Ένα από τα βασικά ερωτήματα που απασχολούν τους ακαδημαϊκούς των Κοινωνικών & Ποινικών Επιστημών και των εκπροσώπων των ΜΜΕ αλλά και την κοινή γνώμη σχετικά με το λεγόμενο «graffiti», είναι κατά πόσο προσδιορίζεται ως εγκληματική πράξη ή ως τέχνη. Το συγκεκριμένο κείμενο θα παρουσιάσει την κοινωνιολογική – εγκληματολογική οπτική. Κρίνεται απαραίτητο από τη γραφούσα, να οριστεί το τι είναι έγκλημα τέχνης, έγκλημα κατά της ιδιοκτησίας («φθορά ξένης ιδιοκτησίας») και τέχνη, αλλά και τις επιμέρους έννοιες που εμφανίζονται σε αυτά, όπως το graffiti, street art, ελευθερία της τέχνης κ.ο.κ.

Ξεκινώντας από τον τίτλο, από τον ορισμό της τέχνης προς τον ορισμό του graffiti, η τέχνη είναι δύσκολο να ορισθεί. Στην κάθε μία ξεχωριστή περίπτωση, μόνο, μπορούμε να ορίσουμε εάν «ένα έργο φέρει την καλλιτεχνική ιδιότητα βάσει συνεφαρμογής περισσοτέρων κριτηρίων»[1], ενώ, οι ειδικοί ορίζουν την τέχνη ως το «προϊόν της παραγωγικής και δημιουργικής ικανότητας του ανθρώπου»[2].

Σύμφωνα με το Σύνταγμα της χώρας μας, στο άρθρο 16 στην παράγραφο 1 1975 / 1986 / 2001 / 2008, αναφέρεται, χωρίς επιφύλαξη νόμου, ότι «η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες»[3]. Το ίδιο αναφέρεται και στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (άρθρο 13, «ΙΙ. Ελευθερίες»)[4]. Όμως, το δικαιώμα στην ελευθερία της τέχνης αντιδιαστέλλεται από το άρθρο 14 / παράγραφος 1 όπου με αυτό προστατεύεται η ελευθερία της γνώμης και της έκφρασης με επιφύλαξη νόμου[5], κάτι που σημαίνει τελικώς ότι «στην τέχνη μπαίνουν όρια», αυτά του ποινικού νόμου.

Έτσι, κατά τον ελληνικό Ποινικό Κώδικα, σύμφωνα με το άρθρο 381 / παράγραφος 1 («φθορά ξένης ιδιοκτησίας»), «όποιος με πρόθεση καταστρέφει ή βλάπτει ξένο (ολικά ή εν μέρει) πράγμα ή με άλλον τρόπο καθιστά ανέφικτη τη χρήση του τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι δύο ετών», το οποίο συγκεκριμενοποιείται στο άρθρο 382 / παράγραφος 4 («διακεκριμένες περιπτώσεις φθοράς»)[6]. Ακόμη, στο άρθρο 420 («παραβάσεις διατάξεων για τους δρόμους») μπορεί να ειπωθεί ότι ο νομοθέτης με αυτή τη διατύπωση απαγορεύει το λεγόμενο «street art» ή αλλιώς «τέχνη του δρόμου»[7].

Μέχρι στιγμής, το «graffiti» ή αλλιώς η «τοιχογραφία» και το «street art» ή αλλιώς η «τέχνη του δρόμου» είναι εκείνες οι συμπεριφορές που συμπεριλαμβάνονται στις παραπάνω διατάξεις του ελληνικού ποινικού νόμου όταν συμβαίνουν. Δηλαδή, το graffiti «αναφέρεται σε λέξεις, φιγούρες, εικόνες - φωτογραφίες, καρικατούρες και ζωγραφιές, οι οποίες αποτυπώνονται πάνω σε επιφάνειες, οι ιδιοκτήτες των οποίων δεν έχουν δώσει άδεια γι’ αυτή τη δραστηριότητα»[8]. Αντιθέτως, το street art «αναφέρεται σε μεμβράνες πολυγράφου (στένσιλς), αυτοκόλλητα και σε αφίσες που τοποθετούνται πάνω σε επιφάνειες οι ιδιοκτήτες των οποίων δεν έχουν δώσει άδεια γι’ αυτή τη δραστηριότητα»[9]. Θα λέγαμε ότι είναι αρκετά εμφανείς οι διαφορές μεταξύ αυτών των μορφών της τέχνης και οι υπό – κατηγορίες τους, αλλά και η μοναδική τους ομοιότητα σε σχέση με την ποινική τυπικότητα.

Από την άλλη πλευρά, το έγκλημα τέχνης προσδιορίζεται από τη ξενόγλωσση βιβλιογραφία ως οργανωμένο έγκλημα που έχει ως σκοπό την απάτη, την κλοπή, τη διακίνηση, την πλαστογραφία, το ξέπλυμα χρήματος και τον βανδαλισμό έργων τέχνης αντικειμενικής – κοινωνικής / δημόσιας και υποκειμενικής / ιδιωτικής αξίας (από πίνακες ζωγραφικής, φωτογραφίες, γλυπτά, διακοσμητικά αντικείμενα, αντίκες, μέχρι και βιβλία αλλά και αρχαία νομίσματα κ.ά)[10].

Επομένως, το graffiti μπορεί να προσδιοριστεί ως μία κοινωνική συμπεριφορά η οποία απαγορεύεται από τον ποινικό νόμο μεν, αλλά όχι ως κυριολεκτικός βανδαλισμός με την έννοια της κατακρεούργησης – σοβαρής βλάβης ξένης ιδιοκτησίας, παρά μόνο στις περιπτώσεις που συντρέχουν και τα δύο μαζί (τότε είναι και έγκλημα και τέχνη, δηλαδή, βανδαλισμός). Η κατηγοριοποίηση του Cohen σχετικά με τα κίνητρα του βανδαλισμού έχοντας ως μέσο την τέχνη μπορεί να συνεισφέρει στον παραπάνω διαχωρισμό:

• «Βανδαλισμός που έχει ως σκοπό: την απόκτηση χρημάτων ή περιουσιακών στοιχείων.

Ø Τακτικός βανδαλισμός: ζημία ως συνειδητή τακτική για να επιτευχθεί ένα άλλο αποτέλεσμα (αυτό του καλλιτέχνη).
Ø Ιδεολογικός βανδαλισμός: ζημία που έχει ως στόχο την έκφραση ή την επικοινωνία, π.χ. συνθήματα σε κτίρια.
Ø Εκδικητικός βανδαλισμός: ζημία που γίνεται για την εκδίκηση, π.χ. σπάσιμο παραθύρων σε σχολείο εξ αιτίας άδικων καθηγητών.
Ø Βανδαλισμός ως παιχνίδι: ζημία που μπορεί να συμβεί συμπτωματικά ή σκόπιμα ως μέρος του παιχνιδιού ή του ανταγωνισμού, π.χ. ποιος μπορεί να σπάσει τα περισσότερα παράθυρα στο σχολείο.
Ø Κακόβουλος βανδαλισμός: ζημία ως έκφραση της οργής ή της απογοήτευσης, π.χ. οι ρωγμές σε ακριβά κι όχι μόνο αυτοκίνητα, ρατσιστικά σχόλια για συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων.
Ø Αβλαβής βανδαλισμός: ζημία σε περιουσία που ορίζεται από τη νεολαία ως ασήμαντη ή χωρίς αξία, π.χ. «κουτσούρεμα» καθισμάτων στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς»[11].

Από την τυπολογία περί βανδαλισμού του Cohen, μπορούμε να αντιληφθούμε ότι, πρώτον, το κίνητρο βρίσκεται σε αλληλεξάρτηση με το μέσο με το οποίο ο καλλιτέχνης / ο αναρχικός / το παιδί / το μέλος μιας ανήλικης ή ενήλικης συμμορίας θα αποφασίσει να τελέσει την πράξη του και δεύτερον, το graffiti ως ζωγραφιά ή έργο τέχνης σε δημόσιο τοίχο, στην παραπάνω τυπολογία, μπορεί να συμπεριληφθεί μόνο στον αβλαβή βανδαλισμό διότι το μέσο που χρησιμοποιεί ο «δράστης» είναι το σπρέϋ[12].

Συνήθως, οι «τοιχογραφίες» που πραγματοποιούνται από νεαρά άτομα, ηλικίας 13 – 35, είτε με άδεια από τον εκάστοτε δήμο περιοχής / ιδιοκτήτη περιουσίας είτε όχι, κυρίως, όπως δείχνουν οι θεωρητικές και οι εμπειρικές μελέτες, ποικίλουν ανάλογως την παγκόσμια κατάσταση (κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές συνθήκες)  και την – κάθε φορά – εθνική κατάσταση της χώρας απ’ όπου κατάγεται ο καλλιτέχνης[13]. Ο τελευταίος, σύμφωνα με την εγκληματολογική «θεωρία τεχνικών εξουδετέρωσης», δεν θεωρεί πως διαπράττει κάποιο έγκλημα. Δικαιολογεί την πράξη του και συνεχίζει να «χτυπά» και σε άλλους τοίχους[14].

Ωστόσο, όλες οι τοιχογραφίες διακρίνονται από τον συμβολικό τους χαρακτήρα, όπως π.χ. με τα κοινωνικά μηνύματα που εκπέμπουν – καθ’ ότι δίνουν «φωνή» σε περιθωριοποιήμενες ομάδες ανθρώπων[15] που σύμφωνα με την εγκληματολογική «θεωρία της ετικέττας» έχουν πρωτογενώς παρεκκλίνει[16].

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, παρόμοιο με έργα τέχνης – ζωγραφιές που παρουσιάζονται εδώ και που ορισμένοι άνθρωποι εξοργίζονται με αυτά, ήταν το graffiti της κουκουβάγιας στην περιοχή του Μεταξουργείου στην Αθήνα από τον καλλιτέχνη της street art, WD (Wild Drawing) και πιο συγκεκριμένα επί της οδού Κωνσταντίνου Παλαιολόγου & Σάμου λόγω του φεστιβάλ «Το μικρό Παρίσι των Αθηνών», που συνδιοργάνωσαν ο Δήμος Αθηναίων και η Περιφέρεια Αττικής, με την υποστήριξη της γαλλικής πρεσβείας στην Ελλάδα. Όμως, προκάλεσε παγκόσμιο θαυμασμό από ομοϊδεάτες και μη, διότι, όπως αναφέρει και ο ίδιος, «η κουκουβάγια συμβολίζει τη σοφία και είναι διάσημη για την εξαιρετικά καλή όρασή της σε μακρινές αποστάσεις - ιδιαίτερα σε χαμηλό φωτισμό. Σήμερα η Ελλάδα, και όχι μόνο, βιώνει μια πολύ σκοτεινή φάση και νομίζω ότι είναι ώρα για εμάς να θυμηθούμε τη σοφία αυτού του πλάσματος» έγραψε ο καλλιτέχνης WD σε ανάρτησή του στα διαδικτυακά κοινωνικά δίκτυα[17].

[1] Οι λόγοι της δυσκολίας αποτύπωσης ενός καθολικού ορισμού για την έννοια της τέχνης, αναφέρονται αναλυτικά εδώ, Βλαχόπουλος Σ. Π., «Τέχνη και Θρησκεία: Η αμοιβαία ανεκτικότητα ως τρόπος επίλυσης συνταγματικών συγκρούσεων», Δικαιώματα Του Ανθρώπου, 67 / 2016, σ. 45 – 54 (εδώ: 46, 47).
[2] Βασιλείου Θ. Α. & Σταματάκης Ν., Επίτομο εννοιολογικό λεξικό επιστημών του ανθρώπου: κοινωνιολογία, οικονομία, φιλοσοφία, Αθήνα, Εκδ. Gutenberg, 2000, σ. 370.
[3] http://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/8c3e9046-78fb-48f4-bd82-bbba28ca1ef5/SYNTAGMA1_1.pdf, Σύνταγμα της Ελλάδας, σ. 14, τελευταία πρόσβαση: 5/02/2017.
[4] http://www.europarl.europa.eu/charter/pdf/text_el.pdf, Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σ. 11, τελευταία πρόσβαση: 5/02/2017.
[5] http://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/8c3e9046-78fb-48f4-bd82-bbba28ca1ef5/SYNTAGMA1_1.pdf, Σύνταγμα της Ελλάδας, σ. 30, 31, τελευταία πρόσβαση: 5/02/2017.
[6] http://www.nomothesia.net/wp-content/uploads/2016/02/%CE%A0%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82-%CE%9A%CF%8E%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CF%82.pdf, Ποινικός Κώδικας, σ. 114, 115, τελευταία πρόσβαση: 5/02/2017.
[7] Στο ίδιο, σ. 125.
[8] Ross J. I., «Street Art», Encyclopedia of street crime in America, Thousand Oaks, CA: Sage, 2013, σ. 392, 393.
[9] Στο ίδιο. Βλ. και Ross J. I. & Wright B. S., «I’ve got better things to worry about: police perceptions to graffiti and street art in a large Mid – Atlantic City», Police Quarterly, 17 / 2, 2014, σ. 176 – 200 (εδώ: σ. 177).
[10] Conklin J. E., Art Crime, Westport, Connecticut London, Praeger, 1994, σ. 2.
Βλ. και Dobovsek B. & Slak B., «The Significance of Studying and Investigation Art Crime: Old Reasons, New World», Journal of Criminal Justice and Security, 13 / 4, 2011, σ. 392 – 405 (εδώ: 396, 397, 401).
[11] Cohen S., «Sociological approaches to vandalism», Vandalism: behaviour and motivation, Ed. Claude Levy – Leboyer, Amsterdam: North – Holland, 1984.
[12] Για παράδειγμα, σύμφωνα με την Πράξη για τον Έλεγχο στα Graffiti του 2001, του 2008 και του 2014 στη Νότια Αυστραλία.
https://www.legislation.sa.gov.au/lz/c/a/graffiti%20control%20act%202001/current/2001.46.un.pdf, του 2001, τελευταία πρόσβαση: 5/02/2017.
http://www.legislation.nsw.gov.au/acts/2008-100.pdf, του 2008, τελευταία πρόσβαση: 5/02/2017.
http://www.legislation.nsw.gov.au/acts/2014-11.pdf, του 2014, τελευταία πρόσβαση: 5/02/2017.
[13] Halsey M. & Young A., «The Meanings of Graffiti and Municipal Administration», The Australian and New Zealand Journal of Criminology, 32 / 2, 2002, σ. 165 – 186 (εδώ: σ. 177).
[14] Φαρσεδάκης Ι. Ι., Στοιχεία Εγκληματολογίας, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, 2005, σ. 109, 110.
[15] Wolff B., «The Writing on the Stall: Graffiti, Vandalism and Social Expression», Kaleidoscope – The University of Kentucky Journal of Undergraduate Scholarship, 9 / 11, 2011.
[16] Οι λεγόμενοι «graffitάδες» και οι πράξεις τους προσεγγίζονται από την αρχή ως ένα αστικό κοινωνικό πρόβλημα διότι παρεκκλίνουν από την κανονική συμπεριφορά.
Λαμπροπούλου Ε., Κοινωνιολογία του Ποινικού Δικαίου και των Θεσμών της Ποινικής Δικαιοσύνης, Αθήνα, Ι. Σιδέρης, 2012, σ. 25, 26.
[17] http://www.espressonews.gr/reportaz/2016/10/154282/metaxoyrgeio-gkrafiti-me-koykoyvagia-edose-hroma-se-ktirio-fantasma, τίτλος: «Μεταξουργείο: Γκράφιτι με κουκουβάγια έδωσε χρώμα σε κτίριο «φάντασμα», δημοσίευση: 25/10/2016, τελευταία πρόσβαση: 5/02/2017.
http://www.iefimerida.gr/news/296722/gkrafiti-me-tin-koykoyvagia-poy-ehei-trelanei-diadiktyo-vrisketai-stin-athina-eikona, τίτλος: «Το γκράφιτι με την κουκουβάγια που έχει «τρελάνει» το διαδίκτυο – Βρίσκεται στην Αθήνα», δημοσίευση: 25/10/2016, τελευταία πρόσβαση: 5/02/2017.
http://tvxs.gr/sites/default/files/article/2016/43/213212-grafiti.jpg, πηγή εικόνας, τελευταία πρόσβαση: 5/02/2017.