«…το 2023 […] μέλημά μας είναι να φροντίσουμε [για] την υλοποίηση και την εφαρμογή αυτών τα οποία έχουμε συμφωνήσει και δεν νομίζω να διαφωνούμε, δηλαδή, στο θέμα του να τρέξουμε λίγο τις διαδικασίες για την ανέγερση νέων φυλακών. Θεωρώ ότι υπάρχει συναίνεση σε αυτό το πράγμα».^[1]

Χρειαζόμαστε, άραγε, νέες φυλακές; Συναινούμε ή εγείρονται ενστάσεις για την ανέγερσή τους; Σε μια προσπάθεια παρουσίασης των εξελίξεων της τελευταίας τριετίας όσον αφορά την κατασκευή καταστημάτων κράτησης ή σωφρονιστικών καταστημάτων, όπως ονομάζονται οι φυλακές στη νομοθεσία που διέπει την έκτιση των ποινών και τη μεταχείριση των κρατουμένων στην Ελλάδα από το 1989 έως σήμερα,^[2] αναζητήθηκαν διάφορες πηγές, όπως κοινοβουλευτικά έγγραφα και ηλεκτρονικά τεκμήρια, πρακτικά συνεδριάσεων της ολομέλειας και επιτροπών της Βουλής, αλληλογραφία με διεθνείς οργανισμούς, κείμενα πολιτικής, δελτία Τύπου, δηλώσεις αρμοδίων, δημοσιογραφικές αναφορές, κ.ά. Η αναζήτηση αυτή απέφερε πολλούς καρπούς, που προσφέρουν έναν καταιγισμό πληροφοριών όσον αφορά τις κυβερνητικές επιλογές και τα σχέδια ανέγερσης νέων φυλακών, εκ των οποίων άλλες προορίζονται να αντικαταστήσουν φυλακές που ήδη λειτουργούν και άλλες θα προστεθούν στον κατάλογο των 34 σωφρονιστικών καταστημάτων της χώρας, δημιουργώντας νέα δεδομένα ως προς τη χωρητικότητά τους και τους δείκτες πληρότητας και χρήσης της φυλάκισης που συνδέονται με αυτή. Στην αρχή, παρατίθενται με χρονολογική κατά κανόνα σειρά ανακοινώσεις, δηλώσεις, δεδομένα και αποσπάσματα από διάφορα τεκμήρια, ώστε να διασταυρωθεί το περιεχόμενό τους και να συναχθούν τα συμπεράσματα που περιλαμβάνονται στη συνέχεια και αποτελούν ερείσματα για τις καταληκτικές σκέψεις που εκτίθενται αμέσως μετά.

Α. ΝΕΕΣ ΦΥΛΑΚΕΣ: ΠΟΣΕΣ, ΠΟΥ, ΠΩΣ, ΓΙΑ ΠΟΣΟΥΣ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΟΥΣ;

Α.1 Η αναμόρφωση του σωφρονιστικού συστήματος με την επέκταση του δικτύου των φυλακών

Ο πρώην Υπουργός Προστασίας του Πολίτη Μ. Χρυσοχοΐδης, στην ομιλία του κατά τη συζήτηση στη Βουλή επί του σχεδίου νόμου «Κύρωση του Κρατικού Προϋπολογισμού οικονομικού έτους 2021»,^[3] κατάθεσε έγγραφα για τα πρακτικά της συνεδρίασης με τους στόχους, τα έργα και τις δράσεις του Υπουργείου για το 2021. Μεταξύ αυτών, στο έγγραφο αρ. 3 παρουσιάζεται ο στόχος 2, «Αναμόρφωση της σωφρονιστικής πολιτικής και του σωφρονιστικού συστήματος, ολοκλήρωση σχεδιασμού αναδιοργάνωσης και επέκτασης του δικτύου Καταστημάτων Κράτησης». Δράσεις που εντάσσονται σε αυτόν τον στόχο είναι, μεταξύ άλλων:

α) η αναβάθμιση των υποδομών των καταστημάτων κράτησης, με i) τη δημιουργία νέων σωφρονιστικών εγκαταστάσεων και αναβάθμιση των υφιστάμενων με βάση τα διεθνή πρότυπα, και ii) την εισαγωγή εξειδικευμένων προβλέψεων για ειδικούς πληθυσμούς κρατουμένων, και

β) η αύξηση του επιπέδου ασφαλείας εντός και εκτός των καταστημάτων κράτησης, με τη δραστική μείωση φαινομένων βίας και έκνομων ενεργειών στις φυλακές, μέσω της ορθότερης κατανομής του πληθυσμού των κρατουμένων.

Στα έργα που περιλαμβάνονται σε αντιστοιχία με αυτές τις δράσεις αναφέρονται η μετεγκατάσταση του συγκροτήματος φυλακών Κορυδαλλού και η δημιουργία του νέου Δικαστικού Σωφρονιστικού Συγκροτήματος Αθηνών («Νέος Κορυδαλλός»), η μετεγκατάσταση του Καταστήματος Κράτησης Χαλκίδας, στο οποίο «θα εκτίονται ποινές για εγκλήματα οικονομικής φύσης», η μετεγκατάσταση του Καταστήματος Κράτησης Ιωαννίνων, το νέο Κατάστημα Κράτησης «Κρήτη ΙΙ» στην περιφερειακή ενότητα Λασιθίου, η μετατροπή του Καταστήματος Κράτησης Δομοκού σε «πειθαρχική φυλακή», οι «διαδικασίες προσδιορισμού» (!) των καταστημάτων κράτησης Μαλανδρίνου και Τρικάλων σε φυλακές «υψίστης ασφαλείας» (σε «κατηγορία φύλαξης κρατούμενων υψηλής επικινδυνότητας») και των Καταστημάτων Κράτησης Γρεβενών και Τρίπολης «σε κατηγορία φύλαξης κρατούμενων για εγκλήματα σεξουαλικής φύσεως και προσβολής της γενετήσιας αξιοπρέπειας».

Α.2 Αποσυμφόρηση των φυλακών διά της αύξησής τους

Έξι μήνες μετά, στις 4 Ιουνίου 2021, ο Υφυπουργός Προστασίας του Πολίτη Ε. Οικονόμου, απαντώντας σε επίκαιρη επερώτηση σαράντα ενός βουλευτών της μείζονος αντιπολίτευσης προς τον Υπουργό Προστασίας του Πολίτη με θέμα «Ολέθρια κυβερνητική πολιτική στο σωφρονιστικό σύστημα»,^[4] εξέφρασε τις ακόλουθες σκέψεις:

«Δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ότι ο υπερπληθυσμός που παρατηρείται διαχρονικά στα καταστήματα κράτησης αποτελεί μια παθογένεια του σωφρονιστικού μας συστήματος, η οποία απαιτεί τολμηρές και ολοκληρωμένες λύσεις. Οι θέσεις της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης επικεντρώνονται σε λύσεις που δοκιμάστηκαν και απέτυχαν με βαριές επιπτώσεις στο επίπεδο δημόσιας ασφάλειας, αλλά και με μία εφήμερη εν τέλει, όπως αποδείχτηκε, αποκλιμάκωση του υπερπληθυσμού στα σωφρονιστικά καταστήματα.

Η αποσυμφόρηση για εσάς ισούται με δυνατότητα πρόωρης αποφυλάκισης. Για τη σημερινή Κυβέρνηση, η αποσυμφόρηση συνιστά έναν στόχο στον οποίο οδηγούμαστε καθημερινά πιο κοντά μέσα από ένα πλέγμα διαδοχικών πρωτοβουλιών. Κεντρικό ρόλο σε αυτό κατέχουν οι αποφάσεις που έχουν ληφθεί σχετικά με τη βελτίωση, τον εκσυγχρονισμό των υφιστάμενων καταστημάτων κράτησης και τη δημιουργία νέων τα οποία να ακολουθούν τα πιο σύγχρονα ευρωπαϊκά πρότυπα και καλές πρακτικές».

Στη συνέχεια, αναφέρθηκε συγκεκριμένα στα εξής:

«Πέρα από τη μετεγκατάσταση του Κορυδαλλού στον Ασπρόπυργο, αλλά και το κατάστημα Δράμας του οποίου η έναρξη λειτουργίας επίκειται, προβαίνουμε σε όλες τις αναγκαίες ενέργειες με στόχο την ολοκλήρωση του γενικού καταστήματος κράτησης “Κρήτη ΙΙ” στις Κουρούνες Λασιθίου, τη μετεγκατάσταση του καταστήματος κράτησης Χαλκίδας, τη μετεγκατάσταση του καταστήματος κράτησης Ιωαννίνων, τη δημιουργία νέου καταστήματος κράτησης στη Μεγαλόπολη, καθώς και τη δημιουργία νέων θέσεων στα ήδη υπάρχοντα καταστήματα κράτησης Νιγρίτας και Χανίων.

Ειδικότερα σε ότι αφορά το “Κρήτη ΙΙ”, πρόκειται για ένα έργο το οποίο όντας παγωμένο από το 2017 αποστερούσε από εξακόσιες και πλέον θέσεις το σύνολο του σωφρονιστικού [δικτύου] της χώρας. Από τον Σεπτέμβριο του 2019 μπήκε ήδη σε απόλυτη κυβερνητική προτεραιότητα η επιτάχυνση των διαδικασιών δημιουργίας νέων καταστημάτων προκειμένου να υπάρξει η επιθυμητή αποσυμφόρηση. Τον Νοέμβριο του 2020 επαναλειτούργησε το εργοτάξιο του “Κρήτη ΙΙ” μετά από πολυετή διακοπή. Τον Δεκέμβριο 2020 εξοφλήθηκαν εκκρεμότητες πληρωμών που είχαν οδηγήσει στην αναστολή των εργασιών και πλέον όπως διαπίστωσ[α] προσωπικά μόλις πριν από μερικές εβδομάδες οι εργασίες εντατικοποιούνται με την ημερομηνία παραλαβής να έχει προσδιοριστεί για τον Ιούνιο του 2022.

Σε ό,τι αφορά το νέο σωφρονιστικό κατάστημα Χαλκίδας, βρισκόμαστε στο στάδιο πλέον όπου αναμένεται η εκκίνηση των εργασιών για τη διενέργεια δοκιμαστικών τομών σε ένα από τα υπό εξέταση ακίνητα, το οποίο βρίσκεται σε τμήμα του πρώην πεδίου βολής Χαλκίδας.

Εξίσου σημαντικά είναι τα βήματα προς την υλοποίηση της μετεγκατάστασης του καταστήματος κράτησης Ιωαννίνων. Υπεβλήθη από την Επιτροπή Αξιολόγησης Καταλληλότητας ολοκληρωμένη πρόταση για κατάλληλο χώρο στην περιοχή του Κόντσικα του Δήμου Ιωαννιτών. Ο εν λόγω δήμος με απόφασή του έχει εξασφαλίσει την παραχώρηση μέσω δωρεάς της κατάλληλης έκτασης και σύντομα θα ολοκληρωθούν οι σχετικές διαδικασίες.

Έχει, επίσης, υπογραφεί σχετική προγραμματική σύμβαση μεταξύ Γενικής Γραμματείας Αντεγκληματικής Πολιτικής και Υπουργείου Εθνικής Άμυνας όπου προβλέπεται η υλοποίηση των επόμενων βημάτων ώστε να πραγματοποιηθεί η εν λόγω μεταφορά του καταστήματος κράτησης Ιωαννίνων σε νέες εγκαταστάσεις που θα πληρούν τις πλέον σύγχρονες ευρωπαϊκές προδιαγραφές σωφρονισμού και καλές πρακτικές.

Επίσης, πρωτοβουλίες ενίσχυσης της δυναμικότητας σωφρονιστικών καταστημάτων Νιγρίτας και Χανίων έχουν ήδη ληφθεί. Στη Νιγρίτα έχουν ήδη τεθεί σε λειτουργία δύο νέες πτέρυγες συνολικής χωρητικότητας εκατόν είκοσι θέσεων. Ανάλογες ενέργειες έχουν πραγματοποιηθεί και στο κατάστημα κράτησης Χανίων όπου έχουν προστεθεί εκατόν είκοσι νέες θέσεις, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην αραίωση των κρατουμένων στο σωφρονιστικό κατάστημα και γενικότερα στην αποκλιμάκωση του φαινομένου [του] υπερπληθυσμού. Με άλλα λόγια, έχουμε ήδη προσθέσει διακόσιες σαράντα νέες θέσεις στα σωφρονιστικά καταστήματα».

Σε συνέντευξη που παραχώρησε η πρώην Γενική Γραμματέας Αντεγκληματικής Πολιτικής Σ. Νικολάου στις 23 Οκτωβρίου 2021,^[5] απαντώντας στην ερώτηση «πόσα νέα σωφρονιστικά καταστήματα έχουν κατασκευαστεί προκειμένου να επιτευχθεί η αποσυμφόρηση και τι περιμένουμε για το άμεσο μέλλον;», δήλωσε:

«Το μεγαλύτερο έργο που σχεδιάσαμε και υλοποιούμε είναι η δημιουργία του Δικαστικού Σωφρονιστικού Συγκροτήματος Ασπροπύργου, 2.000 θέσεων, που θα αντικαταστήσει τον Κορυδαλλό. Οι μελέτες έχουν προχωρήσει, σύντομα θα προκηρυχθεί και ο διαγωνισμός. Παράλληλα, ετοιμάζουμε πέντε νέες φυλακές. Μία στα Ιωάννινα, χωρητικότητας 600 κρατουμένων, την οικονομική φυλακή στη Χαλκίδα για 1.000 κρατούμενους, το Πολυδύναμο Κέντρο για νέους στον Βόλο για 800 άτομα, την κατασκευή Πρότυπου Καταστήματος Κράτησης Εργασίας ανοικτού τύπου στη Μεγαλόπολη 400 θέσεων, την ολοκλήρωση του καταστήματος στην Κρήτη 2.600 θέσεων^[6]. Σύντομα θα ξεκινήσει και η λειτουργία του καταστήματος Δράμας 600 θέσεων».

Στο Ενοποιημένο Σχέδιο Κυβερνητικής Πολιτικής (ΕΣΚΥΠ) για το έτος 2022, στις σημαντικές θεσμικές πρωτοβουλίες στον τομέα της σωφρονιστικής πολιτικής που σχεδιάζεται και εφαρμόζεται από το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, περιλαμβάνεται «η πληθυσμιακή αποσυμφόρηση των Καταστημάτων Κράτησης, με ιδιαίτερη βαρύτητα στον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και στην ποιοτική παροχή υπηρεσιών υγείας, καθώς και η αναβάθμιση των κτηριακών υποδομών υποβοηθώντας και τη βιώσιμη περιφερειακή ανάπτυξη. Για το σκοπό αυτό, είναι δρομολογημένη η κατασκευή νέων δομών σωφρονισμού, καθώς και ο εκσυγχρονισμός των υφιστάμενων, τόσο με σύγχρονες τεχνικές παρεμβάσεις που θα συμβάλουν στην βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης όσο και με την ενεργειακή τους αναβάθμιση, συμβάλλοντας στην προστασία του περιβάλλοντος».^[7] Τα ανωτέρω εντάσσονται στην αναβάθμιση υποδομών των Καταστημάτων Κράτησης. Εν προκειμένω, «στόχος της μεταρρύθμισης είναι η αναδιοργάνωση του σωφρονιστικού συστήματος και η επέκταση του δικτύου των Καταστημάτων Κράτησης, σαν απαραίτητη συνθήκη τόσο για την βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των κρατούμενων, όσο και για την ασφάλεια διαχείρισης του πληθυσμού. Εμβληματικό έργο της μεταρρύθμισης είναι η μετεγκατάσταση των φυλακών Κορυδαλλού σε σύγχρονες και ασφαλείς νέες εγκαταστάσεις στον Ασπρόπυργο. Το προσεχές διάστημα αναμένεται η έκδοση του Π.Δ. και η ανακήρυξη του αναδόχου που θα αναλάβει το έργο της κατασκευής. Παράλληλα, το Υπουργείο προγραμματίζει τη μετεγκατάσταση των Καταστημάτων Κράτησης Χαλκίδας και Ιωαννίνων, ενώ το 2ο εξάμηνο του 2022 θα έχει ολοκληρωθεί το Κατάστημα Κράτησης Κρήτη ΙΙ».^[8]

Τα «ορόσημα» αυτών των έργων, σύμφωνα με το ίδιο Σχέδιο,^[9] ήταν:

Α.2.1 Στρατηγικός σχεδιασμός σωφρονιστικής πολιτικής και νέες φυλακές

Κατά την τελετή παράδοσης-παραλαβής που πραγματοποιήθηκε τις πρώτες ημέρες του 2022 στο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, στο πλαίσιο της ανάληψης καθηκόντων του νέου Γραμματέα Αντεγκληματικής Πολιτικής Κ. Παπαθανασίου, ο οποίος αντικατέστησε τη Σ. Νικολάου, ο Υπουργός Π. Θεοδωρικάκος μίλησε για τρεις προτεραιότητες της σωφρονιστικής πολιτικής: τη μεταρρύθμιση του σωφρονιστικού κώδικα, την υλοποίηση της κατασκευής νέων ιδρυμάτων κράτησης και την ενίσχυση των προγραμμάτων σωφρονισμού και επανένταξης των κρατουμένων.^[10] Μερικούς μήνες αργότερα, ο ίδιος, απαντώντας στην με αριθμό 215/27.5.2022 Αίτηση Κατάθεσης Εγγράφων των Βουλευτών Χ. Σπίρτζη, Σ. Λάππα, Θ. Ξανθόπουλου, Ι. Γκιόλα και Κ. Μάρκου με θέμα «Στρατηγικό σχέδιο για τις φυλακές», με την οποία οι αιτούντες βουλευτές διαπίστωναν ότι «η κυβέρνηση “διαφημίζει”^[11] ένα Στρατηγικό Σχέδιο για τις φυλακές το οποίο ωστόσο ποτέ δεν έχει δημοσιοποιήσει, αν και έχει ήδη παρέλθει το πρώτο έτος αναφοράς του» και ζητούσαν «την άμεση χορήγηση του ως άνω αναφερόμενου “Στρατηγικού Σχεδίου για τις φυλακές (2021-2023)”», ανέφερε τα εξής:

«προς το σκοπό της επεξεργασίας και επικαιροποίησης του στρατηγικού πλάνου σωφρονιστικής πολιτικής της Γενικής Γραμματείας Αντεγκληματικής Πολιτικής (Γ.Γ.Α.Π.), για τα έτη 2021-2023, συγκροτήθηκε Ομάδα Εργασίας, η οποία με την ολοκλήρωση των εργασιών της, υπέβαλε σχετικό Πόρισμα, που έχει εγκριθεί από το Γραφείο της τέως Γενικής Γραμματέως Αντεγκληματικής Πολιτικής. Προς πληρέστερη ενημέρωσή σας, διαβιβάζουμε-καταθέτουμε το εν λόγω Πόρισμα, στο οποίο αποτυπώνονται οι στρατηγικοί στόχοι και οι προτεραιότητες του σωφρονιστικού συστήματος για την περίοδο αυτή».^[12]

Η «επεξεργασία και επικαιροποίηση» αναφέρεται προφανώς στο προηγηθέν Στρατηγικό Σχέδιο του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για το Σωφρονιστικό Σύστημα 2018-2020, που ήταν προσανατολισμένο στον ανθρωπισμό και τον σεβασμό των δικαιωμάτων των κρατουμένων, την ασφάλεια για κρατουμένους και προσωπικό των φυλακών, την επανένταξη και τη μείωση της υποτροπής, καθώς και τη διασφάλιση της διαφάνειας στη λειτουργία του σωφρονιστικού συστήματος.^[13]

Στο εγκεκριμένο Πόρισμα, η επεξεργασία του οποίου φαίνεται ότι ολοκληρώθηκε τον Νοέμβριο του 2021, ενώ δηλαδή είχε σχεδόν παρέλθει το πρώτο έτος της τριετούς περιόδου αναφοράς του, διαβάζουμε ότι το στρατηγικό πλάνο αφορά οκτώ επιμέρους τομείς, και συγκεκριμένα:

α) την αναβάθμιση υποδομών και τη βελτίωση των συνθηκών των καταστημάτων κράτησης,

β) την ασφάλειά τους,

γ) τη διοικητική αναδιοργάνωση της Γενικής Γραμματείας Αντεγκληματικής Πολιτικής,

δ) την εκπαίδευση και την κατάρτιση υπαλλήλων,

ε) τις υπηρεσίες υγείας των καταστημάτων κράτησης,

στ) την κοινωνική επανένταξη αποφυλακισθέντων,

ζ) την εκπαίδευση και την επιμόρφωση κρατουμένων, και

η) την ψυχοκοινωνική ευμάρεια και ανάπτυξη του προσωπικού και των κρατουμένων.

Στον πρώτο τομέα περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, δράσεις όπως:

• • το νέο Kατάστημα Kράτησης Δράμας,
  • η ανέγερση νέων κτιριακών εγκαταστάσεων για τη μετεγκατάσταση του συγκροτήματος των Kαταστημάτων Kράτησης Κορυδαλλού,
  • η ανέγερση νέων κτιριακών εγκαταστάσεων για τη μετεγκατάσταση των καταστημάτων κράτησης Χαλκίδας και Ιωαννίνων,
  • η ολοκλήρωση κτιριακών εγκαταστάσεων του Καταστήματος Κράτησης Κρήτη ΙΙ,
  • το νέο Κατάστημα Κράτησης Μεγαλόπολης,
  • το νέο Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Βόλου.

Το Πόρισμα (ακριβέστερα: το μέρος του που κατατέθηκε στη Βουλή^[14]) δεν περιέχει καμία αναφορά στο εκτιμώμενο κόστος και στο χρονοδιάγραμμα υλοποίησης αυτού του κατασκευαστικού προγράμματος. Λείπει επίσης οποιοδήποτε στοιχείο ως προς τις προδιαγραφές και τη χωρητικότητα των φυλακών που έχουν κατασκευαστεί ή κατασκευάζονται και επίκειται η έναρξη της λειτουργίας τους, καθώς και των φυλακών που έχουν δρομολογηθεί οι διαδικασίες για την κατασκευή τους. Οι μόνες πληροφορίες που αντλούνται από το κατατεθέν κείμενο αφορούν τη χρηματοδότηση της κατασκευής των φυλακών από τον κρατικό προϋπολογισμό (εξαιρουμένου του καταστήματος της Δράμας, για το οποίο υπάρχει κενό) και την επιλογή του σχήματος των συμπράξεων του δημόσιου με τον ιδιωτικό τομέα για την εκτέλεση των απαραίτητων έργων και την παροχή των αντίστοιχων υπηρεσιών (εξαιρουμένων των καταστημάτων της Δράμας και της Κρήτης, για τα οποία δεν υπάρχει καμιά σχετική αναφορά). Όλα αυτά τα κενά μάλλον σε παρωδία στρατηγικού σχεδίου παραπέμπουν, παρά σε αποτύπωση της τρέχουσας κατάστασης, της στοχοθεσίας και του οικονομικού και οργανωτικού σχεδιασμού που απαιτούνται για την επίτευξη της αποστολής του «σωφρονιστικού συστήματος» εντός ορισμένου χρονικού ορίζοντα.^[15] Έχει προαναγγελθεί, πάντως, ότι ετοιμάζεται μια νέα εκδοχή στρατηγικού σχεδίου που, όπως δήλωσε ο Γενικός Γραμματέας Αντεγκληματικής Πολιτικής ενώπιον της Ειδικής Μόνιμης Επιτροπής Σωφρονιστικού Συστήματος και λοιπών Δομών Εγκλεισμού Κρατουμένων κατά την ενημέρωση των μελών της για τη νομοθετική πρωτοβουλία του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη υπό τον τίτλο «Αναμόρφωση και εκσυγχρονισμός του Σωφρονιστικού Κώδικα – Τροποποιήσεις στον ν. 2776/1999, στις 12 Οκτωβρίου 2022, «δεν θα είναι μια πρόχειρη δουλειά, είναι ένα σοβαρό σχέδιο το οποίο με μεγάλη χαρά αν θεωρείτε και εσείς σωστό να το φέρουμε, να το συζητήσουμε. Μέχρι το 2024 είναι το πρώτο του σκέλος και μετά πάει από το 2024 μέχρι το 2027. Είναι δύο σκέλη».^[16] Σχετική προφορική παρουσίαση και συζήτηση, χωρίς να διανεμηθεί κάποιο σχετικό γραπτό τεκμήριο, έγιναν στην τελευταία συνεδρίαση της ίδιας Επιτροπής για το έτος 2022.^[17]

Στον τομέα της ασφάλειας, μαθαίνουμε ότι προβλέπεται η δημιουργία πειθαρχικής φυλακής στο Κατάστημα Κράτησης Δομοκού (προφανώς προαναγγέλλεται η μετατροπή ή μετονομασία της υπάρχουσας εκεί φυλακής), η δημιουργία δύο φυλακών υψίστης ασφαλείας στα Καταστήματα Κράτησης Μαλανδρίνου και Τρικάλων (επίσης προφανώς με μετατροπή/μετονομασία τους), ο χαρακτηρισμός δύο Καταστημάτων Κράτησης, των Γρεβενών και της Τρίπολης, για κράτηση υποδίκων και καταδίκων για εγκλήματα κατά της γενετήσιας αξιοπρέπειας και ελευθερίας,^[18] και η δημιουργία «οικονομικών» φυλακών στα νέα Καταστήματα Κράτησης Δράμας και Χαλκίδας.

Στην υπ’ αριθ. πρωτοκόλλου 14735/14.6.2022 απάντηση της Γενικής Γραμματείας Αντεγκληματικής Πολιτικής επί των παρατηρήσεων της Έκθεσης της Επιτροπής του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας (CPT),^[19] η δημιουργία (κατασκευή) νέων φυλακών και η αναβάθμιση των υφιστάμενων καταστημάτων, που πρόσφατα μετονομάστηκαν από «καταστήματα κράτησης» σε «σωφρονιστικά καταστήματα»,^[20] εμφανίζονται ως μέτρα για την ανάσχεση του φαινομένου του υπερπληθυσμού των κρατουμένων και για την κατά το δυνατόν ορθολογικότερη κατανομή τους, με στόχο την προστασία της ζωής και της υγείας τους και την ομαλή επανένταξή τους. Στο πλαίσιο αυτό, η Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής, ενημερώνει τη CPT ότι έχει προβεί στις ακόλουθες ενέργειες:^[21]

- Όσον αφορά τη «μετεγκατάσταση του Συγκροτήματος Φυλακών Κορυδαλλού και τη δημιουργία του νέου Δικαστικού Σωφρονιστικού Συγκροτήματος Αθηνών-Δ.Σ.Σ.Α^[22] δυναμικότητας 2.000 θέσεων κράτησης, έχουν ήδη εκπονηθεί: η γεωλογική μελέτη, η μελέτη περιβαλλοντολογικών επιπτώσεων και η μελέτη ειδικού χωρικού σχεδίου. Βάσει αυτών των μελετών, θα εκδοθεί Προεδρικό Διάταγμα το οποίο θα περιλαμβάνει το πολεοδομικό σχέδιο εφαρμογής. Στη συνέχεια, βάσει αυτού, θα εκπονηθούν οι απαραίτητες μελέτες για την ανέγερση. Κατόπιν, θα διερευνηθεί η υπαγωγή του έργου στο ν.3339/2005(ΦΕΚ Α΄232) με την υποβολή φακέλου στην αρμόδια Υπηρεσία της Γενικής Γραμματείας Ιδιωτικών Επενδύσεων και Συμπράξεων Δημοσίου και Ιδιωτικού Τομέα (Σ.Δ.Ι.Τ.) του Υπουργείου Ανάπτυξης και Επενδύσεων».^[23]

- Όσον αφορά «το νέο Κατάστημα Κράτησης Δράμας,^[24] χωρητικότητας εξακοσίων (600) θέσεων κράτησης, έχει ολοκληρωθεί η κατασκευή του από την εταιρεία “Κτιριακές Υποδομές Α.Ε.”. Το έργο παραδόθηκε στις 11 Ιουνίου 2020^[25] και πρόκειται να λειτουργήσει εντός του 2022,^[26] με τη στελέχωσή του από σωφρονιστικούς υπαλλήλους, κατηγορίας ΠΕ, ΤΕ και ΔΕ της εκδοθείσας προκήρυξης 4Κ/2021 του Α.Σ.Ε.Π.».

- Σχετικά με «το νέο Κατάστημα Κράτησης (Κρήτη ΙΙ) στην περιοχή Κουρούνες του Νομού Λασιθίου,^[27] χωρητικότητας εξακοσίων (600) θέσεων κράτησης, η κατασκευή του βρίσκεται σε εξέλιξη. Η χρηματοδότηση του έργου έχει εξασφαλιστεί από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων και εκτιμάται ότι θα ολοκληρωθεί μετά ένα έτος».^[28]

- Τέλος, ειδικά ως προς την «ανέγερση νέων Καταστημάτων Κράτησης στις περιοχές των Ιωαννίνων^[29], Χαλκίδας^[30] και Μεγαλόπολης,^[31] χωρητικότητας εξακοσίων(600) θέσεων έκαστο, οι αρμόδιες επιτροπές καταλληλότητας για την ανεύρεση κατάλληλων γηπέδων έχουν ολοκληρώσει το έργο τους ως προς την αξιολόγηση της καταλληλότητας αυτών.

Εικόνα 1: Σχέδιο του Δικαστικού Σωφρονιστικού Συγκροτήματος Αθηνών, που έχει εξαγγελθεί ότι θα αντικαταστήσει τις φυλακές Κορυδαλλού (από δημοσίευμα της 21^ης Σεπτεμβρίου 2020 με τίτλο: «Οι νέες «φυλακές Κορυδαλλού»: Το σχέδιο για το συγκρότημα στον Ασπρόπυργο», πηγή: https://www.lifo.gr/now/greece/oi-nees-fylakes-korydalloy-shedio-gia-sygkrotima-ston-aspropyrgo, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022)

Εικόνα 2: Σωφρονιστικό Κατάστημα Νικηφόρου Δράμας (φωτογραφία από δημοσίευμα της 17^ης Μαΐου 2020 με τίτλο: «Παραδίδεται τον Ιούνιο το Κατάστημα Κράτησης Δράμας [Φυλακές Νικηφόρου], Σεπτέμβριο ή Οκτώβριο αναμένεται η έναρξη λειτουργίας του», πηγή: https://www.proinos-typos.gr/paradidete-ton-iounio-katastima-kratisis-dramas-fylakes-nikiforou-septemvrio-oktovrio-anamenete-enarxi-litourgias-tou/, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022)

Εικόνα 3: Σωφρονιστικό Κατάστημα Κρήτη ΙΙ, Κουρούνες Νεάπολης Λασιθίου (φωτογραφία από δημοσίευμα της 27^ης Οκτωβρίου 2020 με τίτλο «Οι νέες φυλακές στην περιοχή “Κουρούνες”», πηγή: www.kritikaepikaira.gr/oi-nees-filakes-stin-perioxi-kourounes/, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022)

Α.2.2 Το κτιριακό πρόγραμμα των (νέων) φυλακών

Σε πρόσφατο δελτίο Τύπου,^[32] που εκδόθηκε μετά από συνάντηση της πολιτικής ηγεσίας του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη (Υπουργού, Υφυπουργού, Γενικού Γραμματέα Αντεγκληματικής Πολιτικής και Γενικού Γραμματέα Δημοσίας Τάξης) με μέλη της Επιτροπής του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων, ο Υπουργός παρουσίασε «τις πολιτικές, τις προτεραιότητες, τις δράσεις και τα χρονοδιαγράμματα της ελληνικής κυβέρνησης για τη μεταρρύθμιση του σωφρονιστικού συστήματος». Αναφερόμενος, μεταξύ άλλων, στο κτιριακό πρόγραμμα των φυλακών, έδωσε τις ακόλουθες πληροφορίες:

«Στις 9 Αυγούστου 2022 υπεγράφη η σχετική Σύμβαση με το ΤΑΙΠΕΔ για το έργο της μετεγκατάστασης του Καταστήματος Κράτησης Κορυδαλλού. Το έργο σχεδιάζεται να υλοποιηθεί με τη μέθοδο της Σύμπραξης Δημόσιου Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ) και προβλέπεται να ολοκληρωθεί μέχρι το τέλος της επόμενης προγραμματικής περιόδου. Σύμφωνα με τον αρχικό προγραμματισμό, οι νέες κτιριακές εγκαταστάσεις θα αναπτύσσονται σε έκταση περίπου 100 στρεμμάτων και θα περιλαμβάνουν 14 πτέρυγες, χωρητικότητας 200 ατόμων έκαστη. Θα περιλαμβάνουν, επίσης, νοσοκομειακές υποδομές, ψυχιατρική πτέρυγα, χώρους θεραπευτικών προγραμμάτων, δικαστικές αίθουσες, πτέρυγες σχολικής εκπαίδευσης, γυμναστήριο, βιβλιοθήκη, πειθαρχικά κελιά, εργαστήρια, ενώ υπάρχει πρόβλεψη και για χώρους λατρείας.

Όσον αφορά στο νέο Κατάστημα Κράτησης Ιωαννίνων έχει ήδη γίνει αποδεκτή από το Υπουργείο η δωρεά της έκτασης, όπου πρόκειται να ανεγερθεί το νέο Κατάστημα και έχει κινηθεί η διαδικασία για την έκδοση της Στρατηγικής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΣΜΠΕ).

Ως προς το νέο Κατάστημα Κράτησης Δράμας, χωρητικότητας εξακοσίων (600) θέσεων κράτησης, όπως γνωρίζετε, έχει ολοκληρωθεί η κατασκευή του από την εταιρεία «Κτιριακές Υποδομές Α.Ε.». Το έργο παραδόθηκε στις 11 Ιουνίου 2020 και πρόκειται να λειτουργήσει εντός του 2022, με την στελέχωσή του από σωφρονιστικούς υπαλλήλους, κατηγορίας ΠΕ, ΤΕ και ΔΕ. Στο ζήτημα αυτό θα επανέλθω αργότερα για να σας παρουσιάσω τις θετικές εξελίξεις που έχουν υπάρξει.

Αναφορικά με το νέο Κατάστημα Κράτησης (Κρήτη ΙΙ), στην περιοχή Κουρούνες του Νομού Λασιθίου, χωρητικότητας εξακοσίων (600) θέσεων κράτησης, η κατασκευή του βρίσκεται σε εξέλιξη. Η χρηματοδότηση του έργου έχει εξασφαλιστεί από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων και εκτιμάται ότι θα ολοκληρωθεί το πρώτο εξάμηνο του 2023.

Άλλη μια σημαντική εξέλιξη είναι η μεταφορά του Ειδικού Τμήματος Ανηλίκων του Καταστήματος Κράτησης Κορίνθου στο Ειδικό Αγροτικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Κασσαβέτειας, βελτιώνοντας σημαντικά τις συνθήκες κράτησης των ανήλικων κρατουμένων».

Μερικές από τις προαναφερθείσες πληροφορίες επιβεβαιώνονται με την ομιλία του Υπουργού Προστασίας του Πολίτη στην Ολομέλεια της Βουλής, στις 25 Οκτωβρίου 2022, κατά τη διαδικασία ψήφισης των τροποποιήσεων του Σωφρονιστικού Κώδικα.^[33] Συγκεκριμένα, ο Π. Θεοδωρικάκος, υποστήριξε^[34] ότι με τις νομοθετικές αλλαγές που προωθήθηκαν επιχειρείται η βελτίωση της αποτελεσματικότητας της σωφρονιστικής πολιτικής προς όφελος των ίδιων των κρατουμένων, των οικογενειών τους αλλά και του συνόλου της ελληνικής κοινωνίας, και, μιλώντας για τα νέα καταστήματα, ανέφερε ότι όσον αφορά τη μεταφορά της φυλακής του Κορυδαλλού στον Ασπρόπυργο, «έχουν πραγματοποιηθεί πρόδρομες ενέργειες που αφορούν τον χωροταξικό τομέα και τη δυνατότητα μεταφοράς της φυλακής στο συγκεκριμένο χώρο στον Ασπρόπυργο και στις 9 Αυγούστου του 22 υπεγράφη σύμβαση με το ΤΑΙΠΕΔ για το έργο της μετεγκατάστασης, το ΤΑΙΠΕΔ δρομολογεί τον διεθνή διαγωνισμό. Επίσης, το νέο κατάστημα κράτησης της Δράμας, χωρητικότητας 600 θέσεων, παραδόθηκε στις 11 Ιουνίου του 2020 και αναμένεται να λειτουργήσει μέσα στο 2022 με την ολοκλήρωση της πρόσληψης των εργαζομένων. Βρίσκεται σε εξέλιξη και ολοκληρώνεται το πρώτο εξάμηνο του 2023 το νέο κατάστημα Κρήτης, το λεγόμενο “Κρήτη 2” στην περιοχή Κουρούνες του νομού Λασιθίου, χωρητικότητας 600 θέσεων και σε ό,τι αφορά το νέο κατάστημα κράτησης Ιωαννίνων, έχει ήδη γίνει αποδεκτή από το Υπουργείο η δωρεά της έκτασης όπου πρόκειται να ανεγερθεί και έχει κινηθεί η διαδικασία για την έκδοση της στρατηγικής μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων».

Στο Ενοποιημένο Σχέδιο Κυβερνητικής Πολιτικής για το έτος 2023,^[35] αναφέρεται ότι: «Παράλληλα με τον εκσυγχρονισμό του σωφρονιστικού συστήματος και την εμπέδωση της ευταξίας στα Σωφρονιστικά Καταστήματα, έγιναν σημαντικά βήματα για την αποσυμφόρησή τους. Στο πλαίσιο αυτό, τέθηκαν σε λειτουργία δύο νέες πτέρυγες στο Σωφρονιστικό Κατάστημα Νιγρίτας και 5^η πτέρυγα του Σωφρονιστικού Καταστήματος Χανίων δυναμικότητας 120 θέσεων αντίστοιχα, ενώ ολοκληρώθηκαν όλες οι απαιτούμενες τεχνικές εργασίες στο νεοανεγειρόμενο Σωφρονιστικό Κατάστημα Δράμας, χωρητικότητας 600 θέσεων, το οποίο και παραδόθηκε προς λειτουργία».

Στη συνέχεια,^[36] στο σχετικό με το έργο του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη τμήμα, ο/η αναγνώστης πληροφορείται ότι: «[Σ]τις πλέον εμβληματικές πρωτοβουλίες του Υπουργείου, εντάσσεται, επίσης, η δημιουργία νέων σωφρονιστικών εγκαταστάσεων και η αναβάθμιση των υφιστάμενων, στα πρότυπα τα οποία ορίζει το εθνικό και διεθνές δίκαιο, τόσο για τον γενικότερο πληθυσμό των κρατουμένων, όσο και για τον πληθυσμό κρατουμένων με αναπηρία (ΑμεΑ). Προς τούτο, προγραμματίστηκε η έκδοση Ειδικού Πολεοδομικού Σχεδίου για τη μετεγκατάσταση του συγκροτήματος Σωφρονιστικών Καταστημάτων Κορυδαλλού στον Ασπρόπυργο και του Σωφρονιστικού Καταστήματος Ιωαννίνων. Σημαντική ένταξη στο σχεδιασμό αποτελεί και η -εντός του έτους 2023- παραλαβή του αποπερατωμένου κτίσματος για το Σωφρονιστικό Κατάστημα ΚΡΗΤΗ ΙΙ». Στο ΕΣΚΥΠ αυτό δεν υπάρχει καμιά αναφορά σε «ορόσημα» ενεργειών για την κατασκευή των νέων φυλακών. Σύμφωνα με ένα αποκαλυπτικό δημοσίευμα,^[37] τα έργα για τη «Μετεγκατάσταση καταστήματος κράτησης Κορυδαλλού» και για τη «Μετεγκατάσταση καταστημάτων κράτησης Ιωαννίνων και Χαλκίδας», προϋπολογισμού 220.000.000 ευρώ, έχουν τεθεί υπό τη σκέπη της Μονάδας Συμβάσεων Στρατηγικής Σημασίας (Project Preparation Facility – PPF) του ΤΑΙΠΕΔ, σκοπός της οποίας είναι «η ωρίμανση Συμβάσεων Στρατηγικής Σημασίας που έχουν ενταχθεί στο “Αναπτυξιακό Πρόγραμμα Συμβάσεων Στρατηγικής Σημασίας”, η διενέργεια των σχετικών διαγωνιστικών διαδικασιών και η παρακολούθηση της εκτέλεσης των έργων που ανατίθενται στο πλαίσιο αυτών».

Α.3 Το εν εξελίξει «πρόγραμμα» κατασκευής των νέων φυλακών

Σε μια προσπάθεια να καταλήξουμε σε κάποιο συμπέρασμα ως προς το εν εξελίξει πρόγραμμα κατασκευής νέων φυλακών^[38] κατά την περίοδο που ακολούθησε την κυβερνητική αλλαγή του Ιουλίου 2019, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα ανωτέρω, αντιλαμβανόμαστε ότι αυτό κατά πάσα πιθανότητα αφορά:

1. Την έναρξη λειτουργίας μιας φυλακής 600 θέσεων που παρελήφθη τον Ιούνιο του 2020 και στελεχώνεται ώστε να αρχίσει να λειτουργεί σταδιακά τους πρώτους μήνες του 2023 (Σωφρονιστικό Κατάστημα Δράμας). Στην περιοχή δεν λειτουργεί άλλο κατάστημα, επομένως οι 600 θέσεις προστίθενται στο σύνολό τους στη χωρητικότητα του σωφρονιστικού συστήματος .
2. Την ολοκλήρωση της κατασκευής μιας φυλακής 600 θέσεων εντός του 2023^[39] με εξασφαλισμένη χρηματοδότηση (Σωφρονιστικό Κατάστημα Κρήτη ΙΙ, στη Νεάπολη Λασιθίου). Στην περιοχή λειτουργεί το Σωφρονιστικό Κατάστημα Νεάπολης, 45 θέσεων.^[40] Με την έναρξη της λειτουργίας του νέου καταστήματος εκτιμάται ότι το ήδη υπάρχον κατάστημα θα καταργηθεί, επομένως οι νέες θέσεις που θα προκύψουν είναι 555.
3. Τη μετεγκατάσταση του σωφρονιστικού καταστήματος Ιωαννίνων, 66 θέσεων, σε νέο κατάστημα 600 θέσεων, δηλαδή την προσθήκη νέων 534 θέσεων, χωρίς συγκεκριμένο χρονικό ορίζοντα, καθώς οι σχετικές διαδικασίες βρίσκονται σε πρώιμο στάδιο.
4. Τη μετεγκατάσταση του σωφρονιστικού καταστήματος Χαλκίδας, 127 θέσεων, σε εγκαταστάσεις 600 ή 1.000 θέσεων, και πάλι χωρίς συγκεκριμένο χρονικό ορίζοντα. Η δεύτερη εκδοχή, αν και εμφανίζεται σε δηλώσεις και ανακοινώσεις της πρώην Γενικής Γραμματέως Αντεγκληματικής Πολιτικής, δεν φαίνεται ότι αντιστοιχεί σε κάποιο υπαρκτό κατασκευαστικό σενάριο. Αντιθέτως, η εκδοχή του καταστήματος με 600 θέσεις εμφανίζεται σε πιο πρόσφατα επίσημα τεκμήρια και επιτρέπει τη βάσιμη εικασία ότι ο σχεδιασμός αφορά την προσθήκη 473 θέσεων (και όχι 873) στη χωρητικότητα των φυλακών της χώρας.
5. Την πλέον προβεβλημένη μετεγκατάσταση του συγκροτήματος των φυλακών Κορυδαλλού στο «Δικαστικό Σωφρονιστικό Συγκρότημα Αθηνών», στον Ασπρόπυργο. Κατά μία εκδοχή, το νέο συγκρότημα θα διαθέτει 2000 θέσεις, κατά άλλη, πιο ισχυρή, βάσει των (πιο πρόσφατων) τεκμηρίων προκύπτει ότι θα αποτελείται από 14 πτέρυγες 200 θέσεων, άρα θα πρόκειται για ένα κέντρο 2800 θέσεων.^[41] Δεδομένου ότι η επίσημη (αν και βάσιμα αμφισβητούμενη^[42]) χωρητικότητα των πέντε σωφρονιστικών καταστημάτων που αποτελούν το υπό μετεγκατάσταση συγκρότημα είναι 1.942 θέσεις (1.222 στο Σωφρονιστικό Κατάστημα Κορυδαλλού Ι + 174 στο Σωφρονιστικό Κατάστημα Κορυδαλλού ΙΙ + 253 στο Ειδικό Κέντρο Υγείας Κρατουμένων θέσεις + 261 στο Ψυχιατρείο Κρατουμένων + 32 στην Κεντρική Αποθήκη Υλικού Σωφρονιστικών Καταστημάτων), κατά την πρώτη εκδοχή το νέο Δικαστικό Σωφρονιστικό Συγκρότημα θα «ενισχύσει» τη χωρητικότητα των ελληνικών φυλακών κατά 58 θέσεις και κατά τη δεύτερη θα την αυξήσει κατά 858 θέσεις! Ο αρχικός υπολογισμός περί αποπεράτωσης του έργου εντός του 2022 αποδείχθηκε εξωπραγματικός, και από διάφορες νεότερες πηγές προκύπτει ότι ο χρονικός ορίζοντας ολοκλήρωσης του έργου είναι τετραετής. Κατά μία από τις εκτιμήσεις του Γενικού Γραμματέα Αντεγκληματικής Πολιτικής, αυτός ο ορίζοντας μπορεί να φθάσει στο έτος 2028.
6. Την κατασκευή νέου «ανοικτού τύπου» σωφρονιστικού καταστήματος εργασίας στη Μεγαλόπολη, στο πλαίσιο της αποκατάστασης των συνεπειών από την απολιγνιτοποίηση των μονάδων της περιοχής, στο οποίο η εργασία των κρατουμένων θα συνδέεται με τοπικές οικονομικές δραστηριότητες. Το κατάστημα αυτό θα έχει 400 (κατά μία εκδοχή) ή 600 (κατά άλλη, ισχυρότερη βάσει τεκμηρίων εκδοχή) νέες θέσεις για το ελληνικό σωφρονιστικό σύστημα, καθώς πουθενά δεν φαίνεται ότι θα αντικαταστήσει κάποιο άλλο κατάστημα. Πρόκειται για μία ακόμη περίπτωση με άγνωστο χρονοδιάγραμμα υλοποίησης, παρά την από 21 Σεπτεμβρίου 2021 ανακοίνωση της Περιφέρειας Πελοποννήσου ότι «προχωρούν ταχύτατα οι διαδικασίες για την ίδρυση και λειτουργία αγροτικών φυλακών στον δήμο της Μεγαλόπολης».^[43]
7. Τη δημιουργία νέου ειδικού σωφρονιστικού καταστήματος ή «πολυδύναμου κέντρου» νέων στον Βόλο, με 800 θέσεις κράτησης, το οποίο δεν αποσαφηνίζεται σε κάποιο από τα επίσημα τεκμήρια που εξετάστηκαν για τη συγγραφή της παρούσας μελέτης εάν θα είναι μια μονάδα που θα αντικαταστήσει υπάρχουσες δομές του σωφρονιστικού συστήματος ή αν θα προστεθεί σε αυτές. Δημοσιεύματα αναφέρουν ότι το σημερινό Ειδικό Σωφρονιστικό Κατάστημα Νέων Βόλου (χωρητικότητας 54 θέσεων, σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσιεύει η Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής) θα μετατραπεί σε Κέντρο Καινοτομίας και Τεχνολογίας. Σύμφωνα με τα ίδια δημοσιεύματα, πρόκειται για ένα πρόγραμμα ανακαίνισης και επέκτασης του Αγροτικού Σωφρονιστικού Καταστήματος Κασσαβέτειας, που το 2025 θα έχει χωρητικότητα 800 θέσεων, με μονάδα κράτησης ανηλίκων, έναντι των 274 θέσεων που διαθέτει στην παρούσα μορφή του.^[44] Βάσει αυτών, εάν το πρόγραμμα ανακαίνισης και επέκτασης υλοποιηθεί, θα προστεθούν 472 νέες θέσεις (800 – 274 – 54) στη χωρητικότητα των φυλακών της χώρας

Εάν οι ανωτέρω υπολογισμοί ευσταθούν, και υπό την επιφύλαξη που δημιουργεί η ασάφεια όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της χωρητικότητας των υπαρχουσών φυλακών και η απουσία κάθε στοιχείου σχετικά με τις κατασκευαστικές προδιαγραφές των νέων σωφρονιστικών καταστημάτων, η εικόνα που προκύπτει για την κατασκευή των τελευταίων είναι η ακόλουθη:

Β. ΑΠΟΣΥΜΦΟΡΗΣΗ ΤΩΝ ΦΥΛΑΚΩΝ Ή ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΟΣ ΕΠΕΚΤΑΤΙΣΜΟΣ;

Γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι είναι αδύνατο να συναχθεί ένα συγκεκριμένο συμπέρασμα τόσο για την επιδιωκόμενη χωρητικότητα των φυλακών ή καταστημάτων κράτησης ή σωφρονιστικών καταστημάτων όσο και για το βάθος χρόνου που απαιτείται για την επίτευξη αυτού του στόχου (;). Περαιτέρω, δεν προκύπτει από οποιοδήποτε επίσημο τεκμήριο ή δημοσίευμα ότι οι εξαγγελίες, οι ενέργειες που πραγματοποιούνται και τα έργα που εκτελούνται στην κατεύθυνση της υλοποίησής τους βασίζονται σε κάποια μελέτη-προβολή η οποία αφορά τις υπάρχουσες και τις μελλοντικές ανάγκες σε υποδομές για την υποδοχή του ποινικά ελεγχόμενου πληθυσμού που ευρίσκεται ή εκτιμάται ότι θα βρεθεί στις φυλακές. Επίσης, δεν είναι γνωστές οι προδιαγραφές βάσει των οποίων υπολογίζεται ο αριθμός των θέσεων κράτησης στις προς χρήση, υπό παράδοση και προς ανέγερση φυλακές, και εάν αυτές είναι συγκρίσιμες με τις προδιαγραφές που αποτέλεσαν βάση για τον υπολογισμό των υπαρχουσών θέσεων (από τα δημοσιευμένα στοιχεία, φαίνεται ότι στις λειτουργούσες φυλακές η επιφάνεια που αναλογεί σε κάθε θέση είναι 4 τετραγωνικά μέτρα^[45]). Αν με την κατασκευή νέων καταστημάτων κράτησης ή σωφρονιστικών καταστημάτων στόχος είναι να εξασφαλιστούν επαρκείς θέσεις για την ανακατανομή των υπεράριθμων σήμερα κρατουμένων και για τη διαβίωσή τους σε αναβαθμισμένες συνθήκες κράτησης, τα πρόσφατα επίσημα δεδομένα δείχνουν ότι το έλλειμμα που πρέπει να καλυφθεί αφορά 351 κρατουμένους, καθώς το σύνολο των κρατουμένων στις 2 Ιανουαρίου 2023^[46] ήταν 10.526, με τη χωρητικότητα των φυλακών να ανέρχεται σε 10.175 θέσεις (ποσοστό υπερπλήρωσης: 103,45%). Ωστόσο, τα δεδομένα αυτά δημιουργούν μια παραμορφωμένη εικόνα αν δεν συνεκτιμηθεί ότι (πάντα σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία που δημοσιεύονται από τη Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής) σε 21 από τα 34 σωφρονιστικά καταστήματα η πληρότητα υπερβαίνει το 100% (αγγίζοντας ή υπερβαίνοντας το 210% στα Σωφρονιστικά Καταστήματα Κράτησης της Τρίπολης και της Κω, και πλησιάζοντας το 200% στο Σωφρονιστικό Κατάστημα Κομοτηνής) και σε άλλα 4 είναι μεγαλύτερη του 90%, που θεωρείται από το Συμβούλιο της Ευρώπης κατώφλι εμφάνισης του προβλήματος της υπερπλήρωσης.^[47] Σε κάθε περίπτωση, πάντως, και σε συνδυασμό με τον σχετικά σταθερό αριθμό του συνόλου των κρατουμένων την τελευταία διετία (το 2021 και το 2022, ο αριθμός αυτός κυμαινόταν μεταξύ 10.500 και 11.200, με μικρή πτωτική τάση), δεν μπορεί να δικαιολογηθεί η αύξηση της χωρητικότητας των φυλακών κατά 3.000 ή κατά 4.500 θέσεις (ανάλογα με την αποδοχή των μικρότερων, στην πρώτη περίπτωση, και των μεγαλύτερων, στη δεύτερη περίπτωση, αριθμών που έχουν δει το φως της δημοσιότητας από διάφορες, επίσημες και μη, πηγές). Κάτι τέτοιο θα ισοδυναμούσε με αύξηση των επίσημα βεβαιωμένων θέσεων στην πρώτη περίπτωση κατά 29,5% περίπου και στη δεύτερη κατά 44% περίπου! Λαμβανομένης δε υπόψη της διεθνούς και ευρωπαϊκής εμπειρίας, η αύξηση της χωρητικότητας των φυλακών, είτε με την οικοδόμηση νέων εγκαταστάσεων είτε με την ανακατασκευή και αναδιαρρύθμιση των υπαρχουσών μονάδων φυλακών, δεν αποτελεί μακροπρόθεσμα βιώσιμη λύση στο πρόβλημα του υπερπληθυσμού των κρατουμένων. Αντιθέτως, οδηγεί σε αύξηση της χρήσης της φυλακής και των δεικτών φυλάκισης, καθώς και στη διατήρηση του αριθμού των κρατουμένων σε υψηλό επίπεδο, σε περισσότερες φυλακές που γεμίζουν.^[48]

Η κατασκευή νέων φυλακών και η αύξηση της χωρητικότητάς τους αποτελούν βασικά στοιχεία μιας επεκτατικής ποινικοκατασταλτικής πολιτικής στην τριμερή κατάταξη που βασίζεται στη διόγκωση, τη σταθερότητα ή τη συρρίκνωση των στερητικών της ελευθερίας ποινικών κυρώσεων και των θεσμών, των δομών και των πόρων που τις υποστηρίζουν, στα επίπεδα της πρόβλεψης, της επιβολής και της έκτισής τους.^[49] Σύμφωνα με αυτήν την κατάταξη, καθεμία από αυτές τις κατευθύνσεις παρουσιάζει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά,^[50] δεν είναι όμως τα μόνα στοιχεία που οδηγούν στην κατάφασή της. Μια επεκτατική πολιτική χαρακτηρίζεται από την πεποίθηση του ποινικού νομοθέτη και των επαγγελματιών της ποινικής δικαιοσύνης ότι η φυλακή αποδίδει, από τον σταθερά αυξανόμενο πληθυσμό των καταστημάτων κράτησης, από την υπερπλήρωσή τους, από την αύξηση της χωρητικότητάς τους, από την αύξηση του προσωπικού τους και από τη μεγέθυνση της σωφρονιστικής διοίκησης. Αυτή η πολιτική συνδυάζεται με την αύξηση της συχνότητας επιβολής ποινών κατά της ελευθερίας και της διάρκειάς τους. Σωρευτικό αποτέλεσμα των ανωτέρω είναι η σημαντική επιβάρυνση του πληθυσμού των φυλακών σε ένα πολιτικά καλλιεργούμενο κλίμα λαϊκιστικής τιμωρητικότητας και αυταρχικού λαϊκισμού (populist punitiveness, authoritarian populism). Σε αντίθετη κατεύθυνση, μια περιοριστική πολιτική διακρίνεται από τον σκεπτικισμό των φορέων της ποινικής καταστολής για την αποτελεσματικότητα των ποινών στέρησης της ελευθερίας, από τη σπανιότερη επιβολή ποινών φυλάκισης και κάθειρξης και τη μείωση της διάρκειάς τους, από την παρεμπόδιση της υπερπλήρωσης των φυλακών και την απόρριψη της αύξησης της χωρητικότητάς τους, από τη μείωση των εισερχόμενων στις φυλακές, από τη διευκόλυνση των αποφυλακίσεων και τη μείωση του χρόνου παραμονής των κρατουμένων στη φυλακή.^[51] Τέλος, μια πολιτική σταθερότητας (stand-still) χαρακτηρίζεται από ένα κράμα στρατηγικών με τις οποίες επιδιώκεται η μείωση της συχνότητας επιβολής ποινών στέρησης της ελευθερίας, με την ευρύτερη χρήση εναλλακτικών ποινικών κυρώσεων, με την αντικατάσταση πεπαλαιωμένων υποδομών κράτησης από άλλες που δεν αποτελούν προσθήκες στις υπάρχουσες, χωρίς σαφή καθορισμό του μέγιστου επιτρεπόμενου αριθμού των κρατουμένων, και με την υποστήριξη της υφ’ όρον απόλυσης, χωρίς αμφισβήτηση της στερητικής της ελευθερίας ποινής στην ουσία της. Αυτή η τελευταία ποινική πολιτική συχνά οδηγεί σε μια πολιτική «πόλωσης» (bifurcation/twin-track policy), όπου η εφαρμογή μέτρων και ποινών χωρίς στέρηση της ελευθερίας περιορίζεται στους δράστες αξιόποινων πράξεων χαμηλής απαξίας που δεν έχουν ιστορικό (σοβαρών) εμπλοκών με την ποινική δικαιοσύνη, ενώ οι καταδικασθέντες για σοβαρά αδικήματα, ιδίως δράστες εγκλημάτων του νόμου περί ναρκωτικών, βίαιων ή σεξουαλικών εγκλημάτων, τρομοκρατίας, καθώς και οι υπότροποι αντιμετωπίζονται με συνεχώς αυστηρότερες στερητικές της ελευθερίας ποινές.^[52] Καθώς η αύξηση της τιμωρητικότητας στο ανώτατο επίπεδο της ποινικής κλίμακας δεν μπορεί να εξισορροπηθεί από τις πιο μετριοπαθείς μειώσεις στο χαμηλότερο επίπεδο, αυτή η πολιτική συνήθως οδηγεί στην αύξηση των δεικτών φυλάκισης.^[53]

B.1 O δείκτης φυλάκισης

Με την αναζήτηση πρόσθετων στοιχείων, προς επιβεβαίωση ή αμφισβήτηση της θέσης ότι η ολοκληρωμένη ή δρομολογημένη κατασκευή των φυλακών αποτελεί στοιχείο μιας επεκτατικής πολιτικής στο πεδίο της ποινικής καταστολής, είναι εύκολα διαπιστώσιμο ότι:

Τα τελευταία χρόνια, η Ελλάδα παρουσιάζει μια γενική αυξητική τάση του δείκτη φυλάκισης (κρατούμενοι ανά 100.000 κατοίκους), που διακόπηκε προσωρινά την περίοδο 2015-2017, στη συνέχεια παρουσίασε πάλι άνοδο και σταθεροποιήθηκε την τελευταία τριετία.

Πληθυσμός φυλακών και δείκτης φυλάκισης (2010-2023)*

Πηγές: M.F. Aebi,M.M. Tiago, (2020). SPACE I – 2019 – Council of Europe Annual Penal Statistics: Prison populations. Council of Europe, 2020, M.F. Aebi, E. Cocco, L. Molnar, M.M. Tiago. SPACE I – 2021 – Council of Europe Annual Penal Statistics: Prison populations. Council of Europe, 2022 και Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

* Οι ημερομηνίες αναφοράς ως προς τον αριθμό των κρατουμένων διαφέρουν από έτος σε έτος και ο δείκτης προκύπτει με διαφορετική βάση ως προς τον γενικό πληθυσμό, ανάλογα με τα στοιχεία της ανά δεκαετία απογραφής του και τις ενδιάμεσες εκτιμήσεις. Στις ετήσιες στατιστικές του Συμβουλίου της Ευρώπης δημοσιεύονται στοιχεία με βάση τα πληθυσμιακά δεδομένα των φυλακών την 1^η Σεπτεμβρίου κάθε έτος έως το 2016 και την 31^η Ιανουαρίου από το 2018 και μετά (γι’ αυτόν τον λόγο δεν περιλαμβάνονται στοιχεία για το έτος 2017). Στα στοιχεία που δημοσιεύει η Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη, ημερομηνία αναφοράς είναι η πρώτη ημέρα κάθε έτους. Το Διεθνές Κέντρο Μελετών για τις Φυλακές (International Centre for Prison Studies), επικαλούμενο πηγές του Υπουργείου Δικαιοσύνης, αρμόδιου τις φυλακές στη χώρα μας μέχρι τον Ιούλιο του 2019, δίνει –με μικρές αποκλίσεις, προφανώς λόγω διαφορετικών ημερομηνιών αναφοράς– τα εξής στοιχεία:

Πηγή: International Centre for Prison Studies, World Prison Brief. Europe, Greece, https://www.prisonstudies.org/country/greece, ημερομηνία πρόσβασης: 28 Δεκεμβρίου 2022

Αν υποτεθεί ότι η δρομολόγηση της αύξησης της χωρητικότητας των φυλακών, πέραν του λόγου που προβάλλεται ότι την καθιστά απαραίτητη, δηλαδή της ορθολογικής ανακατανομής των κρατουμένων σε υπάρχοντες και νέους χώρους κράτησης και της διαμόρφωσης όρων διαβίωσης χωρίς υπερπληθυσμό, δείχνει και τις προθέσεις όσον αφορά τη συχνότητα και την έκταση της επιβολής και έκτισης ποινών στερητικών της ελευθερίας, καθώς και την αναμενόμενη εξέλιξη του πληθυσμού των κρατουμένων, μετά τις πρόσφατες μεταβολές του συστήματος των ποινικών κυρώσεων, αρχικά σε μια περισσότερο μετριοπαθή κατεύθυνση (με τον Ποινικό Κώδικα του 2019) και στη συνέχεια σε μια αυστηρότερη, τιμωρητική προσέγγιση, με τις τροποποιήσεις της ποινικής και της σωφρονιστικής νομοθεσίας,^[54] ο δείκτης αυτός μπορεί να επόμενα έτη να προσεγγίσει ή να υπερβεί το 145 (143,78, με υποθετικό αριθμό 15.000 κρατουμένων σε συνολικό πληθυσμό 10.432.481, και υποθετικό ποσοστό πληρότητας των φυλακών 88,23%: 15.000 κρατούμενοι σε 17.000 διαθέσιμες θέσεις). Μια τέτοια εξέλιξη θα κατέτασσε την Ελλάδα στην κατηγορία των ευρωπαϊκών χωρών που υπερβαίνουν κατά πολύ (περισσότερο από 25%) την πανευρωπαϊκή διάμεσο του δείκτη φυλάκισης, που ήταν 101,8 το 2020 και το 2021,^[55] σε επίπεδο πολύ υψηλότερο από τον αντίστοιχο δείκτη χωρών όπως η Ολλανδία (με δείκτη 53,9), η Νορβηγία (με δείκτη 56,6), η Γερμανία (με δείκτη 71),η Κροατία (με δείκτη 87,5), η Ιταλία (με δείκτη 90), η Γαλλία (με δείκτη 92,9), η Αυστρία (με δείκτη 94,8), η Βουλγαρία (με δείκτη 101,9), η Πορτογαλία (με δείκτη 110,8) και η Ισπανία (με δείκτη 116,3).^[56] Η άνοδος του ελληνικού δείκτη φυλάκισης σε αυτό το επίπεδο (κοντά στο 150) δεν μπορεί να δικαιολογηθεί από τα επίσημα δεδομένα της Ελληνικής Αστυνομίας για την εγκληματικότητα,^[57] που μάλιστα εμφανίζεται μειωμένη το 2022 σε σύγκριση με τα προηγούμενα έτη,^[58] και παρά το γεγονός ότι τα στοιχεία που δημοσιεύονται και οι συγκρίσεις που γίνονται δεν πληρούν στοιχειώδεις προδιαγραφές αξιόπιστης εγκληματολογικής στατιστικής ως προς το φάσμα των αξιόποινων πράξεων που περιλαμβάνουν και τη διάρκεια των περιόδων που συγκρίνονται.

Β.2 Η παγίωση της υποστελέχωσης

Περίπου 4.500 υπάλληλοι εργάζονταν στις φυλακές το 2017-2018. Σχεδόν 4.000 από αυτούς ανήκαν στο προσωπικό φύλαξης και εξωτερικής φρούρησης, περίπου 400 ανήκαν στο διοικητικό και το τεχνικό προσωπικό και άλλοι 120 περίπου ήταν μέλη του επιστημονικού και υγειονομικού προσωπικού (κοινωνικοί λειτουργοί, ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, γιατροί και νοσηλευτές). Στις 11 Δεκεμβρίου 2018, υπήρχαν 2.694 οργανικές θέσεις για το προσωπικό φύλαξης αλλά καλύπτονταν μόνο 1.998 από αυτές. Από τις 2.013 οργανικές θέσεις προσωπικού φύλαξης, ήταν καλυμμένες 1.747. Το προσωπικό φύλαξης και εξωτερικής φρούρησης αποτελούσε το 85% του συνολικού αριθμού των εργαζόμενων στις φυλακές (4.373 άτομα). Η αναλογία φυλακτικού προσωπικού/κρατουμένων ήταν 1/5. Σύμφωνα με στοιχεία του Μαΐου του 2020, που διατέθηκαν από τη Γενική Γραμματεία του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη για τη σύνταξη έκθεσης ερευνητικού έργου,^[59] ο συνολικός αριθμός των οργανικών θέσεων εργασίας ήταν 5.590 και ο αριθμός των υπαλλήλων που εργάζονταν σε όλες τις φυλακές ήταν 3.980, συμπεριλαμβανομένων 1.734 υπαλλήλων φύλαξης. Η αναλογία φυλακτικού προσωπικού/κρατουμένων επιδεινώθηκε σε 1/6,5. Στοιχεία του Μαρτίου 2022, που διατέθηκαν από την Ομοσπονδία Σωφρονιστικών Υπαλλήλων Ελλάδας, δείχνουν ότι ο αριθμός των οργανικών θέσεων αυξήθηκε σε 5.848, ενώ ο συνολικός αριθμός των υπαλλήλων των φυλακών ήταν 4.026, συμπεριλαμβανομένων 1.779 υπαλλήλων φύλαξης. Η αναλογία προσωπικού φύλαξης/κρατουμένων δεν είχε αλλάξει ουσιαστικά, όντας 1/6,1.

Πηγές: Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής (2020) και Ομοσπονδία Σωφρονιστικών Υπαλλήλων Ελλάδας

(*) Άλλες κατηγορίες: προϊστάμενοι διεύθυνσης, διοικητικό προσωπικό (τμημάτων διοίκησης και οικονομικού), κοινωνικοί λειτουργοί, ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, γιατροί και νοσηλευτές, τεχνικοί, γεωπόνοι, οδηγοί, κ.λπ.

Το πρώτο εξάμηνο του 2022 διορίστηκαν ως μόνιμο προσωπικό 588 υπάλληλοι, εκ των οποίων 240 απασχολούνταν ήδη με συμβάσεις ορισμένου χρόνου. Οι 100 από αυτούς είναι εξωτερικοί φρουροί, οι υπόλοιποι είναι προσωπικό διαφόρων κατηγοριών, ιδιαίτερα υπάλληλοι φύλαξης. Στην από 14 Ιουνίου 2022 απάντηση της Ελληνικής Κυβέρνησης στην έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων από την επίσκεψή της στην Ελλάδα το 2021,^[60] αναφέρεται ότι από 418 υπαλλήλους φύλαξης και 43 εξωτερικούς φρουρούς που ήταν διοριστέοι το 2020-2021 41 υποψήφιοι δεν αποδέχθηκαν τον διορισμό τους και ότι έχει υποβληθεί αίτημα στο Ανώτατο Συμβούλιο Επιλογής Προσωπικού για την αντικατάστασή τους. Σε κάθε περίπτωση, οι νέες προσλήψεις, είτε ολοκληρώθηκαν με τον διορισμό επιλεγμένων υποψηφίων είτε εκκρεμούν, έχουν χαρακτηριστεί από την Ομοσπονδία Σωφρονιστικών Υπαλλήλων Ελλάδας (ΟΣΥΕ) εντελώς ανεπαρκείς («σταγόνα στον ωκεανό»^[61]) για την κάλυψη των υφιστάμενων αναγκών σε προσωπικό. Στις 16 Νοεμβρίου 2021, προκηρύχθηκε διαγωνισμός για τον διορισμό 416 νέων σωφρονιστικών υπαλλήλων (προσωπικό φύλαξης και εξωτερικής φρούρησης) για τη στελέχωση του Σωφρονιστικού Καταστήματος Δράμας.^[62] Η συνδικαλιστική οργάνωση των υπαλλήλων των φυλακών αντέδρασε υποστηρίζοντας ότι ακόμη και μετά τον διορισμό του πρόσθετου αυτού προσωπικού, τα κενά που προκλήθηκαν τα προηγούμενα χρόνια λόγω συνταξιοδότησης παλαιών υπαλλήλων ή ανάθεσης άλλων καθηκόντων στο σωφρονιστικό προσωπικό ή παραίτησής τους από τη σωφρονιστική υπηρεσία για διάφορους λόγους δεν θα καλυφθούν επαρκώς. Σύμφωνα με την ΟΣΥΕ, σε ορισμένες κατηγορίες του προσωπικού οι μη στελεχωμένες θέσεις είναι το 40%-70% των υφιστάμενων και ο αριθμός των υπαλλήλων που θα διοριστούν δεν θα καλύψει ούτε τις επικείμενες συνταξιοδοτήσεις.^[63] Για παράδειγμα, το 2018 επέστρεψαν στο προηγούμενο επάγγελμά τους 242 πρώην δημοτικοί αστυνομικοί που είχαν καλύψει θέσεις εξωτερικών φρουρών, χωρίς να αντικατασταθούν από άλλους υπαλλήλους της ίδιας κατηγορίας.^[64]

Στην έκθεση που συνέταξε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων μετά την επίσκεψή της στην Ελλάδα το 2021,^[65] η κατάσταση του προσωπικού σε όλα τα καταστήματα κράτησης στα οποία μετέβησαν τα μέλη της επιτροπής χαρακτηρίζεται «κραυγαλέα τραγική», σε βαθμό που υπονομεύει τη λειτουργία τους. Σύμφωνα με την έκθεση, «δεν έχει σημειωθεί καμία πρόοδος από τις ελληνικές αρχές για την αντιμετώπιση του εντελώς ανεπαρκούς αριθμού προσωπικού στα καταστήματα κράτησης από τότε που η CPT έθεσε ρητά το θέμα αυτό στη δημόσια δήλωση του 2011 για την Ελλάδα όσον αφορά τα καταστήματα κράτησης». Σημειώνεται επίσης^[66] ότι «τα περισσότερα ελληνικά καταστήματα κράτησης εξακολουθούν να μην παρέχουν ασφαλές και προστατευμένο περιβάλλον για τους κρατουμένους, το οποίο συνδέεται άμεσα με τις συνεχιζόμενες ελλείψεις προσωπικού, με αποτέλεσμα την εκχώρηση ελέγχου σε ομάδες συγκεκριμένων κρατουμένων, οι οποίες συχνά σχηματίζονται κατά εθνοτικό προσανατολισμό, εντός των πτερύγων των καταλυμάτων». Στη συνέχεια, αφού παραθέσει στοιχεία που αναδεικνύουν το χρόνιο πρόβλημα της υποστελέχωσης των ελληνικών φυλακών, το οποίο σε ορισμένες περιπτώσεις γίνεται ακραίο, η CPT «καλεί τις ελληνικές αρχές να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα για να διασφαλίσουν ότι ο αριθμός των σωφρονιστικών υπαλλήλων που εργάζονται στο Κατάστημα Κράτησης Ανδρών Κορυδαλλού και στο Κατάστημα Κράτησης Νιγρίτας καθώς και στα άλλα μεγάλα καταστήματα κράτησης θα αυξηθεί σημαντικά».^[67] Περαιτέρω, η CPT επαναλαμβάνει τη σύστασή της προς τις ελληνικές αρχές «να επανεξετάσουν τα επίπεδα προσωπικού σε όλα τα ελληνικά καταστήματα κράτησης για να προσδιορίσουν τον αριθμό που απαιτείται για να εγγυηθούν έναν αποτελεσματικό έλεγχο και ένα ασφαλές περιβάλλον τόσο για τους κρατούμενους όσο και για το προσωπικό».^[68] Σε άλλο σημείο της ίδιας έκθεσης,^[69] τονίζεται ότι η έλλειψη προσωπικού δεν αφορά μόνον τους υπαλλήλους φύλαξης, αλλά και λοιπές κατηγορίες προσωπικού, όπως το διοικητικό προσωπικό, οι κοινωνικοί λειτουργοί και οι ψυχολόγοι, καθώς και οι εξωτερικοί φρουροί. Όπως αναφέρεται στην έκθεση, «όλα τα καταστήματα κράτησης ήταν σοβαρά υποστελεχωμένα σε αυτούς τους τομείς». Η κατάσταση αυτή αποτυπώνεται εναργώς στις ποινολογικές στατιστικές του Συμβουλίου της Ευρώπης, όπου, με ημερομηνία αναφοράς την 31^η Ιανουαρίου 2021, η Ελλάδα βρίσκεται στην τρίτη από το τέλος θέση της κατάταξης των κρατών μελών στην αναλογία κρατουμένων/υπαλλήλων των φυλακών, σε καλύτερη κατάσταση μόνο από την Τουρκία και τη Γεωργία. Συγκεκριμένα, οι κρατούμενοι στην Ελλάδα είναι σχεδόν τριπλάσιοι από το σύνολο των υπαλλήλων (αναλογία 1/2,8), περίπου όσοι και στην Γεωργία (1/2,9), ενώ στην Τουρκία είναι τετραπλάσιοι (1/3,9). Στο άλλο άκρο, στη Νορβηγία και στην Ολλανδία ο αντίστοιχος δείκτης είναι 0,7 και 0,8, στην Αλβανία η αναλογία είναι 1/1, στην Ιταλία 1/1,3, στην Κροατία 1/1,4 και στη Βουλγαρία, τη Γαλλία και τη Γερμανία 1/1,5, ακριβώς όσο ο ευρωπαϊκός μέσος όρος. O ίδιος μέσος όρος ανέρχεται στο 2,4 όσον αφορά το προσωπικό που εκτελεί αποκλειστικά καθήκοντα φύλαξης,^[70] επίσης πολύ μικρότερος σε σύγκριση με τα δεδομένα της χώρας μας, που αναφέρθηκαν ανωτέρω.

Τον Ιούνιο του 2022, στην αλληλογραφία της Γενικής Γραμματείας Αντεγκληματικής Πολιτικής με την Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας (CPT),^[71] μετά την ενημέρωση για τις διαδικασίες και τα αποτελέσματα της κάλυψης θέσεων διάφορων κατηγοριών υπαλλήλων των φυλακών στο πλαίσιο των προκηρύξεων 6Κ/2018 (για όλα τα καταστήματα, 4Κ/2021 και 9Κ/2021 (αμφότερες για το νέο Σωφρονιστικό Κατάστημα της Δράμας), για άλλη μια αναμενόμενη προκήρυξη και για μια έγκριση πρόσληψης υπαλλήλων διαφόρων κλάδων με την υπ’ αριθ. 50/4.11.2021 Πράξη του Υπουργικού Συμβουλίου, δίδεται η πληροφορία ότι «στον υπό εξέλιξη σχεδιασμό του νέου Οργανισμού της Γενικής Γραμματείας, εφόσον αυτός εγκριθεί, προβλέπεται η αύξηση των οργανικών θέσεων των Καταστημάτων Κράτησης και του Ι.Α.Α.Α. Βόλου σε (7.274)», στο δε Ενοποιημένο Σχέδιο Κυβερνητικής Πολιτικής (ΕΣΚΥΠ) για το 2023,^[72] «[α]ναφορικά με τα Σωφρονιστικά Καταστήματα, ολοκληρώθηκαν οι δύο προκηρύξεις του ΑΣΕΠ με την ανάληψη καθηκόντων από 640 μονίμους υπαλλήλους διαφόρων κατηγοριών και ειδικοτήτων, ενώ το επόμενο χρονικό διάστημα αναμένεται η ολοκλήρωση της διαδικασίας πρόσληψης επιπλέον 656 υπαλλήλων». Περαιτέρω, το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη έχει ανακοινώσει προσκλήσεις για τη διενέργεια υγειονομικών εξετάσεων εν όψει της πλήρωσης με σειρά προτεραιότητας τετρακοσίων δεκαέξι (416) θέσεων μόνιμου προσωπικού Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης για τη στελέχωση των Καταστημάτων Κράτησης, και τη διενέργεια υγειονομικών εξετάσεων, αθλητικών και ψυχοτεχνικών δοκιμασιών στο πλαίσιο της Προκήρυξης 9Κ/2021, με τις οποίες φαίνεται ότι οι σχετικές διαδικασίες βρίσκονται σε προχωρημένο στάδιο.^[73]

Οι ελληνικές αρχές παρουσιάζουν διάφορες αποσπασματικές πληροφορίες και αναφέρονται σε διαδικασίες προσλήψεων προσωπικού για τα σωφρονιστικά καταστήματα, ολοκληρωμένες ή εν εξελίξει, χωρίς να δίνουν ακριβή στοιχεία όσον αφορά την πραγματική κατάσταση στη στελέχωση των φυλακών (ο σχεδιασμός για 7.274 υπαλλήλους, ακόμη και αν εγκριθεί, αφορά οργανικές θέσεις που δεν διαφαίνεται πώς μπορούν να καλυφθούν). Δεν είναι σαφές πόσοι/ες ακριβώς υπάλληλοι εργάζονται στα σωφρονιστικά καταστήματα της χώρας, ποιες είναι οι ειδικότητές τους, πόσοι/ες απασχολούνται σε άλλες υπηρεσίες ή σε καθήκοντα διαφορετικά από αυτά που αντιστοιχούν στην κατηγορία στην οποία ανήκουν, πόσοι/ες υπάλληλοι αποχωρούν από την εργασία και σε ποιο βαθμό αντικαθίστανται, πόσα και ποια είναι τα κενά, κ.ο.κ. Παρ’ όλα αυτά, είναι αντιληπτό ότι ακόμη και αν το προσωπικό των φυλακών ενισχύθηκε ή ενισχύεται με τις προσλήψεις που έχουν γίνει ή θα γίνουν, αυτές δεν αλλάζουν ουσιωδώς την «κραυγαλέα τραγική» κατάσταση που περιγράφει η CPT. Τουναντίον, η πρόβλεψη για κατασκευή νέων φυλακών και αύξηση της συνολικής χωρητικότητάς τους κατά 3.000-4.500 θέσεις, εάν υλοποιηθεί, θα δημιουργήσει πρόσθετες ανάγκες οι οποίες είναι πιθανό να οδηγήσουν σε επανάληψη του φαινομένου που παρατηρείται στο Σωφρονιστικό Κατάστημα Δράμας και παρατηρήθηκε στο παρελθόν στις φυλακές της Νιγρίτας και των Χανίων: οι εγκαταστάσεις ολοκληρώθηκαν χωρίς να υπάρχει το προσωπικό που χρειάζεται για να λειτουργήσουν… Συνεπώς, η πρόσληψη νέων υπαλλήλων όλων των κλάδων και ειδικοτήτων, που γενικά αποτελεί στοιχείο μιας επεκτατικής πολιτικής ποινικής καταστολής, στην Ελλάδα εμφανίζεται ως απόλυτη ανάγκη για τη στοιχειώδη λειτουργία των υπαρχουσών φυλακών και όχι ως επιλογή για την ενίσχυση και τη μεγέθυνση του σωφρονιστικού συστήματος.

Γ. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ: ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΦΥΛΑΚΕΣ, ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΙ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΙ ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ

Η κυβερνητική βούληση να αναπτύξει το σωφρονιστικό σύστημα με το περίβλημα της αναμόρφωσης και της βελτίωσής του περιλαμβάνει την κατασκευή νέων φυλακών και τη σημαντική αύξηση της χωρητικότητάς τους που, εάν υλοποιηθεί, αναμένεται ότι θα διευκολύνει την αύξηση της χρήσης της φυλάκισης, του αριθμού των κρατουμένων και του δείκτη φυλάκισης (σε συνδυασμό με τις νομοθετικές εξελίξεις της ποινικής νομοθεσίας στην κατεύθυνση της ποινικής αυστηρότητας, με την επιβολή και την έκτιση ποινών μεγαλύτερης διάρκειας, καθώς το σύστημα των ποινικών κυρώσεων του Ποινικού Κώδικα του 2019 όχι μόνο δεν τέθηκε σε εφαρμογή, αλλά έχει υποστεί σοβαρά πλήγματα). Η πρόσληψη νέου προσωπικού εντάσσεται στην ίδια κατεύθυνση, ωστόσο υπό τις παρούσες συνθήκες λειτουργίας των ελληνικών φυλακών δεν λειτουργεί ως αυξητικός παράγοντας του σωφρονιστικού συστήματος, αλλά ως κάλυψη σοβαρών κενών του παρελθόντος. Υπό όποιο πρίσμα κι αν προσεγγιστούν τα δεδομένα, που συχνά είναι ελλιπή και ασαφή, το βασικό μήνυμα της ακολουθούμενης πολιτικής είναι σαφές και εναρμονισμένο με την επέκταση του ποινικοκατασταλτικού συστήματος, χωρίς όμως να τεκμηριώνεται πειστικά αν αυτή είναι δικαιολογημένη. Τίθεται λοιπόν το ερώτημα: γιατί χρειαζόμαστε τόσες φυλακές και, κατ’ επέκταση, περισσότερους κρατούμενους και περισσότερους επαγγελματίες φύλαξης, φρούρησης και σωφρονισμού; Η απάντηση δεν μπορεί να δοθεί χωρίς να εξεταστούν μια σειρά από ζητήματα που ανάγονται στην ευρύτερη προβληματική για τη διόγκωση του ποινικού κράτους και την έμφαση στην ασφάλεια και την καταστολή – ζητήματα τα οποία αφορούν τις ανάγκες ελέγχου του πληθυσμού, και ειδικότερα των τμημάτων του που υφίστανται περισσότερο την πίεση των διαδοχικών κρίσεων, αλλά δεν είναι δυνατόν να εξεταστούν στο πλαίσιο αυτής της μελέτης.

Παράρτημα Α - 2022-17-inf-gr

Παράρτημα Β - ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ 2021-2023 Πόρισμα

*. Σ. Παπά, Το χθες, 1978

[1] Κ. Παπαθανασίου, Γενικός Γραμματέας Αντεγκληματικής Πολιτικής, σε ομιλία του σε συνεδρίαση της Ειδικής Μόνιμης Επιτροπής Σωφρονιστικού Συστήματος και λοιπών Δομών Εγκλεισμού Κρατουμένων, με θέμα «Στρατηγικός Σχεδιασμός 2023» της Γενικής Γραμματείας Αντεγκληματικής Πολιτικής του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη (21 Δεκεμβρίου 2022, https://www.hellenicparliament.gr/Vouli-ton-Ellinon/ToKtirio/Fotografiko-Archeio/#d1d51fce-4982-4526-b784-af7300b1b968, ημερομηνία πρόσβασης: 29 Δεκεμβρίου 2022).

[2] Ν. 1851/1989 «Κώδικας Βασικών Κανόνων για τη Μεταχείριση των Κρατουμένων και άλλες διατάξεις» και Ν. 2776/1999 «Σωφρονιστικός Κώδικας», όπως τροποποιήθηκε με τον Ν. 4985/2022 «Αναμόρφωση και εκσυγχρονισμός Σωφρονιστικού Κώδικα – Τροποποιήσεις στον ν. 2776/1999 και άλλες διατάξεις» (βλ. Ευ. Φυτράκη, επιμ., Σωφρονιστικός Κώδικας και συναφή νομοθετήματα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σάκκουλα, 2022).

[3] Βλ. Δελτίο Τύπου Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη, 14 Δεκεμβρίου 2020, https://www.minocp.gov.gr/2020/12/14/14-12-2020-omilia-ypourgou-prostasias-tou-politi-michali-chrysochoidi-sti-vouli-sti-syzitisi-epi-tou-schediou-nomou-kyrosi-tou-kratikou-proypologismou-oikonomikou-etous-2021/

[4] Πρακτικά Βουλής, ΙΗ΄ Περίοδος, Σύνοδος Β΄, Συνεδρίαση ΡΛΖ΄, Παρασκευή 4 Ιουνίου 2021.

[5] Σ. Νικολάου, Ετοιμάζουμε την οικονομική φυλακή στη Χαλκίδα, Political, 238, σ. 8-9, https://www.political.gr/political-23-10-21/, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022.

[6] Σε ορθή απόδοση το σημείο αυτό πρέπει να αναγνωστεί ως εξής: «την ολοκλήρωση του καταστήματος στην Κρήτη ΙΙ, 600 θέσεων».

[7] Προεδρία της Κυβέρνησης, Γενική Γραμματεία Συντονισμού Ενοποιημένο Σχέδιο Κυβερνητικής Πολιτικής 2022, σ. 41, https://government.gov.gr/wp-content/uploads/2022/01/eskyp_2022-_fin2.pdf, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022.

[8] Προεδρία της Κυβέρνησης, Γενική Γραμματεία Συντονισμού. Ενοποιημένο Σχέδιο Κυβερνητικής Πολιτικής 2022, σ. 105.

[9] Ό. π., σ. 106.

[10] Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, Δελτίο Τύπου, 3 Ιανουαρίου 2022, με τίτλο «Ανέλαβε καθήκοντα ο νέος Γενικός Γραμματέας Αντεγκληματικής Πολιτικής», https://www.minocp.gov.gr/2022/01/03/03-01-2022-anelave-kathikonta-o-neos-genikos-grammateas-antegklimatikis-politikis/, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022.

[11] Η επίκληση αυτού του σχεδίου από την ελληνική κυβέρνηση ενώπιον της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης, στο πλαίσιο της μεταξύ τους επικοινωνίας για την παρακολούθηση της συμμόρφωσης των ελληνικών αρχών στις απαιτήσεις του άρθρου 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, και η εξαφάνιση του σχεδίου αυτού από κάθε βήμα δημοσίου διαλόγου στο εσωτερικό της χώρας, οδήγησαν στην αμφισβήτηση ακόμη και της ύπαρξής του: Hellenic League for Human Rights, Communication in accordance with Rule 9.2 of the Rules of the Committee of Ministers Concerning Nisiotis group of cases (34704/08), 13 January 2022, https://www.hlhr.gr/wp-content/uploads/2022/05/2022-communication-PRISONS-in-GR-CM-CoE_fin2.pdf, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022.

[12] Το κατατεθέν Πόρισμα διαβιβάστηκε με το υπ’ αριθ. πρωτοκόλλου 7017/4/26033-δ’/22.6.2022 έγγραφο του Υπουργού Προστασίας του Πολίτη προς τη Διεύθυνση Κοινοβουλευτικού Ελέγχου, Τμήμα Ερωτήσεων – Α.Κ.Ε. της Βουλής των Ελλήνων και παρατίθεται ως πρώτο παράρτημα στο παρόν. Φαίνεται, ωστόσο, ότι δεν είναι ολόκληρο, καθώς η ανάλυση των δράσεων ανά στρατηγικό στόχο περιέχει στοιχεία μόνο για δεκαπέντε δράσεις που εντάσσονται στον πρώτο από τους οκτώ συνολικά στρατηγικούς στόχους. Για τους υπόλοιπους επτά στόχους, δεν υπάρχει καμιά απολύτως ανάλυση στο κείμενο που κατατέθηκε!

[13] Βλ. Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής, Στρατηγικό Σχέδιο για το Σωφρονιστικό Σύστημα 2018-2020, Εθνικό Τυπογραφείο, σ. 15-16. Ν. Κουλούρης, Ο αναπροσανατολισμός του «σωφρονιστικού συστήματος», Εγκληματολόγοι, 4, Δεκέμβριος 2017, σ. 7 (https://drive.google.com/file/d/1m2_CaSbtmMHN9J-xu7wen505QMT0EuJT/view?pli=1, ημερομηνία πρόσβασης: 21.Δεκεμβρίου 2022).

[14]Βλ. ανωτέρω, υποσημείωση 12.

[15] Εντυπωσιάζει αρνητικά το σκεπτικό με το οποίο οι ελληνικές αρχές δικαιολογούν την απουσία χρονοδιαγραμμάτων που θα επέτρεπαν την παρακολούθηση της υλοποίησης του στρατηγικού σχεδιασμού (;) τους. Στην από 14 Ιουνίου 2022 απάντηση της Γενικής Γραμματείας Αντεγκληματικής Πολιτικής επί των παρατηρήσεων της Έκθεσης της Επιτροπής του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας (CPT) (βλ. κατωτέρω), «επισημαίνεται ότι το ακριβές χρονοδιάγραμμα κατασκευής και πραγματικής λειτουργίας των νέων Καταστημάτων θα προσδιοριστεί μετά την εκπόνηση τεχνικών, οικονομικών και άλλων εξειδικευμένων μελετών, δεδομένου ότι η υλοποίηση τ[ων] συγκεκριμένων έργων άπτεται αρμοδιοτήτων και άλλων Υπουργείων».

[16] 21 Δεκεμβρίου 2022, https://www.hellenicparliament.gr/Koinovouleftikes-Epitropes/Synedriaseis?met_id=40f138a8-e917-4a65-bcff-af27011fe40f, ημερομηνία πρόσβασης: 27 Δεκεμβρίου 2022.

[17] Βλ. ανωτέρω, υποσημείωση 2.

[18] Τα καταστήματα αυτά ήδη λειτουργούν εν τοις πράγμασι, πλήρως (η φυλακή της Τρίπολης) ή εν μέρει (η φυλακή των Γρεβενών), ως καταστήματα κράτησης για δράστες σεξουαλικών εγκλημάτων: Ά. Κασάπογλου, Δ. Κόρος, Ν. Κουλούρης, (Απο)δομώντας μια de facto κατηγορία κρατουμένων: Δράστες εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας, καθεστώτα κράτησης και προτάσεις επανένταξης, The Art of Crime, τ. 11, Νοέμβριος 2021, https://theartofcrime.gr/αποδομώντας-μια-de-facto-κατηγορία-κρατουμέ/, ημερομηνία πρόσβασης: 27 Δεκεμβρίου 2022.

[19]https://rm.coe.int/1680a7ce99 (στην ελληνική γλώσσα) και https://rm.coe.int/1680a7ce98 (στην αγγλική γλώσσα), ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022. Η ελληνόγλωσση εκδοχή παρατίθεται στο τέλος του παρόντος ως δεύτερο παράρτημα.

[20] Με τον Ν. 4985/2022: βλ. χαρακτηριστικά το πέμπτο κεφάλαιο με τίτλο «Οργάνωση και λειτουργία σωφρονιστικών καταστημάτων».

[21] Απάντηση της Γενικής Γραμματείας Αντεγκληματικής Πολιτικής επί των παρατηρήσεων της Έκθεσης της Επιτροπής του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας, 14 Ιουνίου 2022, σ. 15-16, https://rm.coe.int/1680a7ce98, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022.

[22] Βλ. Εικόνα 1.

[23] Η απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης για την κατάργηση όλων των καταστημάτων του κτιριακού συγκροτήματος φυλακών Κορυδαλλού και τη μετεγκατάστασή τους εκτός της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας ανακοινώθηκε αρχικά από τον ίδιο τον πρωθυπουργό Κ. Μητσοτάκη στις 20 Ιουλίου 2019 (https://www.lifo.gr/now/politics/mitsotakis-katedafizontai-oi-fylakes-korydalloy-kai-ginontai-parko-enopoieitai-ethniko, ημερομηνία πρόσβασης: 29 Δεκεμβρίου 2022). Σύμφωνα με τις σχετικές ανακοινώσεις, το νέο συγκρότημα φυλακών, χωρητικότητας 2.000 κρατουμένων, θα βρίσκεται σε πρώην στρατιωτικό χώρο (American Facilitation Camp) στον Ασπρόπυργο. Η πρώην Γενική Γραμματέας Αντεγκληματικής Πολιτικής Σ. Νικολάου, στις 20 Σεπτεμβρίου 2020, δήλωσε ότι το νέο «Δικαστικό Σωφρονιστικό Συγκρότημα Αθηνών» θα ήταν έτοιμο μέχρι τα μέσα του 2022 (https://www.tovima.gr/2020/09/20/society/telos-o-korydallos-to-2022-nees-sygxrones-fylakes-ston-aspopyrgo/, ημερομηνία πρόσβασης: 29 Δεκεμβρίου 2022). Στις 18 Νοεμβρίου 2020, ανακοινώθηκε ότι ξεκίνησαν τα έργα για «τη νέα Φυλακή που θα αντικαταστήσει τον Κορυδαλλό», ένα «Δικαστικό Σωφρονιστικό Κατάστημα» συνολικής χωρητικότητας 2.000 ατόμων σε 12 πτέρυγες, βάσει σχεδιασμού που «προβλέπει την ολοκλήρωση της κατασκευής εντός του 2022» (https://www.minocp.gov.gr/2020/11/18/18-11-2020xekinoun-ta-erga-gia-ti-nea-fylaki-pou-tha-antikatastisei-ton-korydallo/,ημερομηνία πρόσβασης: 28 Δεκεμβρίου 2022). Ωστόσο, παρά την εκτίμηση αυτή, σύμφωνα με τη μελέτη μετεγκατάστασης που δημοσιεύτηκε για δημόσια διαβούλευση στις 25 Οκτωβρίου 2021 («Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων του Ειδικού Πολεοδομικού Σχεδίου για τη χωρική οργάνωση και ανάπτυξη του νέου Δικαστικού Σωφρονιστικού Συγκροτήματος Αθηνών, σε τμήμα του Δημοσίου Ακινήτου ΑΒΚ 391 στο Δήμο Ασπρόπυργου Αττικής (μετεγκατάσταση του Καταστήματος Κράτησης Κορυδαλλού)»), https://ypen.gov.gr/anartisi-dimosiopoiisi-pros-to-koino-tis-stratigikis-meletis-perivallontikon-epiptoseon-sbe-tou-eps-gia-ti-choriki-organosi-kai-anaptyxi-tou-neou-dikastikou-sofronistikou-s/, ημερομηνία πρόσβασης: 29 Δεκεμβρίου 2022), η εκτιμώμενη περίοδος κατασκευής των σωφρονιστικών καταστημάτων στον Ασπρόπυργο με 12 πτέρυγες και χωρητικότητα 2.000 κρατουμένων είναι τέσσερα χρόνια (https://www.ethnos.gr/greece/article/179964/fylakeskorydalloyantistrofhmetrhshgiametegkatastash, ημερομηνία πρόσβασης: 29 Δεκεμβρίου 2022). Στις 9 Αυγούστου 2022, τα δεδομένα άλλαξαν πάλι. Σε δελτίο Τύπου που εκδόθηκε τότε για να ανακοινωθεί η υπογραφή σύμβασης μεταξύ του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη και του ΤΑΙΠΕΔ για τη μετεγκατάσταση του καταστήματος κράτησης Κορυδαλλού, που έχει εγκριθεί από την Κυβερνητική Επιτροπή Συμβάσεων Στρατηγικής Σημασίας με την απόφαση της 27^ης Δεκεμβρίου 2021 και έχει ενταχθεί στο Αναπτυξιακό Πρόγραμμα Συμβάσεων Στρατηγικής Σημασίας του ν. 4799/2021, αναφέρεται ότι «σύμφωνα με τον αρχικό προγραμματισμό, οι νέες κτιριακές εγκαταστάσεις […] θα περιλαμβάνουν 14 πτέρυγες, χωρητικότητας 200 ατόμων έκαστη», δηλαδή 800 θέσεις περισσότερες απ’ όσες είχε γίνει γνωστό από παλαιότερες ανακοινώσεις. Στις 9 Ιουνίου 2022, ο Κ. Παπαθανασίου, ο οποίος διαδέχθηκε τη Σ. Νικολάου, ενημέρωσε την Ειδική Μόνιμη Κοινοβουλευτική Επιτροπή Σωφρονιστικού Συστήματος και λοιπών Δομών Εγκλεισμού Κρατουμένων ότι η κατασκευή του νέου συγκροτήματος φυλακών στον Ασπρόπυργο δεν θα ολοκληρωθεί πριν από το 2028 (https://www.hellenicparliament.gr/Vouli-ton-Ellinon/ToKtirio/Fotografiko-Archeio/#d8b0a345-ff52-469c-86a7-aeb0009628bd, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022), δηλαδή τουλάχιστον έξι χρόνια αργότερα από την αρχική εκτίμηση! Ο ίδιος, σε άλλη ομιλία του ενώπιον της Επιτροπής, στις 21 Δεκεμβρίου 2022 (βλ. ανωτέρω, υποσημείωση 2), τόνισε ότι «είναι μεγάλο το έργο και δυστυχώς ο χρόνος θα υπερβεί τα δύο με τρία χρόνια και κατά την άποψή μου, ίσως και τέσσερα χρόνια, προκειμένου να ολοκληρωθεί αυτό το εμβληματικό έργο» .

[24] Βλ. φωτογραφία του Σωφρονιστικού Καταστήματος Νικηφόρου Δράμας, κάτω από τον τίτλο του κειμένου.

[25] Από τις επίσημες ανακοινώσεις του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη, φαίνεται ότι η παράδοση έγινε μια εβδομάδα αργότερα: 18-06-2020, Δελτίο Τύπου για την επίσκεψη του Υφυπουργού Προστασίας του Πολίτη στη Δράμα, όπου παρέστη στην παραλαβή του νέου Σωφρονιστικού Καταστήματος Κράτησης Δράμας, μαζί με τη Γενική Γραμματέα Αντεγκληματικής Πολιτικής και τον Αρχηγό της ΕΛ.ΑΣ. (https://www.minocp.gov.gr/2020/06/18/18-06-2020-deltio-typou-gia-tin-episkepsi-tou-yfypourgou-prostasias-tou-politi-sti-drama-opou-paresti-stin-paralavi-tou-neou-sofronistikou-katastimatos-kratisis-dramas-mazi-me-tin-geniki-grammatea/, ημερομηνία πρόσβασης: 29 Δεκεμβρίου 2022).

[26] Σύμφωνα με τις δηλώσεις του Γενικού Γραμματέα Αντεγκληματικής Πολιτικής Κ. Παπαθανασίου στην αρμόδια για στο σωφρονιστικό σύστημα Ειδική Μόνιμη Επιτροπή της Βουλής (12 Δεκεμβρίου 2022, ανωτέρω, υποσημείωση 2), «η Δράμα είναι ήδη έτοιμη και αύριο, συγκεκριμένα, ορίζεται και το διευθυντικό προσωπικό που θα αναλάβει εκεί, δηλαδή, ο διευθυντής, ο αρχιφύλακας, οι φύλακες και η εξωτερική φρουρά, ώστε να αρχίσει να λειτουργεί σταδιακά. Δηλαδή, θα λειτουργήσει σαν μια πτέρυγα 50 κρατουμένων και αργότερα άλλοι 50. Μέσα στο πρώτο εξάμηνο του 2023 θα λειτουργήσουν και οι 600 θέσεις […] του συγκεκριμένου Καταστήματος. Αυτό, θα επιφέρει, όπως καταλαβαίνετε, μεγάλη αποσυμφόρηση στα υπόλοιπα Καταστήματα. Έχουμε τεράστιο πρόβλημα στα Καταστήματα, ας πούμε, πρώτης γραμμής, όπως είναι η Χίος και η Κομοτηνή, κυρίως από κρατούμενους που έχουν σχέση με τη λαθραία διακίνηση».

[27] Βλ. Εικόνα 3.

[28] Και πάλι σύμφωνα με όσα είπε ο Γενικός Γραμματέας Αντεγκληματικής Πολιτικής στις 21 Δεκεμβρίου 2022 στην αρμόδια για το σωφρονιστική σύστημα Ειδική Μόνιμη Επιτροπή της Βουλής (βλ. υποσημείωση 24), «και στην Κρήτη είναι έτοιμο κατά 80% με 85%, απ’ ότι μας είπε η ΚΤΥΠ, η οποία έχει αναλάβει το έργο. Το έργο το έχει αναλάβει ιδιωτική εταιρεία, η ΙΝΤΡΑΚΑΤ. Η ΚΤΥΠ είναι η επιβλέπουσα την όλη διαδικασία και μας είπε ότι μέχρι το καλοκαίρι θα παραδοθεί και αυτό, θα είναι έτοιμο. Άρα, δύο μεγάλα Καταστήματα εντός του 2023 μπορούν να λειτουργήσουν».

[29] Βλ. δελτίο Τύπου της Γενικής Γραμματείας Αντεγκληματικής Πολιτικής από 27 Απριλίου 2021 με τίτλο «Έγινε το πρώτο βήμα για την κατασκευή νέου Καταστήματος Κράτησης στα Ιωάννινα» (https://www.minocp.gov.gr/2021/04/27/27-04-2021-egine-to-proto-vima-gia-tin-kataskevi-neou-katastimatos-kratisis-sta-ioannina/, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022). Στο δελτίο αυτό αναφέρεται ότι υπεγράφη προγραμματική σύμβαση μεταξύ του υπουργείου Εθνικής Άμυνας και της Γενικής Γραμματείας Αντεγκληματικής Πολιτικής για την κατασκευή καταστήματος κράτησης στην Ήπειρο δυναμικότητας 600 κρατουμένων, που θα αναγερθεί εκτός του αστικού ιστού και σ’ αυτό θα μετεγκατασταθεί το υπάρχον Κατάστημα Κράτησης στο Σταυράκι Ιωαννίνων. Η υπογραφείσα σύμβαση αφορά την επιλογή του κατάλληλου ακινήτου, την εκπόνηση προμελετών και μελετών για το έργο, καθώς και τον σχεδιασμό της διαδικασίας για την κατασκευή του νέου Καταστήματος Κράτησης μέσω Σύμπραξης Δημοσίου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ), κατά το πρότυπο της μετεγκατάστασης του συγκροτήματος των φυλακών κορυδαλλού στον Ασπρόπυργο. Στις 22 Μαΐου 2022, αναρτήθηκε προς ανοικτή δημόσια διαβούλευση η Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων του Ειδικού Πολεοδομικού Σχεδίου για τη χωρική οργάνωση και ανάπτυξη του Νέου Γενικού Καταστήματος Κράτησης Ηπείρου (https://ypen.gov.gr/anoichti-dimosia-diavoulefsi-tis-stratigikis-meletis-perivallontikon-epiptoseon-s-m-p-e-tou-eidikou-poleodomikou-schediou-e-p-s-gia-ti-choriki-organosi-kai-anaptyxi-tou-neou-genikou-katastimatos/, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022).

[30] Στο δελτίο Τύπου που εξέδωσε στις 7 Οκτωβρίου 2021 η Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής με τον τίτλο «Νέο Κατάστημα Κράτησης 1.000 κρατουμένων στη Χαλκίδα», αναφέρεται σαφώς ότι αυτό θα ανεγερθεί εντός της προσεχούς πενταετίας και θα έχει χωρητικότητα 1.000 (!) κρατουμένων οι οποίοι εμπλέκονται αποκλειστικά σε εγκλήματα οικονομικής φύσεως: https://www.minocp.gov.gr/2021/10/07/07-10-2021-neo-katastima-kratisis-1-000-kratoumenon-sti-chalkida/, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022. Στο ίδιο δελτίο Τύπου προστίθεται ότι τις επόμενες ημέρες θα ολοκληρωνόταν η εδαφολογική μελέτη προκειμένου να αναλάβει η Αρχαιολογική Υπηρεσία καθώς και ότι τις μελέτες θα συντόνιζε η Μονάδα Μελετών και Κατασκευών του ΓΕΕΘΑ (ΜΟΜΚΑ).

[31] Βλ. το από 28-12-2020 δελτίο Τύπου του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη με τίτλο «Πρόταση για σωφρονιστικό ίδρυμα ανοιχτού τύπου στη Μεγαλόπολη» (https://www.minocp.gov.gr/2020/12/28/28-12-2020-protasi-gia-sofronistiko-idryma-anoichtou-typou-sti-megalopoli/, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022), όπου αναφέρεται ότι στις 21 Δεκεμβρίου 2020 έγινε συνάντηση μεταξύ του τότε Υπουργού Μ. Χρυσοχοΐδη, του Υφυπουργού Λ. Οικονόμου και του δημάρχου Μεγαλόπολης Α. Χριστογιαννόπουλου, κατά την οποία «ο δήμαρχος ενημέρωσε για την πρόθεση του δήμου να φιλοξενήσει στην περιοχή σωφρονιστικό ίδρυμα ανοιχτού τύπου, στα πλαίσια της μεταλιγνιτικής εποχής που ανοίγεται στη Μεγαλόπολη», πρόταση που έγινε καταρχήν δεκτή. Στις 22 Ιουνίου 2021, ανακοινώθηκε ότι κατατέθηκε στον Δήμο Μεγαλόπολης πόρισμα της επιτροπής αξιολόγησης που είχε συσταθεί ειδικά για τον σκοπό αυτόν, για τη θέση στην οποία προτείνεται να κατασκευαστεί Κατάστημα Κράτησης ανοικτού τύπου για καταδικασθέντες με μικρές ποινές, στο πλαίσιο της αποκατάστασης των συνεπειών από την απολιγνιτοποίηση των μονάδων της Μεγαλόπολης (τίτλος: «Νέο Κατάστημα Κράτησης Εργασίας στη Μεγαλόπολη», https://www.minocp.gov.gr/2021/06/22/22-06-2021-neo-katastima-kratisis-ergasias-sti-megalopoli/, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022).

[32] 08-09-2022, Τάκης Θεοδωρικάκος: Σημαντικά βήματα προόδου για την αναβάθμιση του σωφρονιστικού συστήματος της χώρας, https://www.minocp.gov.gr/2022/09/08/08-09-2022-takis-theodorikakos-simantika-vimata-proodou-gia-tin-anavathmisi-tou-sofronistikou-systimatos-tis-choras/, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022.

[33]Βλ. ανωτέρω, υποσημείωση 20.

[34] https://www.minocp.gov.gr/2022/10/25/25-10-2022-takis-theodorikakos-eksygchronizoume-to-sofronistiko-systima-kai-tis-synthikes-gia-tous-kratoumenous-afstiropoioume-to-plaisio-ton-adeion-gia-isovites-dolofonous-vias/

[35] σ. 64, https://government.gov.gr/wp-content/uploads/2022/12/ΕΣΚυΠ_2023.pdf, ημερομηνία πρόσβασης: 27 Δεκεμβρίου 2022.

[36] Ό. π., σ. 155-156.

[37] https://www.insider.gr/oikonomia/207572/pote-bgainoyn-ta-sdit-gia-ti-metegkatastasi-ton-fylakon. Βλ. και https://www.ot.gr/2021/11/11/inside-stories/ola-osa-prepei-na-gnorizoume-gia-tis-metegkatastaseis-ton-fylakon-korydallou-ioanninon-kai-xalkidas-me-ti-methodo-sdit/, ημερομηνία πρόσβασης: 27 Δεκεμβρίου 2022.

[38] Δεν περιλαμβάνονται εδώ οι θέσεις κράτησης στις τρεις πτέρυγες των φυλακών Νιγρίτας και Χανίων που άρχισαν να χρησιμοποιούνται πολύ μετά την έναρξη λειτουργίας των καταστημάτων αυτών.

[39] Σύμφωνα με παλαιότερες δηλώσεις του Υφυπουργού Προστασίας του Πολίτη, στοχρονοδιάγραμμα του έργου προβλεπόταν η παράδοση του έργου από το καλοκαίρι του 2022 (https://www.ethnos.gr/Politics/article/154846/oikonomoytokalokairitoy2022thaeinaietoimotoneosofronistikokatasthmasthneapolh, ημερομηνία πρόσβασης: 29 Δεκεμβρίου 2022).

[40] Βλ. Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής, Στατιστικά στοιχεία κρατουμένων, https://www.ggap.gov.gr/statistika-stoixeia-kratoumenon/, ημερομηνία πρόσβασης: 27 Δεκεμβρίου 2022. Όλες οι πληροφορίες που παρατίθενται στη συνέχεια για την επίσημη χωρητικότητα των εν λειτουργία σωφρονιστικών καταστημάτων προέρχονται από αυτά τα στοιχεία.

[41] Έχει εντοπιστεί δημοσίευμα στο οποίο γίνεται αναφορά σε 12 πτέρυγες και 2.000 θέσεις (https://www.ethnos.gr/greece/article/133680/neoskorydallosxekinoyntaergagiathfylakhmekatedafiseisstonaspropyrgo, ημερομηνία πρόσβασης: 29 Δεκεμβρίου 2022).

[42] S. Snacken, I. Carbunaru, Ν. Koulouris, Reducing Prison Overcrowding in Greece, 2021 αδημοσίευτη επικαιροποίηση της ομότιτλης Έκθεσης των M. Palma, S. Snacken, V. Theis, I. Carbunaru, 2019, στο πλαίσιο του έργου Provision of consultancy services in the area of penitentiary 2019/AO/37 to strengthen prison healthcare in Greece, Council of Europe, Criminal Law Co-operation Unit – CLCU, Action against Crime Department. Βλ. M. Palma, S. Snacken, V. Theis, I. Carbunaru, Αντιμετωπίζοντας το πρόβλημα του υπερπληθυσμού στις ελληνικές φυλακές, The Art of Crime, 6, Μάιος 2019, https://theartofcrime.gr/aντιμετωπίζοντας-το-πρόβλημα-του-υπερ/, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022.

[43]https://www.ppel.gov.gr/o-schediasmos-ke-o-programmatismos-tou-sdam-antikimeno-enimerosis-apo-ton-anapliroti-ipourgo-anaptixis-ke-ependiseon-niko-papathanasi-pros-ton-periferiarchi-peloponnisou-p-nika-ke-dimarchous/, ημερομηνία πρόσβασης: 29 Δεκεμβρίου 2022.

[44]https://www.tovima.gr/2021/10/05/society/volos-oloklironetai-to-kentro-kratisis-neon-kai-anilikon/, https://www.aftodioikisi.gr/ipourgeia/dimioyrgeitai-neo-polydynamo-kentro-kratisis-neon-kai-anilikon-kratoymenon-stin-kassaveteia-voloy/, https://www.liberal.gr/epikairotita/bolos-se-tria-hronia-stamata-i-leitoyrgia-toy-eidikoy-katastimatos-kratisis-neon, ημερομηνία πρόσβασης: 28 Δεκεμβρίου 2022.

[45] Βλ. ανωτέρω, υποσημείωση 41.

[46] Τα στοιχεία επικαιροποιήθηκαν μετά την υποβολή του κειμένου προς δημοσίευση στο παρόν τεύχος, κατά το στάδιο της επιμέλειας.

[47] White Paper on Prison Overcrowding, CM(2016)121-add3, p. 7. par. 20, https://rm.coe.int/white-paper-on-prison-overcrowding-cm-2016-121-add3-e/16807c886b, ημερομηνία πρόσβασης: 27 Δεκεμβρίου 2022.

[48] Ό. π., σ. 7, §. 22, United Nations Office on Drugs and Crime, Handbook on Strategies to Reduce Overcrowding in Prisons, Criminal Justice Handbook Series, Νέα Υόρκη: United Nations, 2013 σ. 162, https://www.unodc.org/documents/justice-and-prison-reform/Overcrowding_in_prisons_Ebook.pdf, ημερομηνία πρόσβασης: 27 Δεκεμβρίου 2022.

[49] Α. Rutherford, Prisons and the Process of Justice; The Reductionist Challenge. Λονδίνο: Heinemann, 1986, σ. 43 κ.ε.

[50] Βλ. Ν. Κουλούρης, Επιτήρηση και ποινική δικαιοσύνη. Οι εναλλακτικές κυρώσεις και η διασπορά της φυλακής. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2009, σ. 131-132.

[51] Το Συμβούλιο της Ευρώπης, με τη Σύσταση R (99) 22 για τον υπερπληθυσμό των καταστημάτων κράτησης και την αύξηση του αριθμού των κρατουμένων, και με τη Λευκή Βίβλο για τον Υπερπληθυσμό των Καταστημάτων Κράτησης, τάσσεται υπέρ της περιοριστικής πολιτικής. Στα κείμενα αυτά, υπάρχει η προτροπή προς τα κράτη μέλη να ενισχύσουν τις μη στερητικές της ελευθερίας ποινές και να εφαρμόσουν αντίστοιχα μέτρα σε όλα τα στάδια της προδικασίας, της κύριας διαδικασίας και κατά την έκτιση της ποινής (βλ. τις εκθέσεις των εμπειρογνωμόνων στο πλαίσιο του έργου Provision of consultancy services in the area of penitentiary 2019/AO/37 to strengthen prison healthcare in Greece, Council of Europe, Criminal Law Co-operation Unit – CLCU, Action against Crime Department, ανωτέρω, υποσημ. 43).

[52] S. Snacken, A Reductionist Penal Policy and European Human Rights Standards, European Journal of Criminal Policy and Research, (12) 2013, σ. 143-164.

[53] Βλ. ανωτέρω, υποσημείωση 43.

[54] Βλ. χαρακτηριστικά Κ. Κοσμάτου, Οι νέες νομοθετικές επιλογές στο πεδίο έκτισης της ποινής, Αντιγόνη. Το ερώτημα, τ. 1 (2), 2021, σ. 9 επ., και τις συμβολές των Ευ. Φυτράκη, Ποινικός λαϊκισμός και (νέα) σωφρονιστική πολιτική, Γ. Νικολόπουλου, Πρόσφατες μεταβολές στο ελληνικό σωφρονιστικό δίκαιο: Θέσεις και επισημάνσεις του «Συνηγόρου του Πολίτη», Μ. Σκανδάμη, Οι νέες σωφρονιστικές ρυθμίσεις και η απειλή του τέλους της σωφρονιστικής πολιτικής και Ν. Κουλούρη, Η μεταχείριση των κρατουμένων στο εδώλιο της ασφάλειας και η σύνθλιψη του θεσμικού χώρου της κοινωνικής επανένταξής τους, Εγκληματολόγοι, τ. 9, Νοέμβριος 2021, https://drive.google.com/file/d/1yD2rwuIATwfQgEYTysKC4iCJqSda4MgT/view, ημερομηνία πρόσβασης: 28 Δεκεμβρίου 2022.

[55] M. F. Aebi, E. Cocco, L. Molnar, M.M. Tiago. SPACE I - 2021 – Council of Europe Annual Penal Statistics: Prison populations. Council of Europe, 2022, σ. 2-3, https://wp.unil.ch/space/files/2022/12/SPACE-I_2021_FinalReport.pdf, ημερομηνία πρόσβασης: 27 Δεκεμβρίου 2022.

[56] Βλ. ανωτέρω, υποσημ. 55, και https://www.statista.com/statistics/957501/incarceration-rate-in-europe/, ημερομηνία πρόσβασης: 28 Δεκεμβρίου 2022.

[57] Βλ. τις εκθέσεις των εμπειρογνωμόνων στο πλαίσιο του έργου Provision of consultancy services in the area of penitentiary 2019/AO/37 to strengthen prison healthcare in Greece, Council of Europe, Criminal Law Co-operation Unit – CLCU, Action against Crime Department, ανωτέρω, υποσημ. 43.

[58] 03-01-2023, Κοινό δελτίο Τύπου Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη και Ελληνικής Αστυνομίας σχετικά με τον απολογισμό δραστηριότητας έτους 2022 σε βασικούς δείκτες εγκληματικότητας για την ασφάλεια των πολιτών, https://www.minocp.gov.gr/2023/01/03/03-01-2022-koino-deltio-typou-ypourgeiou-prostasias-tou-politi-kai-ellinikis-astynomias-schetika-me-ton-apologismo-drastiriotitas-etous-2022-se-vasikous-deiktes-egklimatikotitas-gia-tin-asfaleia-ton/ (προστέθηκε μετά την υποβολή του κειμένου προς δημοσίευση στο παρόν τεύχος, κατά το στάδιο της επιμέλειας).

[59] N. Koulouris, Training needs assessment report – Greece, Contribution to the project B-COMPETENT: Boosting Competences in Penitentiary Staff in Europe, the European Centre Foundation and the Albanian Ombudsman, November 2021, 19 σελ., https://d1siqfdbm539b3.cloudfront.net/media/resource/164153e28458427db78767882026ea71.pdf, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Δεκεμβρίου 2022.

[60] Βλ. ανωτέρω, υποσημείωση 21.

[61] ΟΣΥΕ, Διεκδικητικό Πλαίσιο 2022-2024, https://osye.org.gr/διεκδικητικο-πλαισιο-τησ-ομοσπονδια/, ημερομηνία πρόσβασης: 28 Δεκεμβρίου 2022.

[62]https://www.minocp.gov.gr/2021/11/16/16-11-2021-prokiryxi-plirosis-me-seira-proteraiotitas-tetrakosion-dekaexi-416-theseon-monimou-prosopikou-defterovathmias-ekpaidefsis-gia-tin-stelechosi-ton-katastimaton-kratisis-tou-ypourgeiou-pros/, ημερομηνία πρόσβασης: 28 Δεκεμβρίου 2028

[63] Βλ. σημεία 7 και 8 του Διεκδικητικού Πλαισίου 2022-2024 της ΟΣΥΕ, ανωτέρω, υποσημείωση 61.

[64]https://insidestory.gr/article/covid19-proskinio-hronia-provlimata-fylakon, ημερομηνία πρόσβασης: 28 Δεκεμβρίου 2022.

[65] Έκθεση προς την ελληνική κυβέρνηση κατά την επίσκεψη που πραγματοποίησε στην Ελλάδα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Εξευτελιστικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (CPT) από τις 22 Νοεμβρίου 2021 έως την 1^η Δεκεμβρίου 2021, παρ. 47, σ. 50, https://rm.coe.int/1680a7ce97, ημερομηνία πρόσβασης: 28 Δεκεμβρίου 2022.

[66] παρ. 24, σ. 27

[67] σ. 52-53, παρ. 52

[68] σ. 53, παρ. 52

[69] σ. 55, παρ. 5

[70] M.F.Aebi, E. Cocco, L.Molnar, M.M. Tiago, Prisons and Prisoners in Europe 2021: Key Findings of the SPACE I report, figure 10, p. 11, https://wp.unil.ch/space/files/2022/05/Aebi-Cocco-Molnar-Tiago_2022_Prisons-and-Prisoners-in-Europe-2021_Key-Findings-SPACE-I_-220404.pdf, ημερομηνία πρόσβασης: 28 Δεκεμβρίου 2022.

[71] σ. 22-24, βλ. ανωτέρω, υποσημείωση 21. Στη σ. 25 παρατίθεται αναλυτικός πίνακας κατανομής των οργανικών θέσεων σύμφωνα με τον «υπό εξέλιξη σχεδιασμό».

[72] σ. 61, βλ. ανωτέρω, υποσημείωση 36.

[73]https://www.minocp.gov.gr/2022/09/21/21-09-2022-anakoinosi-prosklisi-gia-ti-dienergeia-ygeionomikon-exetaseon-gia-tin-plirosi-me-seira-proteraiotitas-tetrakosion-dekaexi-416-theseon-monimou-prosopikou-defterovathmias-ekpaidefsis-gia-t/, https://www.minocp.gov.gr/2022/10/13/13-10-2022-anakoinosi-prosklisi-gia-ti-dienergeia-ygeionomikon-exetaseon-athlitikon-kai-psychotechnikon-dokimasion/, ημερομηνία πρόσβασης: 28 Δεκεμβρίου 2022.