima.gr/politics/article/?aid=754005).
[30] Βλ. για παράδειγμα τις αναφορές στους κρατικούς προϋπολογισμούς των ετών 2008, 2009 ότι οι προβλεπόμενες πιστώσεις στον προϋπολογισμό του ΥΔ για το έτος 2008 είναι αυξημένες κατά 7,6% σε σχέση με το 2007, καθώς και του 2009 κατά 13% σε σχέση με το 2008, προκειμένου να αντιμετωπιστούν μεταξύ άλλων: οι αποδοχές από τον διορισμό υπαλλήλων στα νέα καταστήματα κράτησης (Τρίκαλα, Δομοκός, Γρεβενά, Θήβα), οι δαπάνες για διατροφή, περίθαλψη και βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των κρατουμένων στα καταστήματα κράτησης, Υπουργείο Οικονομικών, Κρατικός Προϋπολογισμός 2008: 98, 2009: 105 (http://www.minfin.gr/).
[31] Πρόκειται για το κατά κεφαλήν ΑΕΠ στα πρότυπα αγοραστικής δύναμης (PPS), το οποίο εκφράζεται σε σχέση με τον μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ28) που είναι ίσος με 100. Eurostat 2017, Table: GDP per capita, 1.6.2017 (http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tec00114&plugin=1).
[32] Πρβλ. Υπουργείο Οικονομικών (Νοέμβριος 2014). Κρατικός Προϋπολογισμός 2015, Κεντρικές υπηρεσίες, ΥΔ, σελ. 98, και του ιδίου,  Έξοδα τακτικού προϋπολογισμού οικονομικού έτους 2013. Υπουργεία, ΥΔ, σελ. 106 (http://www.minfin.gr/).
[33] ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ (23.6.2002). «Το κόστος του σωφρονιστικού συστήματος και η ‘χαμένη τιμή’ της σωφρονιστικής πολιτικής»,  Έφη Λαμπροπούλου.
[34] Σύμφωνα με Υπουργείο Οικονομικών, Κρατικός Προϋπολογισμός 2008: 101, 2009: 109.
[35] Βλ. ενδεικτικά Harding, R. (2001). «Private Prisons», Crime and Justice 28: 265-346, σελ. 273 (doi: 10.1086/652212).
[36] Aebi Μ. & Delgrande, Ν. (2015a). Annual Penal Statistics. SPACE I – Prison Populations, Survey 2013, Council of Europe 15 December 2014, Strasbourg. (http://wp.unil.ch/space/files/2015/02/SPACE-I-2013-English.pdf), Table 14: 147-148. Aebi, Μ. & Delgrande, Ν. (February 2015b). Executive Summary. SPACE I 2013 Facts and Figures, Council of Europe, Strasbourg (http://wp.unil.ch/space/files/2015/04/ENG_Executive-Summary_SPACE-2013_150206.pdf).
[37] Aebi & Delgrande 2015a, όπ.π.
[38] Βλ. Aebi et.al. 2016: 19.
[39] Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής (Φεβρουάριος 2016). Μέση δημόσια δαπάνη για τους κρατουμένους στα καταστήματα κράτησης. Έκθεση της Ομάδας Εργασίας με αντικείμενο τον υπολογισμό της μέσης δημόσιας δαπάνης για τους κρατουμένους στα καταστήματα κράτησης  που συγκροτήθηκε με την Υ.Α. αριθ. 55112/20.7.2015, ΑΔΑ: 76ΛΘΩ-0Κ7, σελ. 8.
[40] ΥΔ 2016: 3-4, όπ.π.
[41] ΥΔ 2016: 7.
[42] ΥΔ 2016: 4.
[43] ΥΔ 2016: 5, Πίνακας 1.
[44] ΕΛΣΤΑΤ 2013, Πίνακας G01AK.
[45] Aebi et.al. 2016: 120-121.
[46] CPT/Inf (2011) 10 (15.03.2011). Public statement concerning Greece, Strasbourg (https://www.coe.int/en/web/cpt/greece).
[47] Crewe, B., Liebling, A., Hulley, S. (2015). «Staff-prisoner relationships, staff professionalism, and the use of authority in public-and private-sector prisons», Law & Social Inquiry 40(2): 309–344 (doi: 10.1111/lsi.12093).
[48] Ήδη το 1995 ο καθ. Σ. Αλεξιάδης δημοσίευσε σχετική μελέτη: Η ιδιωτικοποίηση των φυλακών, Α.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα, Κομοτηνή, που δεν έτυχε ιδιαίτερης προσοχής, σελ. 14.